Kimsasiz bu kurortga asar yozish niyatida kelgandim. Ammo birinchi kuniyoq qalbimni og‘ir bir yolg‘izlik hissi qamrab, ishga havasimni so‘ndirdi. Mehmonxonada u yoqdan-bu yoqqa yurish yoki devorga yopishtirilgan yo‘l-yo‘l yashil qog‘ozga ma’nisiz tikilgancha chalqancha yotishdan boshqasiga yaramay qoldim. Yashil yo‘l-yo‘l qog‘oz jig‘imga tega boshlaganida esa ko‘zimni chirt yumib olardim. Ba’zan devor qog‘ozning yo‘llarini, xuddi birorta foyda chiqadigandek sanashga tushardimu uni ham oxirigacha yetkazolmasdim.
Xonaning sukunati, uning derazasi ham badimga urdi. Vaholanki, shu deraza dengizga qaragani uchun ijara haqini uch yuz frank ortiqcha to‘lagandim. Endi, dengiz o‘rniga mungli ter bosgan va yomg‘ir suvlari jildirab oqayotgan shishalarni ko‘rardim, xolos.
Uchinchi kunisi bu yoqlarga kelishimni hayotimda qilingan boshqa xatoliklar yoniga qo‘shib qo‘ydim. Yozuvchi degani bir tomoni go‘rkovga, ikkinchi tomoni sayyoh musiqachiga o‘xshaydi. U begonalarning tashvish va quvonchlari bilan yashaydi. Voqea-hodisa yuz bermaydigan joy yozuvchining joyi emas.
Agar shu orada Jan-Lyuk bilan uchrashib qolmaganimda, ehtimol, ketib yuborgan ham bo‘lardim. Jan-Lyuk ham xuddi menga o‘xshab xatolar hisobiga o‘tuvchi ish qilgandi. Farqi shunda ediki, u o‘zini unutish, xayol va kechinmalaridan qochish uchun yolg‘izlikka intilgandi-yu, ammo intilishining roppa-rosa teskarisiga duch kelgandi. Axir yolg‘iz qolsang xayollaring aksincha, seni iskanjaga olmaydimi? Shunday oladiki, qochib qutulolmaysan. Ular har tomondan yopirilib, birdan ovoz kasb etadilar va atrofingdagi sukunat osmonida momaguldurakdek gumburlay boshlaydilar.
Jan-Lyuk buni badanida sezgan, shekilli, uchrashganimizda men qanchalik sevingan bo‘lsam, u ham shunchalik sevinib ketdi. Yomg‘ir yog‘ib turgan ertalabki paytda bir-birimizning yelkamizga qoqishib turganimizni ko‘rgan odam, albatta, ikki qadrdon ulkan ayriliqdan keyin uchrashib qolibdi, deb o‘ylashi tabiiy edi. Aslida esa biz bir-birimizni kam bilardik. Mabodo, Parijda uchrashib qolganimizda, ehtimol, «yaxshi yuribsizmi», «ishlaringiz yaxshimi», degan gapdan nariga o‘tmay ajralardik. Lekin bu yer Parij emasdi. Bu yer — kimsasiz, yomg‘irli, shamolli, dengizi ko‘pirib, suvi mag‘zava rangiga kirgan qishki Kann edi.
Uchrashgan kunimizdan boshlab, to ajralgunimizcha biz hamisha birga yurdik. Birga nonushta qilardik, birga gazeta olgani borardik, keyin bironta mo‘jazgina mudroq qahvaxonada qahvani maydalab gazetalarimizni o‘qirdik. Yoki bo‘lmasa bo‘g‘iq gumburlab ag‘darilayotgan to‘lqinlardan ho‘l bo‘lgan qumloq sohilda sayr qilardik. Jan-Lyuk «mening» restoranimga ko‘chib o‘tgani uchun tushligimiz ham birga kechardi. Tushlikdan keyin biroz bilyard o‘ynab, so‘ng yana dengiz bo‘yiga, bandargohga yoki ko‘pik qoplagan to‘lqinqaytargich ustiga aylangani borardik. Nima yeyishni, nima buyurishni uzoq maslahatlashib, kechki ovqatni birga o‘tkazardik. Gap, gap, gap… ayniqsa, kechki ovqatdan keyingi bir qadah vino ustida uzoq suhbatlashardik.
Avvaliga Jon-Lyuk vaqti men bilan birga o‘tganiga qanoat qilib, ko‘p gapirmadi. Ammo ichingda bir dard azob berib yotsa-yu, oldingda jon deb eshitishga tayyor turgan odam bo‘lsa, sir saqlash juda qiyin. Uch-to‘rt kun o‘tmay, Jan-Lyuk gap orasiga muhabbatning bema’niligi haqidagi jumlalarni qistira boshladi. Yana bir kundan keyin esa fikrini misollar bilan dalillashga va nihoyat, yana bir-ikki kundan keyin to‘ppa-to‘g‘ri o‘zining sarguzashtini gapirishga tushib ketdi.
Jan-Lyuk muhabbatining tarixi menga goh oldidan, goh o‘rtasidan, goh esa oxirgi qismidan, xullas betartib parchalar sifatida havola qilinardi. Boshida bu voqea meni ko‘p qiziqtirmagani uchun unchalik e’tibor bermay eshitdim. Aniqrog‘i, o‘zimni eshitayotganga solib yurdim. Ammo keyin esa bilmadim, hikoyachining tirishqoq qat’iyati ta’sir qildimi yoki unga yordam bermoqchi bo‘lganimmi, yoki kechqurunlari xonamga kirganimda yashil qog‘oz chiziqlaridan chalg‘ib, nimalarnidir baribir o‘ylashga majburligimmi, xullas, borib-borib, uning boshidan o‘tganlari meni rom qila boshladi. Kechalari bilan o‘ylab yotib, uning sarguzashtini xuddi chil-chil sindirilgan chinni parchalarini bittama-bitta tergandek terib, bir-biriga ulay boshladim. Orasida yetishmay qolgan qismlarini ertasiga o‘zidan so‘rab olardim va xayolan voqeani to‘kislab qo‘yardim. Oxir-oqibatda qiziqishim ortib, Jan-Lyuk bilan bahslashadigan, hikoyasini shart kesib, unday qilish yoki deyish o‘rniga mana bunday deyishing kerak edi deb, achchiqlangancha tortishadigan ham bo‘ldim. Bechora Jan-Lyuk: axir xotin mening tanishim bo‘lsa, uni yaxshiroq bilsam, nima deyish kerakligini sendan tuzukroq bilsam kerak, derdi. Yoki bo‘lmasa, chetdan turib maslahat berish oson, deb o‘zini oqlardi.
Qizig‘i shuki, uch shisha vino ichilguncha cho‘ziladigan mana shu tortishuvlardan keyin charchash o‘rniga ikkovimiz ham yengil tortib, xursand holda xayrlashardik. Chunki u dardini aytib, ko‘nglini bo‘shatar, men esa kechasi o‘ylash uchun mavzu olardim.
Undan-da qizig‘i esa, bu sarguzasht Jan-Lyukning boshiga tushganligi edi. Jan-Lyukni xunuk va to‘nkaga o‘xshagan beta’sir odam demoqchi emasman. Aksincha, u gavdasi yirik va baquvvat, jiddiy yuzi biroz oqarinqiragan, ko‘zlari xotirjam boqadigan, xushbichim yigit. Shu bilan birga o‘zini bosib olgan va ichimdagini top, qabilidagi fe’li-ho‘yi bor. Odati bo‘yicha kaftini kaftida siqib, ko‘zlarini qisib sizga tikilganda, beixtiyor, uni darsxona minbarida yoki sinf taxtasi oldida turibdi, deb o‘ylash mumkin. Inchunun shunday o‘ylagan kishi xato qilmaydi ham. Chunki Jan-Lyuk tarix o‘qituvchisi edi. Uning o‘qituvchiligini ham ta’kidlamoqchi emasman. Gap shundaki, bu dunyoda hamma narsani batamom tushunib yetgan, sizga hamisha maslahat berib, o‘zi esa hech qachon beboshlik qilmagani, har xil sarguzashtlardan o‘zini tortgani uchun maslahatga muhtojlik sezmaydigan odamlar bo‘ladi. Bir qarashda Jan-Lyukni ana shunday deb o‘ylaysiz. Bu toifadagi odam uylanishni niyat qilib qolsa, albatta, o‘ziga o‘xshagan bosiq, tavakkalchilikdan narida yuradigan, Uyg‘onish davrining iqtisodiy negizlari haqidagi suhbatni maroq bilan tinglay oladigan qizlardan tanlagan bo‘lardi.
Nihoyat, bir necha kun davom etgan yomg‘irlardan keyin oftob ko‘rindi. Osmon teranlashib ko‘m-ko‘k rang oldi, shamol sekinlashib mayinlashdi, dengiz esa yashil tusiga qaytib osoyishtalandi. Plyajlarning qumloq qismlari qurib oqardi, palmalarning qora barglari yelpig‘ich singari silkina boshladi. Xullas, hamma narsa asliga qaytib, risoladagidek tus oldi.
Afsuski, qishki ta’til tugab, Jan-Lyukning ketadigan vaqti kelgandi.
— Menga kelganda doimo shunday, — dedi Jan-Lyuk, — hamma narsa qaytish yoki ajralish chog‘i kelgandagina oydinlashadi.
— Hamisha emas-ku, — dedim men.
— E, sen anavi voqeaga ishora qilyapsan-da… qo‘y o‘shani, juda ko‘p chaynadik…
Jan-Lyuk dili vayronlikdan qutulish maqsadida yolg‘izlik izlagandi. Vaholanki, dardiga eng yaxshi davo: erinmay eshitadigan odam topishu to holdan toyguncha gapirish edi. Tasodif unga shu sharoitni yaratib bergandi. Chunki, ko‘p gapirilgan narsa — ming qirrador bo‘lmasin baribir siyqalashadi. Zeroki, siyqalashga tildan mustahkam asbob bu olamda bo‘lmasa kerak.
Ehtimol, bir necha kundan keyin uning dil og‘rig‘i yana qo‘zg‘ar, yolg‘izlik va xorg‘inlik chog‘larida hali ko‘p qiynar. Lekin hozir, Jan-Lyuk juda xotirjam edi. Vokzalda xayrlasharkanmiz, butun fikru xayoli uni Parijda kutayotgan maktab ishlari, bir gazeta tomonidan buyurilgan maqola, ta’til tufayli paydo bo‘lgan qarzlari singari tashvishlar bilan band edi. Biz bir-birimizdan minnatdor bo‘lib, do‘st bo‘lib xayrlashdik. Bir-birimizdan juda yaxshi foydalandik. U dil izhorini to‘kdi, men yozishga mavzu terdim. Shuning uchun, mehmonxonaga qaytgach, xonamning derazasini ochganda haqiqiy dengiz manzarasini, Jan-Lyukning sarguzashtida hikoya qilingan manzarani ko‘rdim. Chamadondan bir dasta qog‘oz oldim-da, ishga rosmana oshiqqanda bo‘ladigandek tayyorgarliksiz, «qalam charxlashsiz» to‘g‘ridan-to‘g‘ri yozishga tushib ketdim.
Jan-Lyuk o‘zining sarguzashtini uzun-yuluq, parcha-parcha, oldinma-ketin aytib berganiga qaramay, men allaqachon bosh-ketini ulab olgandim. Xuddi Jan-Lyuk xotirjam o‘tirib, bafurja so‘zlab borgandek chiqdi. Boz ustiga men uni birinchi shaxs tilidan yozdim. Ammo yana ta’kidlab aytamanki, bu voqea Jan-Lyukning boshidan o‘tgan. O‘zim uylangan, uy-joylik odamman, shuning uchun har xil voqealarning menga taqab yurishlariga zig‘irchalik toqatim yo‘q.

* * *

Kichkina kema odamga liq to‘lib kelayotgan bo‘lsa-da, men tiqilinchdan ko‘ra jaziramadan qiynalardim. Ichimga Venetsiya havosi emas, qaynoq suv kirib-chiqayotganga o‘xshardi. Hali kun ertaligiga qaramay, oftob ayamay qizdirar, ko‘zni esa ochirmaydigan darajada qamashtirardi. Botsman kayutasining soyasidan joy egallagan bir necha odamga juda havasim kelganidan har zamonda ularga qarab-qarab qo‘yardim.
Atrof shovqin va harakatga to‘la. Mum surilgan qora barjalar, qutilar ortilgan sap-sariq qayiqlar, sayqallangan yog‘ochdan ishlangan «vedetta»lar, sayyohlar to‘lib o‘tirib olgan gondolalar kanal ichida g‘ij-g‘ij u yoqdan-bu yoqqa qatnashardi. Kir oq ko‘ylak kiygan boshqaruvchilar po‘sh-po‘shlab baqirar, motorli qayiqlar esa bo‘g‘iq gudok chalishardi. Kemalardan xira, kulrang to‘lqinlar taralib bizga urilganda kemachamiz qattiq og‘ib ketar va faqat olomonning tig‘izligigina meni yiqilishdan saqlardi. Uch kun mobaynida qayiqdan qayiqqa, kemadan kemaga o‘taverib chayqalishlarga ko‘nikib qolgandim. Shunchalik o‘rgangandimki, yerga oyoq qo‘yganimda ham suv ustida turgandek bo‘laverardim. Yo‘laklarga yotqizilgan toshtaxtayu restorandagi parket ham kema sahniga o‘xshab chayqalardi. Hatto, mehmonxonadagi karavotim ham muallaqlikka bo‘ysungandi. Bora-bora bu narsa uyqumning muallaqligiga sababchi bo‘lgandi.
Koza d’Oroda ko‘p yo‘lovchi tushgani uchun kayutaga o‘tib olishimga imkon tug‘ildi. Jonimga oro kirdi. Soyada miyam tiniqlashib, ko‘zlarimning qamashishi ham to‘xtadi.
Muyulishda tuya o‘rkachidek egri Rialto ko‘prigi ko‘rindi. Kemachamiz uning ostidagi namxush havoga kirganda hamma narsa birdan o‘zgardi. Suv — to‘q yashil tus oldi, qushlarning ovozi ziyod o‘tkirlashib qo‘ng‘iroq jarangidek eshitila boshladi. Ko‘prik ostidan chiqqach kemacha yana nurga sho‘ng‘idi-da, bekatga qarab burildi.
Yo‘lovchilar chiptachining ko‘magida birin-ketin sohilga tusha boshlashdi. Men ham aslida shu yerda tushishim kerak edi. Ammo ichimdagi nimadir soya joyni tark etishga yo‘l qo‘ymadi.
«Xo‘sh, endi nima bo‘ladi?» deb savol berdim o‘zimga o‘zim, kemacha yana kanal o‘rtasiga burilganda.
«Endimi? Endi dam olamiz, zerikarli rejalaringga qul bo‘lib yuraveramizmi!?»
Men Venetsiyaga bir oy muddatga kelgandim. Bir oy esa rejamda ko‘rmoqchi bo‘lgan narsalarim uchun unchalik ko‘p emasdi. Parijdayoq tuzib qo‘ygan ro‘yxatimga bir necha o‘nlab qasrlaru ibodatxonalar yozilgandi. Undan tashqari necha-necha muzeylar va ko‘rgazmalar bor, axir? Bularning barini ko‘rib-o‘rganib ulgurishim zarur edi. Negaki, tarix va san’at mening kasbim, Venetsiyaga esa hushingga kelgan paytda kelaverishning imkoni yo‘q. Boz ustiga oddiy o‘qituvchi bo‘lsang bunday sayohatni ixtiyor qilish uchun uch yil pul to‘plashing kerak.
Ishtiyoqim zo‘rligidan Venetsiya vokzaliga tushgan zahotim shaharning yo‘llanma xaritasini sotib olib, undan keyingina mehmonxona izlagandim. Baxtimga oddiygina bezatilgan, arzongina, ammo Katta kanalning yoqimli manzarasi ko‘rinib turadigan xona ham topildi. Derazaning oldidagi stolga o‘tirdim-da, yo‘lnomani yoyvolib reja tuzishga kirishdim. Ulkan-ulkan obidalarga bir kundan ajratib, mayda-chuydalariga o‘n besh kun qoldirdim. Shunda, qolgan shu o‘n besh kunning har biriga uch-to‘rttadan mayda obidalarning tomoshasi to‘g‘ri kelgandi. Albatta, bu ko‘p edi. Ammo o‘sha birinchi paytlarda, derazadan kirayotgan sho‘rtang dengiz havosidan nafas olib, ranglari yorqin shahar yo‘lnomasi ustida o‘tirganimda, bo‘lajak qiyinchiliklar qaytaga g‘ayratlantirardi meni.
Ertasiga ertalab qo‘limda xaritani ushlagancha. kichkina kemaga o‘tirib, ajoyibotlarni tomosha qilgani yo‘lga tushdim. O‘sha chog‘da o‘zimni baxtiyor sezardim. Chunki batamom yangicha dunyoda edim. Ko‘zlarim taassurotlardan hali charchamagan, ko‘cha va kanallar bo‘ylab esayotgan salqin shamol esa g‘aroyibotlarni yanada go‘zallashtirardi. Qizil tortayotgan tong shafag‘i ostidagi yashil rangdagi salqin uylar, ularning kashtali arklari, nimqorong‘i bag‘rilaridan ufurilayotgan mog‘or hidi, ayollardan taralayotgan atir ifori, baliq qovurdoqning bo‘yi, qahvaning quyuq va sal taxirroq isi, sarg‘ayib ketgan poydevorlarga chapillab urilayotgan suv, San-Marko maydonidagi kaptarlarning unsiz parvozlari, gondolerlarning cho‘ziq baqirishlari, tilanchilarning akkordeonlaridan chaqiyotgan mungli navo — bularning bari yangilik va o‘ta maroqli edi. Uzoq yillar faqat qiroat orqali o‘rgangan, lekin birinchi marta bunaqa «ko‘p miqdorda» eshitilayotgan italyan tili esa yanada yoqimli va g‘aroyib eshitilardi.
Qayiqdan qayiqqa, maydondan-maydonga o‘tib, arklar, yo‘laklar, zinalar, yerto‘lalar, yalang‘och ma’budalar, zallar, ularning devor suratlaridan boquvchi besaranjom va bazo‘r ko‘zga tashlanadigan qiyofalarga to‘la shaharni kun bo‘yi kezdim. To oyoqlarim zirqirab, chidab bo‘lmaydigan darajada og‘riqqa kirguncha izg‘idim. Mehmonxonaga qaytgach, ro‘yxatimni oldim-da, Dukale Palatstsosini o‘chirdim. Shu Palatstsodan boshqasi rejamga kirmagan narsalar edi.
Ertasiga del Arte galereyasini tomosha qildim. Indiniga esa San-Marko ibodatxonasidan qutuldim. «Qutuldim» deyayotganimning boisi, hamma vaqtimni yeb qo‘yayotgan bu sayru sayohatlar me’damga tega boshlagandi. Shunga qaramay, har bir devor rasm oldida to‘xtardim, sinchiklab tomosha qilib, tushuntirishlarni o‘qib chiqardim. Biroq qabul qilishdan bosh torta boshlagan miyamda turli kufrona xayollar g‘imirlab qolgandi.
«Qadama naqsh, — derdim ichimda shiftga tikilganimcha. — Ajoyib naqsh. Yaxshi saqlangan. Xo‘sh, nima qipti? Odamzodning naqshsiz ham kuni o‘taveradi».
To‘g‘ri, bu kurakda turmaydigan fikr. Lekin o‘sha soniyada haqiqatdek bo‘lib tuyulardi. Men to‘ygandim. Qadama naqsh, devorga solingan suratlar, haykallar, marmar va jezlardan, peshtog‘u ustunlardan to‘yib ketgandim. Chunki, bu shaharga yig‘ilgan go‘zallik aql bovar qilmaydigan darajada ko‘p edi. Chunki, ulkan daholar asrlar bo‘yi yaratgan narsalarini uch kunda ko‘rib bitiraman deb o‘ylash g‘irt ahmoqlik edi.
Kemachamiz San-Jorjo orolini aylanib o‘tgach, uning motori jadallashib, yengil va bir maromda ishlay boshladi. Ko‘z oldimizda to Lidogacha yastangan moviy-yashil ko‘rfaz ko‘rindi. Ufqdan oshib o‘tishga ulgurgan bir necha motorli qayiqlarning qoldirgan ko‘pikli izlari suv sahnida to‘lqinlanardi.
Shamol kuchayib, sal salqinlashdi. Kayutaning soyasiga o‘tganimdan ruhim tetiklandi. Afsuski, rejamdagi ikki ibodatxona va bitta qasrni inkor qilgandim. Aks holda kayfim juda chog‘ bo‘lardi.
«Kuyunma, — dedim o‘zimga-o‘zim. — Bu yog‘ini sal tig‘izlasang bariga ulgurasan. Horib-charchaganda tomosha qilishdan nima foyda bor? Baribir miyangga hech narsa kirmaydi».
Shu xayolda dengizdan shahar tomonga keskin burilgandim, yonimdagi ayolga tegib ketdim. Ayol o‘qishga juda berilib ketgan shekilli, kechirim so‘raganimda qarab ham qo‘ymadi.
«Voy-bo‘, buning kekkayishini-chi!» — dedim ichimda, unga ko‘z qirimni tashlab. Ayol kekkayarmidi yo‘qmi, noma’lum, lekin atrofdagi hech narsaga e’tibor bermay mutolaa qilardi. Uning yuzi mahalliy ayollarnikidek yarq etib ko‘zni oluvchi toifadan bo‘lmasa-da, harholda chiroyli edi. Avvaliga uning chehrasini shunchaki bekorchilikdan kuzatdim. Keyin «U haqiqatan ham go‘zal ekan», dedim o‘zimga-o‘zim. Yana biroz turib esa undan ko‘z uzolmay qolganimni jahl bilan tan oldim.
U juda yosh edi. Qiz bola bo‘lsa kerak, degan qarorga kelardim-u, ammo o‘zini tutishidagi qizlarga xos bo‘lmagan jiddiylik va barkamollik bunga yo‘l qo‘ymasdi. Qimmatbaho pushtirang matodan tikilgan kashtali ko‘ylagi sarv qomatiga chippa yopishib turardi. Ametis ko‘zli uzuk bezagan bir qo‘lida jurnal tutgan, ikkinchi qo‘li esa oppoq sumkaning bambuk bandidan ushlab olgandi.
«Badavlat ekan, — dedim o‘zimga-o‘zim. — Kekkayishi bejizmas! Buning ustiga o‘zini hurliqo, odamlarni esa faqat unga tikilish bilan mashg‘ul, deb o‘ylaydi».
Men aslida sergap emasman. Lekin kamgap odam ham ichida ko‘p gapiradi.
Ayolning o‘qiyotgani kinoroman bo‘lgani uchun unga nisbatan g‘ashligim tag‘in oshdi.
Nihoyat, u mutolaani tugatdi. Jurnalni yopib sumkasiga tiqdi-da, nigohini ko‘tardi. Uning chag‘ir ko‘zlari mehribon va jiddiy boqardi. O‘ngu so‘lga o‘q otib, «xo‘sh, qalayman, yoqimtoyginamanmi?» deydigan ko‘zlardan emasdi. Ayolning dengiz shu’lasidan biroz qisilgan nigohi mening yuzimdan befarq sirg‘alib o‘tdi-da, kemaning ortida qolayotgan ko‘pikli «egat»da to‘xtadi.
— Havo yaxshi-a? — deb yubordim o‘zim ham kutmagan holda. Ayol javob bermadi.
— Lekin issiqrog‘-a, nima deysiz?
Bu safar ayol bamaylixotirlik bilan menga orqasini o‘girdi.
— Ba’zi bir odamlar bilan suhbat qurish juda qiyin bo‘ladi, — dedi yonimdagi chol qulog‘im ostida po‘ng‘illab. — Ular o‘zlarini oddiy bandalardan ko‘p yuqori qo‘yishadi.
Cholning kichkina va namchil ko‘zlari menga xayrixoh boqardi. Biz u bilan ob-havo xususida gaplashib ketdik.
Kema Lidoga yaqinlasharkan, yoysimon shaklda burilib bandargohga yo‘l soldi. Passajirlar o‘rinlaridan turib bo‘sag‘aga to‘planishdi.
Yonimdagi ayol yuzini qirg‘oqqa o‘girdi-yu, joyida o‘tiraverdi. Men yana unga qarab olgandim. Sirasini aytganda, chol jazirama va yomg‘irlar haqida gapirayotganda ham ko‘zlarim u tomonda edi-ya, faqat u paytda ayolning qoracha bo‘yni, bo‘ynidagi tilla rang nozik mo‘ylari va turmaklab ko‘tarilgan och jigarrang quyuq sochlarigina ko‘rinayotgandi. Endi esa to‘ppa-to‘g‘ri yuziga tikilib o‘tirardim. Chiroyini asta-asta, chiziqma-chiziq namoyon etadigan va oxir-oqibatda ko‘zingni uzdirmay qo‘yadigan go‘zal chehra edi bu.
«Umuman yomon emassan, — dedim ichimda. — Ammo, alohida bir ajralib turadigan joying yo‘q. Peshonang ochiq va yorug‘, lekin keng emas. Rimcha nusxadagi burunchangning bichimi to‘g‘ri. Lekin bunaqa burun atrofda tiqilib yotibdi. Lablaringning takabburona siyohini aytmasa, unchalik jozibalik emasligini shipshitib qo‘yishim mumkin. Yumaloqqina dahaning ham takabbur nusxada. Tering, to‘g‘ri — tillarang, ammo bu oftobning sharofati».
Kemacha bandargohga biqinini to‘g‘riladi-da, do‘qillab urildi. Uning sahni titrab ketdi, suv yuziga esa mayda to‘lqinlar taraldi. Konduktor qirg‘oqqa arqon tashlagandan so‘ng yo‘lovchilar birini biri betoqat turtkilab pastga tusha boshlashdi.
Pushtirang ko‘ylakli ayol oldimda borardi. Yo‘lakka tushganimizda u qayoqqa yursam ekan, degandek bir zum to‘xtadi. Ketidan men ham turib qoldim. Astoydil ergashmoqchiligimdan emas, shoshadigan joyim yo‘qligidan to‘xtadim. Negaki, bu kungi rejalarga qo‘l silkib qo‘ygandim-da.
Shu payt muyulishdan avtobus chiqib keldi. Ayol qo‘l ko‘targandi, haydovchi yo‘lakka yondashib to‘xtadi. To men ikkilanishimni bir yoqli qilguncha ayol avtobusga chiqdiyu ketdi.
«Masala hal bo‘ldi, — dedim men o‘zimni beparvolikka solib. — Har kim o‘z yo‘lidan ketadi».
Dunyodagi hamma ko‘cha o‘zimniki bo‘lgani uchun, ko‘rinishdan dengizga olib boradigan keng xiyobonni tanladim-da, xayolimni chalg‘itishga urinib yo‘lga tushdim. Ulkan chinorlar soya tashlagan bu xiyobon jimjit edi. Quyuq barglar orasidan o‘tayotgan siyrak nurlar yashilga o‘xshab ko‘rinardi. Restoranlar oldidagi stollar, limonrang soyabonli qahvaxonalar, yozlik kiyim sotadigan do‘konlar — hammasi kimsasiz edi.
Xiyobondan borarkanman, xuddi jaziramadan hozirgina qochib salqin daryoning tiniq suviga sho‘ng‘iganga o‘xshardim. Venetsiya, albatta yaxshi joy, lekin kanallariyu suv yemirgan devorlaridan bo‘lak nima qizig‘i bor? Uning tosh ko‘chalarida, tosh uylari ichida bir necha kun izg‘igandan keyin Lidoga kelib qolsanggina, eng hashamatli marmar ham tong shabadasida silkinib turgan kichkina yashil novdaning oldida hech narsaga arzimasligini tushunasan.
Xiyobon uzun emas ekan. Shu sababdan sekin yursam ham birpasda sohil bo‘yiga chiqib qoldim. Ikki tarafimda ko‘z yetguncha yorqinrang oftobpo‘sh va odam tanalari «ekib» tashlangan sap-sariq qumloq yastanib yotardi. Qumdan nariroqda sohilga urilayotgan to‘lqin ko‘piklari, undan keyin ko‘m-ko‘k dengiz va dengiz ustida oftobda oqarinqiragan moviy osmon…
Men kazino ko‘rinib turgan o‘ng tarafga yurdim. Qirg‘oq bo‘yidagi bu ko‘cha zamonaviy uylardan iboratligi uchun taassurotlarim oshib ketishidan xavotirlanmasam ham bo‘lardi. To‘rt burchak derazali bir xildagi beton qutilar, butalgan bir xildagi nimjon daraxtlar, neon lampa o‘rnatilgan bir xildagi cho‘yan fonuslar, o‘rtada esa oftobda qizigan asfaltdan iborat bu ko‘chaning adog‘i ko‘rinmasdi. Issiqqa chidash qiyin. Eng aqlli ish dengizga qarab yo‘l solish ekanligini tushunib, kazinodan keyin chiqib qolgan cho‘milish liboslari sotiladigan do‘konni ko‘rdim-u, unga kirdim.
G‘aznaning oldida ikki ayol bir-biri bilan sekin gaplashib turishardi. Ulardan biri esa pushtirang ko‘ylak kiygandi. Ha, bu o‘sha kemadagi hamrohim edi. Men salom berdim. U alik olmadi. Umuman tanishligimizni bir bahya ham sirtiga chiqarmadi. Uning o‘rniga do‘kon xo‘jayini bo‘lgan ikkinchi ayol menga murojaat qildi.
— Avval xonimning hojatini chiqaring, — dedim. — Men kutib turaman.
— Kutishingizga zarurat yo‘q, — luqma tashladi notanish sohibjamol beparvo ohangda. Uning ovozi mayin, ammo qiyo boqadigan siyohi ko‘rinmasdi.
— O‘zingiz bilasiz, — dedim men. So‘ngra qimmat bo‘lmagan tuzukkina bir narsa sotib oldim-da, ayollar bilan xayrlashib chiqib keta boshladim. Do‘kon bekasining iltifot ko‘rsatib eshikkacha kuzatgani meni o‘sallikdan biroz qutqardi.
Duch kelgan birinchi plyajga burilgandim, aksiga olib eng qimmatiga uchrabman. Bu plyaj «Ekstselsior» mehmonxonasining oromgohi bo‘lib, undagi qumloq va dengiz ham «lyuks» narxida baholanar ekan. Soyabon, to‘shak, xalat, yechinadigan xona uchun birin-ketin patta yirtib bergan g‘aznachi — pul sanab berayotganimda menga kulimsib qarab turdi. «Ha, qimmatlik qildimi? Nega bo‘lmasa bu yerga tumshug‘ingni tiqasan?» degan istehzo bor edi uning nazarida.
G‘aznachining menga past nazarda qarashi xo‘jalaridan yuqqan nazar edi. Aftidan ko‘p yillardan beri xizmat qilsa kerakki, o‘zini ham xo‘jalarining dunyosiga mansub degan g‘oya badaniga singib ketgandi.
Men kiyimlarimni yechib, soyabon tarqatadigan o‘spirinning ketiga tushdim. Bo‘sh joy topish uchun butun plyajni bosib o‘tib, eng chekkaga borishimiz darkor edi. Atrofda, rezina to‘shak va yorqin rang xalatlarda qizil, tillarang, och-jigarrang, to‘q-jigarrang badanlar yotardi. Erkagu xotin aralash. Bu yerda polvonsifat, mushaklari o‘ynab chiqqan, shuningdek, orqalari jir bitgan yigitlar bor edi. Bu yerda jikkak, shuningdek, kattakon qorinlari osilib tushgan semiz chollar bor edi. Ayollarning ham turli toifasidan: sarvdek kelishganidan tortib tarvaqaylab ketganigacha topilar edi. Turli nusxadagi bu odamlar biri osmonga, biri yerga qarab yotar, biri yonboshlagan, biri o‘tirgan holda edi. Ammo, tilla soatlari, bilaguzuklari, qimmatbaho gardishli qora ko‘zoynaklari, atroflarida sochilib yotgan modadagi xalat, ko‘ylak, short, kumush tamakidon va chaqmoq toshlari bularning zodagon ekanligini ta’kidlab, oddiy odamlardan ajratib turardi. Buyumlaridan ham ko‘ra basharalaridagi zerikish, to‘yinganlik, bilinar-bilinmas istehzo, mangu o‘rnashgan behudud kiborlik nuqsi — bu oddiy qumloqda oliy tabaqa vakillari yig‘ilganligini ta’kidlardi. «Qaysi gunohlarimiz uchun biz — yerda, oddiy fuqarolar ichida yashashga mahkum etilganmiz», derdi ularning basharalaridagi kekkayish nuqsi.
Oyog‘imni kuydirmaslik uchun omochga o‘xshatib qumni o‘yib o‘tayotganimda yotganlardan ba’zilari menga qarab qo‘yishardi. Nigohlarida «Buncha oppoqsan!» degan ijirg‘anuvchi savol namoyon edi. Zeroki, ularning nazarida yoz kuni oppoq badan bilan yurish ham odobdan emasdi.
Bo‘sh joyi bo‘lgan plyajning oxiriga yetib borganimizda o‘spirin soyabonni ochib qumga tiqdi. Men cho‘milgani tushdim. Suv kutganimdan ko‘ra salqin va qoramtirroq ekan, sovug‘i badan-badanimdan o‘tib ketdi. Suv ichidan oyoqlarimni o‘ng‘aysiz ko‘tarib bosgancha shoshib chuqurroq joyga yotdim-da, sho‘ng‘idim. Muallaq holda quloqlarim shang‘illab, suvning o‘zi itarib chiqarmaguncha uzoq turdim.
Sohilga qaytganimda zangori soyabonimning ostiga to‘shalgan to‘shakni chetga surib, iliqqina qumning ustiga cho‘zildim. Qum o‘zining dag‘al kaftlari bilan har tomondan quchib, badanimdagi suv va charchoqni shimib olardi. Dengizning sho‘rtang havosini to‘yib-to‘yib simirdim. Lekin biroz turib havoning ta’miga allaqanday og‘ir atir hidlari aralashib uni yoqimsiz qildi. Men bilan dengiz o‘rtasidagi bo‘sh joyga qandaydir erkak bilan xotin kelib joylashishdi. Ularni ko‘rmasam ham suhbatlarini eshitib turardim. Xotinning ovozi injiq va ingichka bo‘lib, tez-tez nafas olganidan gapi bo‘linib-bo‘linib chiqar, erkakning ovozi esa bo‘g‘iq va erinchoq edi.
— Kelmasak bo‘lardi-da, — dedi xotin. — Soyada o‘tiribman-u, baribir issiq yomon ta’sir qilyapti.
— Men aytdim-ku, bu jaziramada chiqmaylik, deb. Ishqilib yuraging bilan asablaringga zarar yetmasin-da!
— Hah, muncha asablarimga yopishvogansan… Asablaring, asablaring… Gapingni eshitgan odam, xotini jinni ekan, deb o‘ylashi mumkin.
— Nega jahling chiqadi? — so‘radi er zorlanib. — Xo‘p, asablaring juda yaxshi, faqat jahling chiqmasin.
— Men senga juda yaxshi deyotganim yo‘q, — javob qildi xotin to‘ng‘illab. — Ammo, sen aytgandek, jinni emasman.
— Men hech narsa deyayotganim yo‘q. Jahling chiqmasin, ishqilib.
— Rostini aytsa, asablarim buzilganiga sen aybdorsan. Eslatish ortiqcha bo‘lsa kerak-a?
— To‘g‘ri. Ortiqcha.
— Xuddi ana shuning uchun asabimga tegmasdan, jimgina yur.
Er javob bermay, og‘ir xo‘rsindi.
Bir daqiqalik jimlikdan keyin xotin yana boshladi.
— O‘zi rostdan ham chiqmasak bo‘larkan. Issiq yomon ta’sir qilayotganini sezib turibman.
Er indamadi.
— Albatta, senga baribir. Shundaymi?
Er yana javob bermadi.
— Ha, albatta, xotining o‘ladimi, qoladimi, senga baribir. Men qiynalib azoblanayotganimdan ich-ichingda suyunayapsan.
Xotinning ovozi yig‘lamsiray boshlagandi.
— Hoy, menga qara! Axir, chiqmagin deb maslahat berdim-ku, senga? Nega yana ta’na qilasan.
— Soyada o‘tirsam hech narsa qilmas deb o‘ylagandim.
— Soya emish… Gap soyada emas — yodda. — Bu yerning havosi yodga to‘yingan, shuning uchun bo‘g‘ilyapsan…
Ayol, rostdan bir narsa bo‘g‘ayotgandek shovqin bilan nafas chiqarardi.
— Yaxshisi men qaytaqolay, — deydi ayol noz bilan va eri indamaganini ko‘rib esa davom etadi:
— Men bilan birga qaytish xayolingga ham kelmasligi turgan gap.
— Iltimos, meni tinch qo‘y! Iltimos qilaman! Kechasi sahargacha seni kazinoda qo‘riqlab chiqdim. Sen — pul sochasan, men — qaqqayib turaman. Bu yerga kelib endi yechinganda, yana kiyinamanmi… yo‘q…
— Bas! Sendan boshqa javob kutmagandim. Har doimgidek bir o‘zim qaytishimga to‘g‘ri keladi.
Ammo ayol darrov turib ketmadi. Er-xotin xiyla gaplashishdi. Ayol, bufet bu yerdan ko‘ra salqinroqmikin, degan taxmin qildi. Er esa, hech qanday farqi yo‘q, dedi. Shundan keyin ayol o‘rnidan turdi. Yarim yumuq qovoqlarim orasidan uning semiz gavdasini, yog‘upa surilganidan yaltirab turgan shishiq va qarimsiq yuzini ko‘rib turardim.
— Iltimos, Robertga aytib qo‘y: seni tashlab bu yoqqa qaytsin, — deb baqirdi uning orqasidan eri.
Mening notanish sohibjamolim ham mana shu atrofimda yotganlar toifasidan bo‘lishi kerak. Pushtirang kashtali ko‘ylak, bambuk dastali sumka, oyog‘idagi olifta tufli — bari pul turadi. Ammo, bu narsalardan tashqari kekkayma damdo‘zligi, es-hushimni bir og‘iz jumla bilan joyiga keltirib qo‘yishi — zodagonligini, boyagi chol aytgandek, «oddiy bandalardan ko‘p yuqorida turishini» yaqqol ko‘rsatardi.
O‘ziga o‘zi mahliyo bu ayol haqida o‘ylash g‘ashimni keltirdi. «O‘qishi kinoroman-u, zukko ko‘rinishga urinishini qara!» O‘zimcha uni koyidim-da, «bor-e, tuqqaningni oldiga», deb boshqa narsalarni o‘ylashga qaror qildim. Qarorimdan yengil tortib ko‘zimni ochsam… naqdgina bo‘lib o‘sha qizni ko‘rib turibman-da… Bor-yo‘g‘i bir necha metr narida tizzalarini quchib, plyaj ashyolarini sudrab kelayotgan o‘spirinni kuzatib o‘tiribdi. Uning bir tekisda qoraygan badani miqti va pishiq bo‘lishi bilan birga sportchi ayollarnikidek paydor emasdi. Do‘mbillagan, orasta, xuddi musiqadek muloyim, shakllari uyg‘un edi.
O‘spirin soyabonni o‘rnatgach, ostiga to‘shakni solib berib ketdi. Ayol o‘tirgan joyidan qimirlamadi. Plyajga kelgan odam albatta yon-veridagilarini ko‘zdan kechiradi. U ham meni ko‘rgani aniq. Lekin o‘zini bu oftob ostidagi qumloqda yolg‘iz o‘tirgandek tutardi.
«Senga baqrayib o‘tirgan men ahmoq. Endi bo‘ldi. Baqrayayapti, deb gerdayishingga boshqa imkon bermayman».
Men namoyishkorona teskari o‘girilib oldim-da, o‘xtin-o‘xtin o‘g‘rincha ko‘z tashlab befarqligimning qanday ta’sir etayotganini tekshirib qo‘ya boshladim.
Qizga teskari o‘girilganimdan keyin boyagi erinchoq va xirildoq ovozli kishini kuzatish imkoniga ega bo‘ldim. Siyrak sochlarini yog‘ surib hafsala bilan yotqizganligi, moshguruch mo‘ylovining olifta tarashlaganligi, qizil lozimchasi — bu kishini yosh ko‘rinishga urinishini yaqqol namoyon etardi. Uning yoshida bu ish oson emasdi. To‘q-jigarrang, serparvarish badani bir qarashda baquvvat ko‘rinsa-da, qo‘ltiqlarining atrofi, shuningdek, orqasida — terining yig‘ilib-buklanib turishlari uni fosh etardi. Toza qirilgan yuzlariga ham yillar o‘zining qaytmas shafqatsizligi bilan iz solgandi. Ko‘zlari ostidagi salqi halqalar uning nigohini ko‘hna ikonalardagi avliyolarnikidek og‘ir va qahrli qilib qo‘ygandi.
Bu kishi, go‘yoki oftobga ko‘kragini tutish uchun o‘girildi. O‘girilishi esa unga noma’lum ayolni bemalol kuzatish imkonini yaratdi. Alamimni jindakkina bosadigan narsa shu ediki, ayol menga qanday bo‘lsa, u kishiga ham e’tibori shunchalik edi.
Oftobda isinib olgan ayol o‘rnidan turib dengizga qarab yurdi. Bosaymi, bosmaymi degandek qadam tashlarkan, atrofidagilarga nisbatan mutlaqo befarqligi bo‘lmaganda o‘zining latif badanini ko‘z-ko‘z qilyapti, deb o‘ylash mumkin edi.
Tomosha qiladigan narsa qolmagani uchun haligi kishi darrov o‘girilib oftobga orqasini tutdi. Lekin uning baxtiga qarshi dengiz tarafda tomoshaga arzigulik narsa qolmagandi. Negaki noma’lum ayol juda yaxshi suzganidan uning tobora kichrayotgan pushti qalpoqchasidan bo‘lak hech vaqosi ko‘rinmasdi.
Ayol qirg‘oqqa qaytgunicha ancha vaqt o‘tdi. U soyabon ostiga kirib, qimmatbaho xalatini yelkasiga tashladi-da, yuzini sochiqqa arta boshladi. Shu asnoda uning xalati sirg‘alib yerga tushdi.
«Turib obersam yaxshi bo‘lardi-da» — dedim o‘zimga-o‘zim. Shu xayol miyamdan o‘tishi bilan boyagi semiz kishi o‘ylaganimni bajardi-qo‘ydi. Qiz xalatni undan oldi-da, jilmayishga o‘xshagan ifoda orqali minnatdorchilik bildirdi. Chol esa (shu soniyadan keyin unga chol deb laqab qo‘ydim) qizning soyaboni ostida qolib, suvning sovuq yoki issiqligi haqida gap boshladi. Noma’lum qiz, suvning yoqimli ekanligini aytdi.
— Men ham shunday deb o‘ylovdim, — izoh berdi kishi. — Kunning ajoyibligini qarang!
— Ha, kun ajoyib.
«Axir bu chol ham ob-havoni siyqalayapti-ku. Nega unga javob berasan? Xalatingni obergani uchunmi? Juda katta ish qipti-da!»
Ular haligidek bema’ni gaplarni gapirishda davom etisharkan, Chol o‘z joyiga qaytib kelishni xayoliga keltirmay qo‘ydi. Qiz hamon jiddiy edi. Ovozidan ko‘zi uchib turmaganligi sezilsa-da, baribir Cholning gaplariga javob berardi.
Men suvga tushdim. Uzoqdan, Cholning ufqni ko‘rsatib turib qizga durbin uzatayotgani ko‘rindi. Shunda Cholning qo‘lidagi bilaguzugi bilan tilla soati yarqirab ketdi. Men qirg‘oqqa orqa o‘girdim-da, suzib ketdim.
Suvda uzoq cho‘milib qaytib chiqqanimda qiz ham, Chol ham yo‘q edilar. Xiyla vaqtdan keyin, ikkovini kiyingan holda restoran zinapoyalaridan yuqori ko‘tarilishayotganda ko‘rdim.
Yana biroz yotgach, men ham kiyindim-da, mehmonxonaga yo‘l oldim. Restoran taomnomasi zinaning oldidayoq osib qo‘yilgan ekan. Undagi narxlarni ko‘rib ikkilangancha to‘xtab qoldim.
«Nima maqsadda kirmoqchisan? Ovqatlanish uchunmi yoki anavi ikkovini ko‘rish uchunmi? Niyat ovqatlanish bo‘lsa andak yanglishayapsan».
Bu gapim ayni haqiqat edi. Biroq, uni xayolimdan o‘tkazarkanman oyoqlarim beixtiyor zinadan ko‘tarilib eshik bo‘sag‘asiga borib qolganini sezmay qoldim. Restoran og‘asi loqayd bir qarab, boshqa eshikka kirib qolganini o‘zi anglab olar degandek indamadi. Anavi ikkovi restoranning to‘rida o‘tirishardi. Oramizni qalin kanop dasturxon to‘shalib, guldonlar qo‘yilgan, billur va kumush idishlar bilan jihozlangan ko‘pgina stollar ajratib turardi. Stollarning ba’zilarida erta kelgan mijozlar ham o‘rin olgandi. Erkaklari oq va niliyrang pidjaklarda, ayollar esa mayin, harir ko‘ylaklarda edilar. Garchi bu hashamatli jihozu mijozlarni bir tiyinga olmasam-da, ular orasidan o‘tib anavi ikkoviga yaqinroq joyga borib o‘tirish juda og‘ir ishdek tuyuldi.
«Mo‘ltirab turishing nimasi? Kirmoqchi bo‘lsang, kir», degan fikr kechdi miyamdan. «Kirmoqchi bo‘lsang, kir», deb to‘xtovsiz takrorlardim. Zinadan qaytib tushayotganimda ham, sal keyinroq sohil bo‘yidagi qumni kechib ketayotganimda ham. Ular tomon intilib, suvdan chiqarilgan baliqqa o‘xshab qolganimdan o‘zimga jahl qilardim.
Menga boshqacharoq muhit bo‘lsa. Oddiy katak-katak dasturxon, oddiy cheti uchgan taqsimchalar bo‘lsa. Hamishalik kartoshkasi bilan oddiy bifshteks bo‘lsa.
Alamim tez orada tarqadi.
Sohil bo‘yidagi qahvaxonaga kirib soyaladim-da, plyajda yo‘l qo‘ygan serxarajatligim jazasiga bitta buterbdrodu bitta pivo bilan chegaralandim.
Uzun va yumshoq kulchani kavshab o‘tirarkanman kallam tiniqlashib, yana savobli niyatlarga to‘la boshladi. «Tentaklik qilganing yetar, — dedim men, bu kun davomida uchinchi marta. — Hozir shaharga jo‘na. Ikkita ibodatxonani ko‘rishga ulgurasan. Ertadan esa hech qanday tob tashlashsiz, rejani qattiq ushlaysan».
O‘rnimdan endi tura boshlagan edimki, anavi ikkovi ko‘rinib qoldi. Ular men tomonga qadam ranjida qilmoqda edilar. Qiz xo‘mraygancha oldinroqda kelar, yalinchoqlik bilan allanarsalar deyayotgan Chol esa orqasida sudralib qo‘lidan ushlamoqchi bo‘lardi. O‘tirgan stolimning deyarli ro‘parasiga kelishganda noma’lum sohibjamol Cholga o‘girildi-da, baqirgudek xitob qildi:
— Tinch qo‘yasizmi meni-yo‘qmi?
— Menga qarang, menga qarang… — shivirladi Chol.
— Tinch qo‘yasizmi-yo‘qmi?
— Voy tavba, bir daqiqaga axir…
«Ilk mojarolar», — dedim ichimda.
Shu payt atrofga yordam so‘ragandek alanglagan qizning nigohi menda to‘xtadi. Nigohida qanday ma’no borligini bilmayman-u, ammo o‘rnimdan turib Cholga asta yaqinlashdim.
— Xonimni o‘z holiga qo‘ying, — dedim unga. — Shu issiqda ham xotinlarning ketidan quvadimi odam?
— Kimsiz o‘zi? Men sizni tanimayman! — to‘ng‘illadi u.
— Men ham sizni tanimayman. Lekin baribir bunaqa issiqda, ayniqsa sizning yoshingizda dam olib yotgan ma’qul, — deb maslahat berdim…
So‘ng uning tirsagidan yuqorirog‘ini ushlab, to qizning tirsagini qo‘yvorguncha siqa boshladim. Qahvaxona eshigida turgan ofitsiant mudragancha mojaromizni tomosha qilardi.
— Bu xonim mening tanishim, — dedim, Choldan ko‘ra ham o‘sha ofitsiantga qarata. — Marhamat, xonim, mening stolimga o‘tirasizmi?
Qiz andak o‘zini yo‘qotib bir qaradi-yu, so‘ng men taklif qilgan stulga o‘tirdi. Yonidagi stulga men ham cho‘kdim. Chol serraygancha yo‘lakda turib qoldi. Uning nigohi ikonalardagi avliyolarnikidan ham battar qahrlanib ketgandi. Nihoyat, u hech qanday ilinj qolmaganini tushundi. «Yaramas» degan ma’noda to‘ng‘illab burilib qaytib ketdi.
— Xayr, yaxshi yotib turing! — dedim uning ortidan, so‘ng qizga o‘girildim:
— Sizga nima buyuray?
— Hech narsa.
Chol bilan bo‘lib o‘tgan mojaroning soyasi chehrasidan ko‘rinib turardi.
— Bir narsa buyurish kerak, axir. Modomiki mening taklifimni qabul qildingiz…
— Bilasizmi, afandim… Men hech kimning taklifini qabul qilganim yo‘q. Men faqat bir xira hamrohdan qutulmoqchi edim. Biridan qutulib ikkinchisiga duch kelmagandirman harholda?..
— Xotirjam bo‘ling. Xo‘sh, nima buyuray?
— Pivo…
— Garson, bitta pivo!
Turqim badxoh va istehzolik qiyofa kasb etgani uchun qiz xavotirlanib menga sekin qarab qo‘ydi.
— Meni kechirasiz, bu yerda surbetlardan qutulolmay siqilib ketasan.
— Qutulishning iloji bor, — dedim men keskin ohangda.
— Qanday iloj ekan?
— Yolg‘iz ovqatlanish.
— Bu sizning ishingiz emas.
— Juda to‘g‘ri. Lekin gap men haqimda emas, siz haqingizda boryapti. Chiroyli ayollar boshlariga tushgan baloning uchdan ikki qismiga o‘zlari aybdor bo‘ladilar.
Qiz mening orqavarotdan keltirgan maqtovimga befarq qarab, pivodan bir ho‘plam ichdi:
— Ularning o‘zlari erkaklarni ilashishga undaydilar demoqchimisiz?
— Shunday tushunish ham mumkin. Bundan tashqari ilashmoqchi bo‘lmagan odamni ham ilashyapti, deb havolanadilar.
— Bunaqa gapni birinchi eshitishim.
— Kelajakda e’tiborga olib qo‘ying.
— Xo‘p bo‘ladi, — dedi qiz o‘rnidan turib. — Rahmat. Pivo uchun ham, maslahat uchun ham.
— Be-e, arzimaydi. Kuzatib qo‘yishga ruxsat etasizmi?
— Yo‘q, tashvish tortmang. Yo‘lim yaqin.
— Mayli, o‘zingiz bilasiz.
Men u bir ho‘plagan krujkaga ma’nisiz tikilib picha o‘tirdim. Qizning labi tekkan joydagi ko‘pik andak pasaygandi. Hech ichgim kelmasa-da, undan qolgan pivoni bir ko‘tarib simirvorishdek ahmoqona istak qurshadi meni.
«Qiziq…» — o‘yladim men.
«Nimasi qiziq?»
«Bu ayol bugunning o‘zida to‘rt marta ro‘baro‘ keldi».
«To‘g‘ri… Demak, taqdir o‘zi seni go‘zalning quchog‘iga qarab itaryapti. Sen esa bunday ajoyibotdan og‘zingni ochib hayron qolayapsan, Lidodek zaminning kichkina bir parchasida odamlar bir-birini o‘n martalab ko‘rishsa-da, hayron bo‘lishmaydi».
«Bo‘pti, o‘chir ovozingni».
«Ha, xo‘p, to‘rt marta ro‘para kelsang nima qipti? Qirq marta ro‘para kelmaysanmi! Uning o‘zi senga hech bo‘lmaganda bitta uchrashuv va’da qilmadi-ku, to‘g‘rimi?»
«Bo‘pti, bas», dedim va yana krujkaga tikilib qoldim.
Shaharga tushdan keyin qaytdim. Rejalarimni amalga oshirmayotganimdan vijdonim azoblanib mehmonxonaga yaqin joylashgan Koza d’Oroni tomosha qildim. Ko‘hna obidaning marmar to‘shamalari, zamon ta’sirida uvadalana boshlagan nim qorong‘i zallarini shoshilmay aylanib chiqdim. Har bir gobelen, har bir rasm oldida to‘xtab, haqiqatan ham sinchiklab o‘rganishga qancha vaqt kerak bo‘lsa shuncha sarf qilardim-u, aslida hech narsani ko‘rmasdim, tushunmasdim, xayolim butunlay boshqa yoqda edi.
Ko‘chaga chiqqanimda quyosh bota boshlagan va uzunchoq binafsharang bulutlar qoplagan osmon qorayib kelardi. Oq marmarlar yashillashib sovuqlashgan, kanalning suvi ham qop-qora edi. Hatto Venetsiyada ham yolg‘izlik og‘ir qismat ekanligini tushundim.
Ertasiga ertalab kemachani uzoq kutdim. To‘g‘ri, shunday tumshug‘imning ostidan ketma-ket uchta kemacha to‘xtab o‘tib ketdi. Lekin ichida men kutgan qiz bo‘lmagani uchun ularga chiqmadim. Nihoyat, qiz to‘rtinchi kemada keldi. U kayutaning soyasida o‘tirardi.
— Tasodifni qarang, — dedim men uning oldiga borib. — Sog‘liqlaringiz yaxshimi?
Qiz bilinar-bilinmas bosh irg‘ab, qisqagina «yaxshi» deb qo‘ydi.
Gap qovushmadi. Men bir necha marta suhbat boshlashga urindim, lekin qiz ko‘zini jurnalga qadab olgancha «ha» yoki «yo‘q» degan javobdan nariga o‘tmadi. Qirg‘oqqa tushganimizda esa kuzatib qo‘yish haqidagi taklifimni keskin rad qildi.
Qizni cho‘miladigan joyda ham uchratmadim. Kechagi joyda Cholning bir o‘zi o‘tirardi. Ikkovimiz bir-birimizga qaramaslikka urinib uzoq kutdik. Ammo qiz kelmadi.
«Takasaltanglikni yig‘ishtir, ertadan boshlab ishga kirish!» deb buyurdim o‘zimga o‘zim. Lekin darrovgina esim kirib qolishiga aqlim yetmasdi.
Ertasiga ertalab men yana bekatda turib, qiz keladigan kemani kutdim.
— Tasodifni qarang! Sog‘liqlaringiz yaxshimi?
Tamom.
Hamisha ertalab qizni uchratishga muvaffaq bo‘lardim. Ammo u hamisha yotsirar, butun vujudi bilan: «O‘z holimga qo‘y. Vaqtingni behuda ketkizma», deb turardi. Men o‘zim ham harakatlarim behuda ekanligini sezardim-u, lekin etak qoqib ketolmasdim. Qizig‘i shunda ediki, nega unchalik o‘jarlik qilayotganimni o‘zim ham tushunmasdim. O‘zimga-o‘zim savol berganimda esa ichimdagi boshqa «menim» ish orttirib qo‘yib tan olgisi kelmayotgan boladek, miq etib javob bermasdi.
Qiz mendan yuz o‘girmas, o‘zini obqochmasdi. Ammo undan battarini qilardi. Ya’ni, xuddi men yo‘qdek, meni ko‘rmayotgandek tutardi o‘zini. Hozir xotiramda yo‘q, beshinchimi-oltinchi kuni oramizda suhbatga o‘xshagan bir narsa bo‘lib o‘tdi.
U kun kemada odam kamroqligi uchun yelka va tirsaklarimni ishga solmasdanoq uning yonidan joy olishga muvaffaq bo‘ldim. Qiz ko‘k-oq yo‘llik kofta va to‘q-ko‘k, dazmol-g‘ijim yubka kiygandi. Umrida arzon mol olmaydigan qizning egnida bu kiyimlar juda kamtar ko‘rinardi. Nima bo‘lganda ham uning tillarang badaniga, to‘q-jigarrang sochlariga ko‘krang juda yarashgandi.
— Mopassan… — deb g‘o‘ldiradim qo‘lidagi kitobni ko‘rib. — Juda zo‘r. Ammo, kinoroman bilan Mopassanning farqi yo‘q. Unisi ham, bunisi ham sevgi haqida, to‘g‘rimi?
O‘z ixtiyorimdan tashqari gaplarim kinoyali chiqardi. Chunki, uning dimog‘dorligidan tug‘ilgan achchiqlanishimni bilib ololmasdim.
Qiz ham past tushmay kinoyali monand javob berdi:
— Sizga muhabbat haqida gapirilsa bas, qolganining farqi yo‘q, shundaymi?
— Nega endi? Men kinoromanlarni umuman o‘qimayman.
— Kinoroman o‘qib unga ishonmaslik odamning o‘z ixtiyorida, — dedi vazmin ohangda qiz, peshonasiga tushgan soch tolasini tuzatib.— Ammo Mopassanni o‘qib turib tushunmaslik ham mumkin.
— Siz uni tushunayotganingizdan umidvorman.
— Men ham.
Qiz to‘rsillab shunday dedi-da, yana kitobini ochdi. Suhbat ko‘ngilsizlik ko‘chasiga burilgani uchun davom ettirish befoyda edi.
Kemaning motori qattiqroq tarilladi. Biz Dukale Palatstsosi bekatiga yaqinlashayotgan edik. Motor o‘chib, chiptachi arqon tashlagach, bir xil odamlar tushdi, boshqalari chiqib joylashdi. Motori yana tarillab bekatdan uzoqlashgan kema, izi bilan sokin qo‘ltiqda keng yoy yasab Lido tomon yo‘l oldi. U suvni keng egat olgandek kesib ketarkan, oldida paydo bo‘ladigan katta to‘lqinlarni umr bo‘yi itarib yurishga mahkum etilgan maxluqqa o‘xshardi.
Qiz mutoalada davom etardi. Kitobning o‘qilmagan sahifalaridan ozgina qolgandi-yu, lekin o‘qib borsa Lidogacha yetardi.
— Qizni o‘g‘irlashgan joyigacha borgandirsiz? — dedim men, kemaning orqasida qolayotgan egatdan ko‘z uzmay.
— Xuddi shu joyni o‘qiyapman, — deb javob berdi u va boshini ko‘tarib jilmaydi.
— Bu Jonginamning ablahligini qarang-a? — dedim men, xuddi gap tanishimiz ustida borayotgandek qilib.
— Boshqa ko‘pchilik erkaklardan farqi yo‘q, — javob berdi qiz hissiz ohangda.
— Ko‘pchilik erkaklar ham shunaqa, deb o‘ylaysizmi?
— Ha, men shunday deb o‘ylayman.
Qiz yana kitobga engashdi. Hammasidan ham uning mana shu o‘ziga ishonganligi jig‘imga tegardi.
— Siz bunday deyishingiz bilan ko‘pchilik erkaklar emas, o‘zingizning tanish-bilishlaringiz yomon odamligini bildirasiz, xolos. Ko‘pchiligi emish! Siz qayerdan bila qoldingiz, a?
Qiz javob berishni ravo ko‘rmay o‘qishda davom etdi.
— Sirasini aytganda, haq bo‘lishingiz mumkin. Ha, aslida ham haqsiz. Chunki, siz ma’lum davra odamlari haqida gapiryapsiz. U davrada esa, har bir erkak nimanidir yulib qolishga, boshqasidan yuqoriroq ko‘tarilishga tirishadi. Turgan gap, u davrada xotinlar ham muvaffaqiyat qozonishning bir vositasi bo‘lib xizmat qiladi.
Men qizning eshitmayotganligiga komil ishonch bilan yuqoridagidek mazmunda yana biroz falsafa so‘qidim. Kutilmaganda qiz menga qaradi-da, biroz tikilib turib so‘radi:
— Sizning davrangiz deyapsiz… Boshqa davra ham bormi o‘zi?
— Albatta bor. Bir kunmas-bir kun kelib, davralar emas, butun jamiyat ham boshqacha bo‘lib o‘zgaradi. Xudbinlik bilan ochko‘zlik esa tushuntirish xatlari bilan muzeylarga qo‘yib qo‘yiladi.
— Qachon? Bir yil qoldimi? Yoki ikki yilmi?
— O, xavotir olmang! Menimcha bu unchalik tez ro‘y bermaydi va ota-onangizning mol-mulki ham hozircha dahlsiz qoladi.
U istehzoli jilmaydi:
— Ota-onamning mol-mulki meni xavotirga solmaydi. Ammo uzoq kelajak zamonlarda nimalar bo‘lishi ham qiziqtirmaydi. Chunki, biz hozirgi zamonda yashayapmiz, to‘g‘rimi?
Qiz shunday deb yana kitobga muk tushdi.
Lidoga borganimizda biz bitta avtobusga o‘tirdik. Plyaj bekatiga yetganimizda yo‘l bergandim, u bosh chayqab, tushmasligini bildirdi.
— Cho‘milgani bormaysizmi? Chekkaroqda bo‘sh joylar bo‘lishi mumkin.
— Hozir borolmayman. Ehtimol, kechroq kelarman.
«O‘zing bilasan, — dedim ichimda avtobusdan tushib plyaj g‘aznasi tomon yo‘l olarkanman. — Meni sen emas — dengiz qiziqtiradi. Dengiz esa joyida turgandir…»
Avvalgi kunlardagidek plyajning chekkasidan joy oldim. Mendan quyiroqda chol joy olgandi. Jigarrang badani qat-qat yig‘ilib turgan bu kishi havodagi yod to‘yinmasi bilan xotinini o‘lgudek qo‘rqitib yuborgan shekilli, hamisha bir o‘zi keladigan bo‘lib qolgandi.
Men oftobda kuyib qolganim uchun ko‘proq soyalardim yoki cho‘milardim.
Qiz ko‘rinmasdi. Men sohilning to‘lqin yuvib turadigan yeridan yurgim kelib qoldi. Niyatimni amalga oshirib bir-bir qadam bosib ketarkanman, qumning zich va salqinligi, ko‘pikli to‘lqinning kelib urilishi oyoqlarimga xushyoqardi. Suv bilan birga oyoqlarim ostidan qum zarralari ham sirg‘alib yo‘qolardi.
Plyaj har doimgidek, xuddi tig‘iz ekilganga o‘xshab inson badanlariga tiqilib ketgandi. Odamlar meni loqayd kuzatadilar.
Aftidan uzoq yurdim, shekilli, dengiz bo‘yida tizzalarini quchib o‘tirgan qizga ko‘zim tushdi. U ham meni ko‘rdi.
«Qochib yuribman, de? Yaxshi. Yashirinib yo‘q bo‘lib ketmaysanmi!»
Indamay o‘tib ketishga qaror qilgandim, mendan ko‘z uzmay turganini ko‘rib, aynidim. Uning yuzi jiddiy, ammo ko‘zlari kulimsirardi.
—Tavba, — dedim yurishdan to‘xtab.— Juda yaxshi joyni topibsiz. Men yo‘q bo‘lgan joyni demoqchiman.
— Joyni men emas, xizmatkor bola tanlaydi. Men uchun joyning joydan farqi yo‘q.
Men qizning o‘zini obqochishidan, «joyni joydan farqi yo‘q» deganidan xafa bo‘lishim kerak edi. Yo‘limda davom etishim kerak edi. Lekin burilib yoniga o‘tirdim. Vujudimda ahmoqona sevinch ko‘pirardi.
— Kitobni o‘qib bitirdingizmi? — so‘radim nimadir deyish uchun.
Qiz orqasidagi soyabon tarafga ishora qildi.
— Bitirdim. O‘qiyman desangiz berib turishim mumkin.
— Ming bor tashakkur. Jonginamingiz bilan shug‘ullanishga zarracha xohishim yo‘q.
— Nega endi meniki bo‘larkan?
— Chunki erkaklarning hammasini shunday tasavvur qilasiz. Men esa oddiy odamlarni xush ko‘raman.
— Qanaqa bo‘ladi u — oddiy odam deganingiz?
— Qanaqa deysizmi? — Men javob berishga qiynalib, kiftimni uchirdim. — Masalan…menga o‘xshagan.
— Siz qanaqasiz?
«Shu daqiqada qanaqaligimni senga gapirib o‘tirmayman. Qarz joyim yo‘q».
— Xo‘sh, oddiy odamingiz qanaqa bo‘lishini ayting?
Uning savolida sabrsizlik, qiziquvchanlik emas, odamni mazax qilish ohangi bor edi.
— Men sizga aniq ifodasini aytolmayman. Ammo oddiy odam bir ayolga faqat sevib qolsagina iltifot qiladi. Boshqa hech qanaqa ta’masi bo‘lmaydi. Men sizga yengil-elpi ko‘ngil ochish, o‘ynash haqida emas jiddiy tuyg‘u haqida gapirayapman.
— E-ha, tushundim, ulkan muhabbat tuyg‘usi,— dedi qiz kinoyali ma’noda bosh chayqab. — Demak, sizningcha oddiy odam Mopassanning emas kinoroman qahramonlariga loyiq ekan. Chunki ularda hamisha ulkan muhabbat haqida gapiriladi. Qiziq, unda nega siz kinoromanlarni yomon ko‘rasiz?
— Qo‘ysangiz-chi! Kinoromanlar ahmoqona narsa! U yerda muhabbat haqida gapiriladi, xolos. Voqealar esa aslida pul atrofida rivojlanadi. Yigit o‘lgudek oshiq qilib tasvirlanadi. U oshiqligidan tashqari, o‘lgudek go‘zal va boz ustiga nihoyatda boy. Mabodo, kambag‘al bo‘lsa ham sevgilisining puli ikkoviga yetadigan qilib tasvirlanadi.
— U holda, agar qarshiligingiz bo‘lmasa, yuring bitta cho‘milib kelaylik.
Qiz o‘rnidan turdi. Dono fikrlarim zig‘irchalik qiziqtirmayotganining namoyishi edi bu.
Men uning go‘zal, antik davrning marmar haykalidek mukammal va kelishgan qomatiga bekitiqcha nazar tashladim.
Etishib bo‘lmas barkamollik timsoli edi bu qomat. Uning o‘ziga ham yetishib bo‘lmaslik ayon edi. O‘pilmagan lablarini o‘pish, ko‘zlaridagi xotirjamlikni qachondir ehtiros qoplashi mumkin emasdi.
— Borasizmi cho‘milgani? Oftobda o‘tiraverish sizga foyda keltirmaydi.
Haqiqatda ham terim kuygandi. Qizil dog‘ bosgan badan bilan unga mos juft bo‘lib yurishdan uyalib ketdim.
Biz uzoq vaqt cho‘milib suzib yurdik-da, mening soyabonim oldidan chiqdik. O‘z joyida yotgan Chol, yonidan o‘tib ketayotganimizda qizga nazokatli hurmat bilan ta’zim qildi. Qiz uni ko‘rmaslikka oldi.
— Soyaga o‘tiraylik, — dedim men soyabonimni ko‘rsatib.
— Soat necha bo‘ldi?
Men javob berdim.
— Vaqtim sob bo‘pti. Bugunga yetar.
— Bo‘lmasa birga ovqatlansak bo‘larmidi?
Qiz befoyda urinishimga hayron qolib qaragandi, yana jahlim chiqdi:
— Albatta, sizga manzur bo‘lsa…
Chol bizga yarim o‘girilib o‘tirar va aftidan gap poylayotgani ko‘rinib turardi. Qiz u tarafga bir ko‘z tashladi. Keyin menga bosh irg‘adi.
— Mayli. Chiqaverishda kutib turing.
Qiz bir necha qadam bosishga ulgurmay, chol kulgili ravishda dikonglab chopib unga yetib oldi. Uning gaplarini eshitmasdim-u, ammo yalinchoq va uyalgan qiyofasini hamda «nahotki, siz meni shunday deb o‘yladingiz», ma’nosini bildirib ko‘ksida turgan qo‘lini ko‘rib turardim. Qiz unga ensasi qotib bir qaradi-yu, yonidan o‘tib ketdi. Men narsalarimni yig‘ishtira boshladim.
Qizni uzoq kutganimga qaramay, bu safar achchiqlanmadim.
Nihoyat, xotirjam, durkun, sochlari sarishta taralgan holda paydo bo‘ldi.
— «Ekstselsior»gami? — deb so‘radim jindek shirinsuxanlik bilan.
— «Ekstselsior»ga borish shartmi? Ikkovimiz o‘tirgan joyga bora qolaylik.
— Qahvaxonagami?
— Ha. Nima qipti? Taomning xilma-xilligi meni butunlay qiziqtirmaydi.
Ayollar sezgir bo‘lishadi. Aftidan, u mening unchalik puldor emasligimni tushungan, shekilli.
— Menga qarang, — dedim sal dag‘alroq ohangda. — Agar «Ekstselsior» yoki shunga o‘xshagan bironta restoranda ovqatlanish meni xonavayron qiladi, deb o‘ylasangiz…
— Hech narsa deb o‘ylayotganim yo‘q. Buterbrod bilan bir krujka pivoni ko‘nglim tusab qoldi, xolos. Qomatni asrash, degan gapni tushunarsiz?
— Bir necha kun davomida qomatingizni saqlash haqida qayg‘urmadingiz chog‘i?
— Demak, endi ikki karra ko‘proq qayg‘urishim kerak.
Bir necha daqiqadan keyin biz allaqachon qahvaxonaning sap-sariq soyaboni ostida o‘tirib buterbrod yerdik. Tanovulni tugatayotgan paytda o‘tirgan peshayvonimiz oldiga Chol yaqinlashdi. U bizlarga, aniqrog‘i, hamrohimga qarab hurmat bilan ta’zim qildi-da, o‘tib ketdi.
— Agar bu chol jig‘ingizga tegayotgan bo‘lsa, ayting, basharasini bejab tashlay.
U birinchi marta xuddi yosh qizaloqdek ochilib, qo‘ng‘iroq ovozda kulib yubordi. Uning jiddiy, hamisha qovoq uyub yurishini ko‘rgan odam bunday kulishi mumkin deb hech tasavvur qilolmasdi.
— Birovning basharasiga tajovuz qiladigan sabab ko‘rmayapman men.
— Lekin u sizga o‘z qalbini taklif etish ma’nosida nimalardir dedi chog‘imda?
— Ha endi, shunga o‘xshagan, — dedi qiz mavhumroq qilib.
«O‘z xotini bu yoqda turgan bu churuk ahmoq!» deb aytmoqchi bo‘ldim-u, maydakashlikka o‘tib ketmaslik uchun:
— Ko‘rinishdan puldorga o‘xshaydi, — deb qo‘ydim, xolos.
— Ha, boy bo‘lishi kerak.
— Hamma narsani pulga sotib olish mumkin, deb o‘ylaganlari uchun ham bunday nusxalarni yomon ko‘raman…
Men shu mazmunda yana nimalardir demoqchi bo‘ldim-u, lekin birdan qizning ham o‘sha davraga taalluqli ekanligini o‘ylab qoldim. Buterbrod chaynab o‘tirib, masalaning bu tomoni yodimdan ko‘tarilgan ekan.
— Pul bilan rostdan ham ko‘p narsaga erishsa bo‘ladi, — dedi qiz quruqqina qilib. — Sizning jahlingiz esa — pulingiz yo‘qligi uchun chiqadi.
— Pulim bor-yo‘qligini qayerdan bilasiz?
Qiz menga yengil istehzo bilan boqdi:
— O‘zingizni o‘ta sirli odamdek tutmang. Shishadek hamma sir-asroringiz ko‘rinib turibdi, — qiz shunday derkan o‘zining bo‘yalgan tirnog‘i bilan katta qadahni beparvo chertib qo‘ydi. — «Ekstselsior» plyajida ko‘nglingizga siqqancha sayr etishingiz mumkin. Biroq baribir, u yerning tub mijozlari bilan hech qachon qo‘shilolmaysiz. Siz ulardan boshqachasiz.
— Nega endi?
— Xuddi ana shu savolingizning o‘zi ham bunga isbot. Savolingizning javobini tushuntirib bo‘lmaydi, u o‘zidan o‘zi ko‘rinib turadi. Boy, aslzoda odamning gap-so‘zi, o‘zini tutishi, kiyimining bichig‘i — hamma-hammasi siznikidan boshqacha bo‘ladi, tushunyapsizmi? Bu bilinib turadi. Siz esa uni sezolmaysiz ham. Siz yo anarxist, yo kommunist, yo shunga o‘xshagan bir odamsiz. Bu yerlarga esa qandaydir chalkashlik tufayli kelib qolgansiz.
— Nega shu darajadagi past nusxa bilan bir stolga o‘tirishga jazm qilganingiz g‘alati…
— Boylarni yomon ko‘rib, ertadan-kechgacha ularning orasida o‘rmalashib yurishidan ko‘ra g‘alati emas shekilli?
— Meniki oddiy qiziqish, — dedim men.
— Tasavvur qiling-ki, meniki ham shu — oddiy qiziqish.
— Tasavvur qilolmayman-da! Siz har qanday qiziqishdan yuqori turasiz. Siz — olimp ma’budasidek xotirjam va kimsa yetisholmaydigan, atrofida ivirsib yurganlar go‘yoki qurt-qumursqadek zarracha e’tiboriga arzitmaydigan odamda oddiy qiziqish bo‘lishi mumkinligini tasavvur etolmayman!
— Menimcha, sizga oftob yomon ta’sir qilibdi, — dedi u muloyim ohangda. — Ortiqcha hayajonlanmang. Chunki gapingizdan adashib ketyapsiz.
Tajang bo‘lib unga qaradim. Lekin rostdan ham qizib, boshim g‘uvullay boshlagandi. Oftob urgani rostga o‘xshardi.
Qiz stulini orqaga surib, o‘rnidan turdi.
— Men boray.
— Ruxsat bering, kuzatib qo‘yay?
— Xojati yo‘q, yo‘lim yaqin.
Qiz bu gapni e’tirozga o‘rin qoldirmaydigan quruq ohangda aytdi.
— Hech bo‘lmasa ertalab uchrashaylik?
— Nazarimda hojati yo‘q.
— Hech bo‘lmasa oddiy qiziqish yuzasidan. Ertaga soat o‘nda, bo‘ptimi?
— Mehmonxonangizga qaytganingiz tuzuk, — dedi qiz mayin jilmayib. — Menimcha, oftob sizga chindan ham yomon ta’sir qilibdi.
U ketdi.
— «Qaytganingiz tuzuk… qaytganingiz…» kemada ketar ekanman uning xotirjam, lekin kinoyaga to‘la ovozi quloqlarim ostida jaranglab turardi. O‘zini dono, atrofidagilarni aqli zaif bola hisoblab pastga urishini qarang, bu ayolning.
Dukale Palatstsosi oldida tushib, Santa Zakariya ibodatxonasini tomosha qilgani bordim. Modomiki, noma’lum sohibjamol bilan ish pishmayotgan ekan, rejamga qaytib, boy berilgan imkoniyatning hissasini chiqarishim kerak.
Ibodatxona ichi nimqorong‘i bo‘lib, ulkan va zax devorlari sovuq ufurardi. Hademay bu sovuq suyak-suyaklarimgacha o‘tayotganini sezdim. Birozdan keyin badanimda qaltiroq turdi. Darhol ko‘chaga chiqdim. Lekin yoz oftobida ham qaltirashim to‘xtamasdi. Bezgak zo‘raydi. «Rostdan borib yotganim tuzuk, shekilli», deb o‘yladim vujudimning qaqshab og‘riyotganini yengishga harakat qilib.
Mehmonxonaga zo‘rg‘a yetib bordim, qo‘limga nimaiki ilingan bo‘lsa hammasini ustimga tashlab o‘ralib yotdim. Yana biroz qaltirab yotganimdan so‘ng isitmam ko‘tarilib ketdi. Miyam chalg‘ib, unda har xil oldi-qochdi fikrlar g‘ujg‘on o‘ynay boshladi. Fikrlarimni harchand yig‘ishga urinmay, harakatim zoye ketdi. Eng muhim fikr esa shunday atrofimda aylanar, lekin sira tutqich bermasdi. Ana shu ayqash-uyqash o‘y ichida qizning kinoyali kulib turgan ko‘zlari lip-lip o‘tib qolar, «Uchrashamiz, deysizmi? Kasalsiz-ku…» degan nafis ovozi eshitilardi.
Keyin chalkash fikrlar ichidan izlaganim qalqib chiqdi. Bu qizning chehrasi edi. Avvaliga uning yuzi xira ko‘rinib, so‘ng tiniqlashdi. Ko‘zlaridagi kinoya o‘rnini mehr va muloyimlik egalladi. Mayin ovozi esa: «Keling uchrashaylik… Faqat kechikmang, xo‘pmi?» derdi.
Men alahsiray boshlagandim.

— Ahvollaringiz yaxshimi? — so‘radim men kayutaning soyasiga o‘tirib. — Tasodifni qarang, sizni yana shu yerda uchratibman-a?
— Rost aytasiz, — dedi qiz. — Tasodifni yaratish uchun ko‘p kutmadingizmi ishqilib?
— Yo‘q. Uchta kemani o‘tkazdim, xolos.
Venetsiyaga kelganimdan beri birinchi marta quyoshning ertalabdan boshlanadigan jaziramasi ozgina pasaygandi. Uch kun ko‘rpa-to‘shakda yotganim sababli oyoqlarim madorsiz titrar, hayot esa boshqatdan boshlanayotganga o‘xshardi. Uning belgilari bo‘lmish — turli xil bo‘ylari, shamoli, rang-barang jilolari, oftobu soyasini tashnalik bilan shimirardim. Qiz birinchi ko‘rgan kunimdagi pushtirang ko‘ylagidaligi uchun tanishuvimiz ham yangitdan boshlanayotganday tuyulardi. Nazarimda endi oramizda kesatiq va pichinglar bo‘lmaydigandek, qiz esa avvalgidek dimog‘dorlik qilmaydigandek tuyulardi.
Men ham o‘zim bilan o‘zim mushuk-sichqon o‘ynashni yig‘ishtirib, sovuqqonlik bilan shaydo bo‘lib qolganimni va bu shaydoligim qanchalik ahmoqona, boz ustiga qanchalik umidsiz bo‘lib ko‘rinmasin — chin ekanligini mardona tan oldim.
Men ilm ketidan quvgan odamman. Ko‘ngil va his-tuyg‘ulardan ko‘ra aql mezoniga qarab ish tutishga o‘rganib qolganman. Tarki dunyochiman demoqchimasman-ku, ammo shu kungacha ayollar bilan qilgan savdolarim o‘zaro rizolikda, osoyishta va xotirjam boshlangan va xuddi shunday xotirjam, rozi-rizolikda yakunlangandi. Hozirgi boshimga tushgan sevgi savdosi tamomiy boshqacha edi. Ehtimol, bunga boshqacha muhitga tushganim sababchidir. Chunki, xira tusli Parijga solishtirganda bu yerda olam ranglari ko‘zni qamashtirardi. Ehtimol, bir maromdagi ish kunimdan, maktab, kutubxona va Parij qahvaxonalaridan iborat bo‘lgan mustahkam odatlarimdan uzilib, o‘zgacha kema sahnidek chayqalib turuvchi, muallaq va serjilo muhitga tushib qolganim sabab bo‘lgandir, bilmadim. Balki, o‘sha — peshonamdagi yolg‘izimni uchratgandirman? Axir har birimizning peshonamizga yozilgan, dunyoning qaysidir burchagiga tashlangan, uni topish esa hammaga ham nasib qilavermaydigan yolg‘izimiz bo‘ladi-ku? Bilmayman. Hech narsani bilmayman. Bilish uchun tuyg‘ularimni kavlashtirishni ham xohlamasdim. Har bir farangida bo‘luvchi dekartona1 aql mezoni hech qanday belgi va sado bermasdi. Ko‘chada yurgan eng ahmoq tentakdek oshiqu shaydo bo‘lib qolgandim — tamom-vassalom! Alahsirab yotgan paytimda anglab olgan yagona narsam shu bo‘ldi.
«Rosmana jigar kabob bo‘lib ketibsiz-ku, — dedi mehmonxonaning do‘xtiri. — Yuragingiz baquvvat ekan. Juda baquvvat ekan. Bo‘lmasa…»
Men esa, aksincha, eng kasal joyim — yuragim, deb hisoblardim. Vujudimni qiynayotgan isitmayu damqismaga qalbimning azobi qo‘shimcha bo‘lardi. Qizning bor-yo‘g‘i uch yuz metr naridagi kemachada suzib o‘tayotganligini, men esam bekatda turmaganligimni o‘ylaganimda nafasim qaytib ketardi. Axir meni ketib qolgan deb o‘ylashi, o‘zi ham bu keng dunyoning allaqaysi burchagiga yo‘qolishi, keyin men uni behuda izlab umr bo‘yi topolmay o‘tishim mumkin edi-da! Yashashning nima qizig‘i bor? Usiz o‘tadigan kunlarimda nima ma’no bor? O‘sha kekkaygan, badxulq, azob-uqubatlarimning chashmasi bo‘lmish — jononimsiz?!
Bezgak paytidagi ayqash-uyqash xayollarim kaleydoskop shishachalaridek bir-biriga to‘qinib-to‘qinib oxirida: «Qiz meni yoqtiradi, ahmoqlik qilib yo‘qotib qo‘ymasam bo‘ldi, hammasi joyiga tushib ketadi», degan fikr tug‘ilib qolgandi. Isitmam biroz tushib, do‘xtir turishimga qat’iy yo‘l qo‘ymagan keyingi ikki kunda, men bu savdomdagi «kirim» va «chiqim»larni hisoblab yotdim. Bezgak yo‘qolib kallam tiniqlashgani uchun avvalgining aksicha, «chiqim»lar tog‘-tog‘ edi-yu, bironta ham «kirim» topilmasdi. Topilganda ham barmoq bilan sanarli edi.
Xullas, o‘zim bilan o‘zim suhbatlashib yotarkanman tasavvurimdagi qizning yuzida paydo bo‘lgan mehr yana sovib kiborli tus olgandi. Hozir kemada yonma-yon turgan paytimizda ham u xuddi o‘shanday kiborli va sovuq edi.
Kemacha tumshug‘ini yashil-jigarrang suvga botirgancha unda aks etayotgan saroylarni, ko‘m-ko‘k osmon, umuman, serquyosh kun tasvirlarini kesib borardi. Men esam qizning beparvo va begona qiyofasidan ko‘z uzmas ekanman ishqiy savdoimning oxiri «voy»ligini o‘ylab borardim. Lekin shunga qaramay, qizning oldida madorsiz oyoqlarimda chayqalib turarkanman, deyarli baxtiyor edim. Chunki, boya aytganimdek, dekartona aql ovozim o‘sha kunlarda in-iniga kirib ketgandi.
— Xo‘sh, bezgagingiz o‘tib ketdimi? — so‘radi qiz.
U menga bor-yo‘g‘i bir marta ko‘z qirini tashlagan bo‘lsa ham aftimning za’faronligini, ko‘zlarim osti salqiligini ilg‘agandi, shekilli. Umuman bu qiz ko‘rmasa ham hamma narsani sezardi.
— O‘tdi. Rahmat, — dedim men. — Yaxshilarning yaxshisi bo‘lmish bu dunyomizda hamma narsa o‘tkinchi. Kasalga chalinasan, qiynalasan, keyin sog‘ayasan va xotirjam bo‘lasan.
— Siz uchun hamma narsa xotirjamlik bilan tugarkan-da?
— Albatta, hamma narsa.
— Oxiri muvaffaqiyat yoki mag‘lublikning ahamiyati yo‘qmi?
— Aslida ham shu-da! Aks holda hayot davom etmasdi va umuman bo‘lmasdi.
Qiz bu safar ham o‘zi bilan kinojurnal olvolgan ekan, oq sumkasini qo‘ltig‘iga tiqib, qo‘lini bo‘shatdi-da, jurnalni ikki bukladi. O‘qishga sho‘ng‘ishdan oldin gap tashladi.
— Siz baxtli ekansiz.
— Nega faqat men. Hamma ham shunday.
— Hamma emas, katta orzu bilan yashamaydigan ba’zi birovlar shunday.
«Ha, albatta, faqat siz ulkan orzular bilan yashaysiz. Oddiy bandalar xuddi zamburug‘ yoki maysaga o‘xshab orzusiz o‘tadi».
Agar bir necha kun avval bo‘lganda bu gapni shartta basharasiga aytib tanobini tortib qo‘ygan bo‘lardim. Lekin hozir aytolmasdim. Tilimni tiydim. Munosabatlarimiz yangitdan boshlanayotgani uchun buzib qo‘ymaslik lozim edi.
Gapimiz uzilib qoldi. Qiz jurnalga egildi, men esam uning musaffo va mayin yuzini, qalamda chizilgandek tekis qoshlarini, bejirim va xipcha burnini, ehtirosli va bo‘liq bo‘lsa-da, buzilmagan lablarini tomosha qila boshladim.
Telbalik bilan oshiqlikning farqi kam deyishadi. Lekin men, o‘sha kuni shunaqangi ayyor, zukko va hisob-kitobli bo‘lib qolgan edimki, shu tobgacha bunday holatni o‘zimda his etmagandim. O‘zimni tiyib, meni qiziqtiradigan masalalar haqida gap ochmasdim. Hushimga yoqadigan ishni emas, teskarisini qilardim.
«Ehtiyot bo‘l, — derdim o‘zimga. — U yoningda, eng muhimi uni qo‘ldan chiqarib yubormaslik. Qizni begonalashtiradigan, o‘zingdan itaradigan harakat qilma. U yog‘ini bir amallasa bo‘ladi. Yaxshilarning yaxshisi bo‘lgan bu dunyoda hamma narsani uddalash mumkin». Bu gaplarimdan meni rol o‘ynagan yoki sun’iy qiyofada oliftagarchilik qilyapti, deb o‘ylash xato bo‘ladi, albatta. Men ehtiyotkor odam edim. Qiz bilan ikkimizning munosbatimiz nozik rishta bilan bog‘langanligini sezganim sababidan rishtaning uzilishini istamasdim.
Bu qiz shilqimlik bilan iltifot ko‘rsatganni yoqtirmaydi. Mening unday emasligimni ko‘rsin. Bu yerlarda yolg‘iz qolganim, u esa yoqimli qiz bo‘lgani uchun ketidan yuribman. Buning nimasi yomon? His-tuyg‘ular haqida gapirmayman, nokamtar savollar bermayman. U izhori dilni yoqtirmaydi — men ham xuddi shundaylar toifasidanman. Puldor ahmoqlarga qarshi qaratilgan falsafiy karomatlarimga ham chek qo‘yaman. Nima ishim bor ular bilan? Meni bu dunyoda qiziqtiradigan yakkayu yagona narsa shu qiz. Uning kimligi, qayerdanligi mutlaqo ahamiyatsiz.
Qiz yo‘l bo‘yi indamay jurnal o‘qidi. Men yo‘l bo‘yi o‘zim bilan gaplashib, uning barkamol, tiniq, kundek uyg‘un qiyofasini yon tomondan tomosha qilib keldim. Faqat avtobusga chiqib, Lidoni kesib o‘tib «Ekstselsior» plyajining darvozasida tushganimizda beparvolik bilan:
— Plyajga kirasizmi? — deb so‘radim.
— Birozdan keyin kelaman.
— Meni ko‘rmaslik uchun kelishni kechiktirayotgan bo‘lsangiz, to‘g‘risini aytavering. Ishoning, sizga ulfat bo‘lishdan o‘zimni soqit qilaman. Meni deb quyoshda toblanishdan voz kechmang.
U menga bir qarab, qoshlari chimirildi:
— Bu haqda umuman o‘ylamagandim. Ko‘ryapsizmi, cho‘milish liboslarim ham yo‘q? Shundoq borolmayman-ku.
Men har doimgi joyimni egalladim. Bir necha qadam narida oftobga tob bergancha Chol yotardi. Mening terim ko‘chib tushgach, biroz qoraygan bo‘lsa-da, har ehtimolga qarshi soyabon ostiga o‘tirdim. Havorang soyabonning soyasi ham havorang bo‘lib, yanada salqin va rohatbaxsh tuyulardi.
Soyabonimni o‘rnatayotgan bola uni sharaqlatib ochgan paytda Chol o‘girilib, kimnidir izlab, intiq bir nigoh tashladi. Yolg‘izligimni ko‘rgach, ko‘zlarini loqaydlik egalladi. Menga go‘yoki bir buyumga qaragandek qaradi-da, orqasini o‘girib yotib oldi.
«Qizni kutayapsan-a, qarib quyulmagan xotinboz. Kut, kutaver. Kelsa ham seni deb kelmaydi, — dedim ichimda. — Bilaguzukli soatingni, yuxtob ko‘zlaringni yaltiratib, ketimizdan o‘laksaxo‘r shoqoldek iz quvib yuribsan. Lekin senga o‘lja yo‘q. Qiz kelsa ham, bilib qo‘y, seni deb kelmaydi. Afsuski, kelishi ham gumon. Ko‘nglim sezib turibdi, kelmaydi».
Qiz yarim soatlardan keyin keldi. Bolaga mening yonimni ko‘rsatib, muloyim buyurdi!
— Narsalarni shu yerga qo‘ya qoling.
«Shu yerga, — deb qaytardim ichimda. — Mumkin qadar yaqinroq».
Chol biz tomon o‘girilib, qaddini biroz tikladi-da, hurmat va nazokat bilan ta’zim qildi. Qiz o‘zini ko‘rmaganga soldi.
— Bugun ancha aqlingiz kirib qopti, — dedi qiz qumga cho‘zilib. — Quyosh vannalarini ana shunday boshlash kerak.
— To‘g‘ri aytasiz, afsuski, qanday ish tutishni bir marta teskarisini qilib ko‘rgandan keyin tushunamiz, — mo‘mingina javob qildim men va biroz sukutdan so‘ng qo‘shib qo‘ydim. — Aslida odamlar ikki marta yashashi lozim edi. Birinchisida yashashni o‘rganib, ikkinchisida amalga oshirardi.
Qiz yengil jilmaydi-yu, fikrimga qo‘shilmadi. Umuman, birovning fikriga qo‘shilish uning fe’liga zid edi.
— Menimcha, hayotni necha martaligi emas, qanday imkoniyatlar bilan boshlashing, qo‘lingda dastmoya bormi-yo‘qligi muhim.
— Eng qimmatli dastmoya aslida tajriba. Afsuski, tajriba odamga kerak bo‘lmay qolganda keladi.
— Dastmoya, tajriba — quruq gap, — yana e’tiroz bildirdi qiz.
— Pul demoqchimisiz?
— Aytaylik pul ham…
«Sen va senga o‘xshaganlar hamma narsani pulga chaqadi. Bizning xudoyimiz ham, mezonimiz ham boshqa», qizni ichimda shunday ma’noda tergab, tashimda boshqa gap aytdim:
— Orzular ham demoqchisiz, to‘g‘rimi?
«Haligi, menda yo‘q ulkan orzular».
— Ha, orzular ham, — dedi u bosh irg‘ab. — Nimagadir erishish uchun unga qattiq intilish kerak.
Qizning ovozida qandaydir qat’iyatlik eshitilib, beixtiyor meni unga qaratdi. U kafti bilan oldidagi qumni silab, tekislardi. Uzun-uzun bug‘doyrang barmoqlari, pishiq qo‘llari nigohimni sehrlagandek bo‘ldi. Xotirjam va erinchoq harakatlarida aql ilg‘amaydigan, lekin teran bir mazmun borga o‘xshardi.
— Qiziq, — dedim men. — Siz rostdan ham yuksak va kuchli intilishga ega bo‘lgan odam ohangida gapiryapsiz!
— Hech qiziq joyi yo‘q.
— Menimcha, bu intilishni o‘zingizda ataylab yaratayotganga o‘xshaysiz. Siz, istash mumkin bo‘lgan hamma narsaga egasiz, endi bu yog‘ida turmushingiz qanday bo‘lishini kutishu tanlashdan o‘zga ishingiz yo‘q-ku, axir?
— Siz esa kuchli istagingiz yo‘qligidan uning nimaligini bilmaysiz, shuning uchun baxtiyorsiz, — dedi qiz yengil istehzo bilan.
Keyin qum silashdan to‘xtab to‘satdan so‘rab qoldi:
— Xo‘sh, bilsam bo‘ladimi, siz aslida kimsiz?
«Nega endi men bilan qiziqib qolding? Shishadek tiniq bo‘lsam nega so‘rab surishtiryapsan?
— O‘zining yozgi dam olishini Venetsiyada o‘tkazayotgan, yanglishib nojoiz joyga tushib qolgan oddiy o‘qituvchi.
— Hammasi tushunarli. Siz kambag‘alsiz. Ammo kishini yerga uradigan och va yupun darajada emas. Yetishmovchiliklarga sabot bilan chidash berib, maoshingizning navbatdagi oshishi yoki…
Qiz, juda oshirib yubormadimmikin, degandek to‘xtab qolgani uchun o‘zim unga yordamga keldim:
— Xo‘sh, xo‘sh? Yoki?
— Yoki kambag‘al o‘qituvchilardan boylar tortib olgan narsalarni qaytarib beradigan inqilobni kutib yashaysiz.
U yoshiga nomunosib ravishda katta gap va cho‘rtkesar edi. Aftidan, boy tabaqadagilarning bari shunday yaratiladi, shekilli.
Qizning bu gapidan keyin portlab ketishimga oz qoldi. Qo‘limni qumga tiqib, ostidagi nam zaxlikda biroz ushlab turdim-da, so‘ng sun’iy beparvolik bilan so‘radim:
— Xo‘sh, siz-chi? Siz nima kutasiz?
— Bugun izhori dil bilan shug‘ullanamiz, shekilli? — dedi kulib u. — Yuring cho‘milamiz! Qo‘rqmang, sizga zarar qilmaydi.
Keyinroq, cholning og‘ir nigohi kuzatuvida kiyinayotgan paytimizda men qizdan birga ovqatlanish haqida yana iltimos qildim.
— Mayli, — rozi bo‘ldi u. — Faqat o‘sha birinchi marta ovqatlangan joyimizda.
Ko‘krak qafasimga quvonch to‘layotganini tuydim. Chunki bugungi kun hisobidan kichkina bo‘lsa-da, ikkinchi g‘alabaga erishgandim.
Limonrang soyabon ostidagi qahvaxonada ovqatlanar ekanmiz, qizning hayotidan u-bu narsani bilib olmoq maqsadida boyagi mavzuni boshlamoqchi bo‘lgandim, u suhbatni boshqa yoqqa burib yubordi. Men o‘sha kuni juda ehtiyotkor bo‘lganim uchun ortiq tixirlik qilmadim va biz mayda-chuyda narsalar xususida gaplashdik. Qiz, Parij va uning modalari haqida surishtirar va mendek bir o‘qituvchining modani tushunmay bergan javoblarimdan miriqib kulardi. Shunda birdan uning esiga bir narsa tushib qolib so‘radi:
— Soat necha bo‘ldi?
— Ikkiga yaqinlashdi…
— Vaqtim bo‘b qopti.
Uning ketidan turmoqchi edim, qiz ilova qilib to‘xtatdi:
— Kuzatishingizning hojati yo‘q. Yo‘lim yaqin…
— Xo‘p, shaharga qachon qaytasiz?
— Kechqurun.
— Tasodifni qarang, menam kechgacha shu yerda yurmoqchi edim. Birga qaytsak bo‘ladimi?
— Birga bo‘lsa — birga-de, — kuldi qiz. — Tasodif bobida omadingiz bor ekan.
Xullas, men yarim kun biron ish qilmay Lidoni aylanib yurdim. Yashil, zangori, sariq soyabonlar ostida bir necha marta qahva ichib, do‘kon ko‘rgazmalarini tomosha qilib yurarkanman, o‘zimning kichkina muvaffaqiyatlarimni taroziga solib o‘lchardim. Bandargohga kelib, ancha vaqt kutdim. Lekin bekorchilikdan hech zerikmasdim. O‘ylaydigan mavzu bitta bo‘lsa-da, o‘ylashdan charchamasdim.
Noma’lum sohibjamolim bilan kemaga o‘tirganimizda dengiz ko‘k-binafsha, osmon esa och-yashil tus olib, Veroneze tasvirlagan osmonining ayni o‘ziga aylangandi. U shunday mayin va tiniq ediki, yuragim hovriqib, Veroneze ham o‘z osmonini chizganda oshiq bo‘lgan deb o‘yladim.
Kemadan Dukale Palatstsosida kun g‘ira-shira qorong‘ilashgan paytda tushdik. Odam tovushlariga, neon chiroqlariyu soyalariga to‘la bo‘lgan tor ko‘chalardan hech qanday maqsadsiz uzoq sayr qildik. Keyin kichkina bog‘ida odamlar raqs tushayotgan bir qahvaxonaning ustidan chiqdik. Orkestr qadimiy sho‘x bir kuyni chalar, daraxtlarga osilgan qog‘oz fonuslar esa chayqalib turardi.
Bo‘sh stol topib o‘tirdik. Stollar shunchalik kichkina ediki, tizzalarimiz bir-biriga tegib turar, men bundan hayajonga tushib madorsizlanardim.
Biz ham hamma qatori raqs tushdik. Pivo ichdik va yana raqsga tushdik. Shunda, orkestr bir o‘yinning so‘nggi akkordlarini chalayotgan paytda, maydonchadagi erkak bilan ayollar qandaydir qadimiy odat bo‘yicha bo‘lsa kerak, o‘pisha boshlashdi. Yolg‘iz men qo‘llarim ko‘tarilgancha qaqqayib qotib qoldim. Chunki qizni qo‘yib yuborib, qo‘llarimni tushirishga ulgurmagandim.
Qiz nigohini menga qaratib, sarosimaga tushganimdan biroz afsuslangandek bo‘ldi nazarimda.
— Nima qilib turibsiz? — kuldi u. — Meni o‘pmaysizmi!
Men uning o‘pilmagan pushtirang lablaridan o‘pish uchun engashar ekanman, boshim aylanib ketganini sezdim.

* * *

Mana shu kabi, tungi raqs maydonida sovg‘a qilingan bo‘sa kimlar uchundir arzimagan narsa bo‘lishi mumkin, lekin men uchun yangi bir olam edi. Kechasi allamahalgacha bo‘sani o‘ylab, uxlolmadim. Xonaga tushayotgan oy shu’lasiyu ochiq derazadan eshitilayotgan suvning shildirashi, devorlarga gupillab urilishi — yetib bo‘lmas orzudek ko‘ringan narsaning shu soniyada yaqin va tabiiy tuyulayotganiga guvoh edilar. Orzuimga yetishda hech qanday to‘siq yo‘q. Tong otib yangi kun kelsa bas. Yangi kunning kelmasligi mumkinmi, axir?
Tong saharda turib nonushtani xonaga keltirishni buyurdim-da, toshoynaning oldida juda uzoq timirskilandim. Yuvinib, soqol olgach, tunim bedor o‘tganiga qaramay, kechagiga nisbatan ancha odambashara bo‘lib qoldim. Oppoq ko‘ylak kiyib, uchta galstugimdan eng chiroylisini taqdim. So‘ng, kulrang kostyumim haqida qizning yaxshi fikr bildirmagani esimga tushib, tangridan kunning salqin kelishini tilab-tilab, to‘q-ko‘k kostyumimni kiydim.
Soat sakkizga zang urganda men allaqachon bekatda kemachaning kelishini kutib turardim. Birinchi kemada qiz yo‘q edi. Ikkinchisida ham u kelmadi. Uchinchi kemada ham ko‘rmadim. Bu la’nati jimitdek kemachalar har chorak soatda qatnar, lekin qiz hamon ko‘rinmas edi. Naq kunning tig‘ida turib, terlab-pishib ketganimdan yoqalarimni bo‘shatdim. Turqi tarovatimning rasmiyligi endi birovga kerak emasligi uchun bo‘yinbog‘imni cho‘ntakka solib o‘tiraverdim. «Kasal bo‘lib qolgandir», — derdim o‘zimni yupatish niyatida. Keyin u Lidoga boshqa — katta kemada ketgan deb qaror qildim.
«Lidoga borib uni axtarib topish kerak», — dedim bo‘shashib.
«Hoy, nimalar deyapsan, sen ahmoq? Agar rostdan ham boshqa kemada ketgan bo‘lsa, demak, buni sen bilan uchrashmaslik uchun qilgan. Xo‘sh, unda ketidan izg‘ib-elanib yurishning nima hojati bor?»
Issiqdan azoblanib, boshimda yana og‘riq turdi. Hech kim, hattoki o‘zim bilan o‘zim ham gaplashgim kelmasdi. Shuning uchun mehmonxonaga qaytib, o‘zimni o‘ringa tashladim.
«Birinchidan bo‘shashma, ikkinchidan gimnaziyachi bola singari masxarabozlik ham qilma, — dedi menga ichimdagi ezma maslahatchi. — Pastga tushib ovqatlangin-da, avvalgi rejani amalga oshir. Kechgacha ikkita qasrni ko‘rib ulgurasan. Bu sarguzashtga chek qo‘y. Lidoga qatnashni bas qil. To‘yib ketdim shu Lidodan».
Lekin men hasrat va alamga to‘lib, o‘rnimdan qimirlamasdim. Hech qayoqqa borgim ham, biron ish bilan shug‘ullangim ham kelmasdi. Uxlasam, derdim-u, uddasidan chiqolmasdim. Yana xastaligim esimga tushdi. Qani endi kasalim qo‘zg‘asa! Chin dildan shuni istardim. Faqat bir kunga qo‘zg‘asa-da, ertasiga qiz bilan yana uchrashsam. Balki u mehribonroq bo‘lar. Balki u menga shunchaki, yuzaki nazar tashlamay, yoqtirgan odamiga ayollar qaragandek qarar va «mendan xafamasmisiz?» deb savol berar…
Tushlik paytining soyalari devor bo‘ylab yuqoriga siljir, menga esa bu harakat mangu davom etayotgandek tuyulardi. So‘ng, oqshom shabadasi esib, deraza pardasini hilpiratdi-da, qorong‘u tusha boshladi. Pastdagi restoran ayvonida orkestr muzika chala boshladi. Kuy juda ko‘hna va siyqasi chiqqan bo‘lib, boshimga tushgan savdoni, umuman odamzodning bir-biridan ajralishi va unga bog‘liq alamlari singari mangu voqealardan hikoya qilayotganga o‘xshardi.
Ertasiga o‘rnimdan turishdan avval uzoq to‘lg‘onib yotdim. Shunda ichki ovozim, es-hushingni batamom yo‘qotib shu qizning qo‘lida o‘yinchoqqa aylanib qoldingmi yoki shart uzib ketishga hali qurbing yetadimi, deb so‘radi.
Yo‘q, qurbim yetmasdi. Chamadondan yangi ko‘ylak chiqardim, to‘q-ko‘k kostyumimni kiydim-da, bekatga yo‘l oldim.
Qiz beshinchi kemada keldi. Odatdagidek u kayuta soyasida o‘tirardi.
— Tasodifni qarang, to‘g‘rimi? — dedi u yoniga borib turganimdan keyin.
— Kecha ko‘rinmadingiz? — dedim alamim kuchliligidan hazilini qabul qilmay.
— Ha, kecha ko‘rinmadim.
— Sizni bekatda tushgacha kutib o‘tirdim…
Garchi men bu jumlani xabar ma’nosida aytgan bo‘lsam-da, ovozimda ta’na bor edi.
— Rostdanmi? Kuting deb sizga aytmagandim-ku?
Uning ovozi mayin bo‘lsa-da, so‘zlaridagi qo‘pollik aslo yumshamasdi.
O‘zimni kemamiz bilan yonma-yon ketayotgan, apelsin yuklangan qora barjani qiziqib kuzatayotgan qiyofaga solib indamadim. Garchi sevinchdan dikonglab sakrash uchun sabab bo‘lmasa-da, alamzada ko‘rinishni ham istamasdim.
Ta’nayu dashnomga qolamanmi, deb xavotirlangan qiz ham jimib qolgandi. Lekin biroz turib, xavotiri behuda ekanligini tushundi, shekilli, cho‘zilib ketgan sukunatni o‘zi buzdi:
— Men sizni xafa qilmoqchi emasdim, — dedi u past ovozda. — Ammo boshidanoq yaxshi bilasizki, bachkana shilqimlikni yoqtirmayman. Ikkimizning oramizda hech narsa bo‘lmagan va bundan keyin ham bo‘lmaydi.
Bundan ham tushunarliroq lo‘nda izoh topish mumkin emasdi.
— Oramizda hech narsa bo‘lmaganligini uqdirib qo‘yish uchun kecha kelmagan ekansiz-da.
Qiz javob bermadi. Uning go‘zal va menga nisbatan loqayd chehrasiga qarab turib: «Seni o‘sha kuni rostdan ham o‘pdimmi yoki menga shunday tuyuldimi?» deb so‘radim o‘zimdan o‘zim.
Qiz mening savolimni sezgandek gap qotdi:
— Nima deb izohlasangiz — ixtiyoringiz. Ammo o‘sha kungi tasodifiy, hech narsaga arzimaydigan bo‘sadan katta xulosalar chiqarmassiz, deb umid qilaman.
— Xotirjam bo‘ling. Umuman, men siz o‘ylaganchalik shilqim va surbet emasman.
Shunday qilib, o‘sha kundagi o‘pich va unga bog‘liq boshqa voqealar — bir tiyin. Hammasini miyadan sitib chiqarishing kerak ekan».
Garchi menda «Ekstselsior» istiqomatchilaridagidek takabburlik bo‘lmasa-da, o‘z qadrini bilmaydiganlar toifasiga ham mansub emasman. Agar ilk daf’a qizning shu gaplarini eshitganimda, yengil ta’zim bajo aylab jo‘navorgan bo‘lardim. Lekin hozirgi savdoda ojizlik qilardim. Ming karra jahlim chiqsin, o‘zimni ming karra koyimay, oyoqlarim beixtiyor qizning qoshiga yetaklab kelaverardi.
Kunning yarmi plyajda, keyin ovqatlanish, kechqurun esa shahargacha kuzatib qo‘yish: mana shu tartibda yana bir necha kunni o‘tkazdik. Har shomda, ikkinchi bekatga bormayman, Venetsiyaga kelishdan asosiy maqsadimga o‘taman deb so‘z olardim-u, ertasiga yana bekatda kema kutib turaverardim. Qiz mening hayotimda juda mustahkam o‘rin olgan va bu holga qarshi kurashishga qudratim yetmasdi.
Yana ehtiyotkor odamga aylandim. Tuyg‘ularimni unga bildirmas, hech narsada jig‘iga tegmasdim. Savollarim nimasi bilandir yoqmayotganini sezsam, darrov mavzuni o‘zgartirardim. Qizga esa, ayniqsa, o‘zi haqidagi, oilasi va davrasi haqidagi savollar yoqmasdi. U hamon men uchun noma’lum: kun bo‘yi birga yuradigan noma’lum sohibjamol edi.
Shunga qaramay, garchi men orzu qilgan mazmunda bo‘lmasa-da, munosabatlarimiz tabiiy ravishda tobora yaqinlasha borardi. Qiz o‘ziga taalluqli masalalarni chetlab o‘tarkan, soddalik bilan mening hayotimga oid tafsilotlarni surishtirib olardi. Universitetga uyg‘onish davri tarixi bo‘yicha o‘qituvchi bo‘lib ishga kirishga ko‘p va behuda uringanimni so‘zlab berganimda u hayron bo‘ldi:
— Qarang-a! Sizni bunaqa ishlarga noqobil deb o‘ylarkanman!
— Siz umuman meni tentakdan beriroq, deb hisoblaysiz, to‘g‘rimi?
— Hech ham undaymas. Faqat, baxtli odam deb o‘ylardim. Axir o‘zingiz aytgandingiz-ku, hamma narsada xotirjamlikka erishaman deb… Keyingi gapimizdan xulosa chiqadi-ku, unaqa emas ekan-da?
— Yo‘q, baribir o‘shanday.
— Nima, siz orzularingizdan voz kechib, taqdirga tan berdingizmi?
— Juda unchalik emas. Hech qachon tan bermasam kerag-u, ammo boshda bo‘ladigan achchiq alam baribir o‘tadi-da. Bilasizmi, avvallari shuni o‘ylab kechalari uxlamasdim, maqsad sari intilish va kurash yo‘llarini izlardim. Keyin asta sovidim. Seni noloyiq ekanliging uchun emas, g‘oyalaring, mafkurang uchun olishmayapti, g‘oya va mafkura esa sening mohiyatingni tashkil etadi, ularni paltoga o‘xshatib yechib qo‘yish mumkin emas, dedim o‘zimga o‘zim va kafedradan voz kechdim.
— Demak hozir xotirjamsiz?
— Deyarlik shunday. Har holda men bilan universitet orasida devor borligini tushundim va bu devorni boshim bilan urib teshmoqchi emasman.
Qiz biroz indamay turdi-da, keyin xulosa chiqardi:
— Yo‘q, men yanglishmagan ekanman: siz rostdan ham baxtiyor odamsiz.
— Qanchalik baxtiyor yoki baxtiyor emasligini faqat odamning o‘zigina biladi, — dedim men mavhumroq ohangda va suhbatimiz qahvaxonada bo‘layotgani uchun yana pivo buyurtirdim.
Oddiy o‘qituvchining hayoti bu qizga nima qizig‘i borligini tushunolmasam ham, u ko‘pincha suhbatni shu tomonga burganda qarshilik qilmasdim. Aksincha, qiz uchun notanish bo‘lgan hayot haqida xursand bo‘lib hikoya qilardim. Qizig‘i shuki, o‘z hayotim Lidoning oltin qumlari, ko‘m-ko‘k osmoni, quvnoq quyoshi ichida hikoya qilingani uchun o‘zimga ham begona va g‘aroyib bo‘lib ko‘rinardi. Bulutli kuz tonglari, havoda muallaq osilib qolgandek turuvchi Parijning mayda yomg‘iriga to‘yingan tuman, sinfxonalardagi sap-sariq lampochka yorug‘idagi o‘tadigan tarix darslarim, sakkizta salb yurishini aks ettirgan va Nikeya bilan Quddusi Sharif o‘rtasida teshigi bor eski xarita, burchak restoranchadagi bir stakan vino bilan yeyiladigan qovurilgan kartoshkali bifshteks, tushlikdan keyingi qiroatxonadagi o‘qishlarim, qo‘shni o‘rtoqlarim bilan bilyard o‘ynashlar, kechqurun yana sariq lampochka yorug‘ida mashg‘ul bo‘ladigan Italiya uyg‘onish davriga oid qo‘lyozmam, tun — bularning bari tanish va shu bilan birga xuddi birov hikoya qilayotgandek notanish bo‘lib tuyulardi.
Ayni zamonda, qiz bilan suhbatdan olayotgan uzuq-yuluq axborotlar tufayli, battar begona olamga o‘g‘rincha kirib borayotgan edim.
Tungi qimorxona-kazinolar, u yerdagi korchalonning xitoblariyu suyakdan ishlangan soqqalarning bo‘g‘iq taraqlashi; uyg‘onish davrining liboslarida shampan vinolari suvdek oqiziladigan ballar, Venetsiyaning ko‘hna qasrlarini samolyotda Afrikadan keltiriladigan orxideyalar bilan bezab o‘tkaziladigan raqs kechalari, kontsertlar va muborakbod tashriflar bilan kechadigan Rimning qish mavsumlari — bularning bari tasavvurimga yangitdan kirib g‘ujg‘on o‘ynardi.
Noma’lum sohibjamolim yosh bo‘lgani uchun bu narsalar hali joniga tegib ulgurmagandi. Men esa bu tomosho bazmlarning barida takabburona ahmoqlikdan boshqa narsa ko‘rmasdim. Shu sababdan ham uning, ham o‘zimning dunyoimdan bir xilda ajralib qolgandim. Qizning osoyishta chag‘ir ko‘zlariga, qiyosi yo‘q go‘zal yuziga mujassamlashib, meni o‘ziga tobora maftun etayotgan kichkina olamdan bo‘lak atrofimda bironta suyanchiq, tayanadigan bironta aniq narsa yoki tirik jon topolmasdim.
Qiz hamon men uchun mavhum bo‘lib qolayotgan bo‘lsa-da, kundan-kunga kichik-kichik tafsilotlar orqali uning hayotini bilib borar va u haqda tasavvurimdagi tumanga asta-sekin oydinlik kiritardim. Qiz kitob o‘qishni yaxshi ko‘rardi. Ko‘p va lekin tartibsiz o‘qirdi. Genri Jeymsning romanlarini mayda-chuyda tafsilotlarigacha aytib bera olardi-yu, ammo bir soatdan keyin «Bovari xonim»ni ochib ko‘rmaganligini tan olishi mumkin edi.
Uning fikr-mulohazalari men uchun juda muhim edi. Fikr-mulohazalari esa yoshiga mutlaqo nomutanosib ravishda juda teran, sinchkov va aqlli odamnikiga o‘xshardi. Bu aqlli dunyoqarashi meni lol qoldirar, shu bilan birga yoqmasdi ham. Ba’zilar sog‘ aql deb ataydigan bu dunyoqarash, ochiqdan-ochiq odamlarga ishonchsizlik, bemehrlikdan iborat edi.
— Xo‘sh, nima istaysiz? — derdi u mening yuqoridagi mazmunda e’tirozlarimga qarshilik bildirib. — Rahmdil tangri bu dunyoni sizga, boz ustiga sizning orzularingizga moslab bichmagan. Mana — u ko‘z oldimizda turibdi. Marhamat qilib, qanday yaratilgan bo‘lsa shundayligicha hazm etishga majbursiz.
— Axir hamma narsaga o‘xshab kishilik dunyosi ham taraqqiy etmoqda!
— Hech narsa taraqqiy etayotgani yo‘q. Hammasi aylanib, qaytarilib yotibdi: quyosh, sayyoralar, odamzod. Yuzaki qaragan kishigagina taraqqiyot ko‘rinishi mumkin. Aslida esa barisi qachonlardir yuz bergan va yana yuz beradigan hodisalar bo‘lib, bu jarayon toki hamma narsa yo‘q bo‘lib changga aylanguncha davom etadi. Tabiat qonuni shu. Qonunni esa, siz aytganingizcha, paltoga o‘xshatib yechib bir chekkaga qo‘yib qo‘yish mumkin emas.
— Siz Sorbonna qahvaxonadrasidagi mutaassib reaktsionerga o‘xshab gapiryapsiz.
— Ehtimol. Chunki men har joyda o‘qib olgan narsalarimni gapiryapman. Fikrlarim tesha tegmagan deb da’vo qilmayman-u, ammo to‘g‘riligiga aminman.
Biz shu alfozda cho‘miladigan joydami, norinjrang soyabon ostidami suhbatlasharkanmiz, qiz quyosh sistemasidan kuzgi modaga, pulning yengilmas qudratidan kinoroman uydirmalariga sakrab o‘taverardi. Men esa, ayniqsa o‘sha kunlari juda qiynalsam ham unga moslashishga, uningdek yengil-elpi fikr yuritishga, uningdek beparvo va xotirjam ko‘rinishga harakat qilardim. Qizning ohangdor, xush yoquvchi, iliqqina ovozini tinglarkanman, qolgan kunlarimni hisoblar, hali ham ojiz umid bog‘lab yurgan mo‘jizam yuz bermasligini va yuz berishi mumkin bo‘lgan yolg‘iz narsa oxirgi kuni mehmonxonaga pul to‘lashim, poyezdga o‘tirishu jo‘nab ketishim ekanligini o‘ylardim.
Qiz bilan o‘rtamizdagi yaqinlikka o‘xshab tuyuluvchi munosabat qalbimni qattiq azoblardi. Chunki bu yaqinlik dunyodagi mavjud bo‘lgan eng yoqimsiz va behuda munosabat edi. Qiz menga o‘rganib ko‘nikib bormoqda edi. Lekin bu ko‘nikma suhbatdoshga, plyajdagi yuzaki va bachkana tanishuvga nisbatan edi. Meni rasmli jurnal yoki Mopassan romanlari singari bir narsa deb qabul qilardi. U ko‘ngil ochar, men esam qo‘lida o‘yinchoq edim. U hamma huquqni o‘zi egallab, menga bekatda yoki plyajga kiraverishda kutib turish, e’tiroz bildirmaslik, ko‘nglimga yoqadigan gapni gapirmaslik, kechqurun yoki ertalab «meni kutmang», «kelmayman» deb, quruqqina buyurganda xo‘p deb, bosh irg‘ash singari vazifa va majburiyatlarning hammasini qoldirgandi.
Qiz har kuni tushlikdan keyin o‘zining oliy tabaqasiga oid rasm-rusumlarini bajarish uchun yo‘qolardi. Ba’zan oqshomlari ham kelmas, ba’zan esa kun-uzzukun ko‘rinmay ketardi. Ikkimiz uchrasholmay qolishimizdan zarracha achinmas, yangi uchrashuv istab oshiqmas, lekin shu bilan birga, albatta uchrashajagimizni bilar, mening xuddi tabiat qonunida yozilgandek, kema bekatida yoki plyaj bo‘sag‘asida paydo bo‘lishimga aniq ishonardi.
Tunlari o‘z xonamga ko‘zimni moshdek ochgancha parovoz signalini, yuragimning gupillashini, suvning ko‘hna toshdevorlarga shaloplab urilishini eshitib yotarkanman, har kuni o‘zimga o‘zim «bas!» derdim. Uni boshqa ko‘rishni istamayman, ertalab ko‘ngliga siqqancha meni kutsin, boshqa birov yoniga kelib: «Yaxshimisiz? Tasodifni qarang!» deb aytsin, derdim…

* * *

Mening malikam aslida kambag‘al bo‘lib chiqdi. Zolushkadan ham kambag‘al ekan.
Men buni tasodifan bilib qoldim. Bir kuni qiz, meni kutmang, deb aytdi. Men shaharga qaytib keldim-da, o‘zi shundoq ham yolg‘izlikdan yuragim siqilib yurganimdan ibodatxona va qasrlarning nimqorong‘uligiga bardosh berolmasligini o‘ylab, gavjum savdo qatorlarini bemaqsad keza boshladim. Shunda, narxi tushirilgan mollar do‘konida pushtirang matoga ko‘zim tushib qoldi.
Men bu matoni ming xil pushtirang va kashtali matolarning ichidan ham tanib olgan bo‘lardim. Chunki qiz shu matodan tikilgan ko‘ylak kiyib yurardi.
«Mumkin emas, u bunaqa do‘kondan narsa sotib olmaydi!». Ammo u mato, modadan chiqqan, kim biladi necha mavsumdan beri yotgan boshqa narsalar ichida yaxlitgina ko‘zga tashlanib turar va uni soatlab baqrayib kuzatganim bilan o‘zgarib qolmasdi.
O‘z xayollarimga g‘arq bo‘lib, gavjumlik ichida turtinib-surtinib borarkanman, ko‘zim yarq etib ochilib, ilgari sezmagan narsalarim birdan ravshanlashdi. Axir qizning bor-yo‘g‘i ikki xil: pushtirang ko‘ylak va ko‘k kofta-yubkasidan boshqa kiyimi ko‘rinmadi-ku! O‘n kun ichida faqat ikki xil kiyimni bo‘g‘jomasi juda kamtar bo‘lgan ayolgina kiyishi mumkin. U hamisha taqib yurgan ametist toshli uzugi ham unchalik qimmat uzuk emas. Boy xonimlar Lidoga yaltirab turgan shaxsiy vedettalarida suzib borishganda u hamisha oddiy xalqqa mo‘ljallangan kemachadan foydalanadi. «Ekstselsior»da va o‘sha yerdagi boy plyajlarda nima uchun uning bironta ham tanishi yo‘q? Chunki u «Ekstselsior»ning jazmani emas, chunki u ham menga o‘xshagan begona.
Bu dalillarni taroziga solarkanman, shuncha vaqtdan beri qizni oliy tabaqaga mansub deb o‘ylab yurganim o‘zimga qiziq tuyulardi. Faqat menga o‘xshagan ko‘zi ko‘r tarix o‘qituvchisigagina u aslzoda xonim bo‘lib ko‘rinishi mumkin edi.
Keyinroq, o‘zimni bunchalik ayblashim noto‘g‘riligini tushundim. Qiz meni kiyim-kechagi bilan emas, Lidoning jazmanlaridan o‘zlashtirib olgan damdo‘zligi, kiborligi bilan chalg‘itgan edi. Qiziq, bu maynavozchilikning unga nima keragi bor ekan? O‘ziga yot, kekkaygan va sovuq davradan nima izlab yuribdi?
Har tomondan bostirib kelayotgan savollar changalidan aniq yo‘l topishim uchun yana ozgina yayov yurib o‘ylashim lozim edi. Ammo bu shaharda yo‘l yurishning imkoni yo‘q. Qadamingni jadallashtirsang kanalga taqalasan, o‘ngga yoki so‘lga burilsang, yana kanal chiqadi. Xira-yashil kanallari ichida siqilib qolgan ilon izi tor ko‘chalardan, devorlaridan nam va mog‘or ufurib turgan yer osti yo‘laklardan tentirab yurarkanman, bu olamning hammasi ham kallamdagi girdob singari chalkashlikka o‘xshab ko‘rinardi…
— Bufetga borib biron yaxna ichimlik ichmaymizmi? — deb so‘radim men, ertasiga plyajda o‘z joyimizga o‘rnashganimizda.
— Juda chanqagan bo‘lsangiz mayli…
— Gap chanqashdamas, anavi nusxa jig‘imga tegyapti.
Qiz jilmayish bilan rozilik berdi. O‘rnimizdan turib cholning yonidan o‘tib ketayotganimizda, uning suqatoylik bilan pisib kutib yotgan ko‘zlariga yana nazarim tushdi.
— Murdasini baribir g‘ajiyman deb payt poylab yurgan sirtlonga o‘xshaydi, — dedim men g‘o‘ng‘illab.
— Ancha bachkana o‘xshatish qildingiz, — dedi qiz. — Ayniqsa, murda deganingizda meni nazarda tutganingizni hisoblasa…
Vaqt erta bo‘lgani uchun bufetda deyarli hech kimsa yo‘q ekan. Ofitsiant ikki shisha koka-kola bilan limon va muz bo‘laklari aralashtirib solingan ikkita qadah ham olib keldi. Koka-kolaga limon qo‘shib sotib bu yerda odamni besh baravar shilishardi.
— O‘ynoqlab ko‘pirishini qarang! — dedi qiz yod rangidagi suyuqlikning vijillashini ko‘rsatib. — Naq shampanning o‘zginasi-ya!
O‘sha kuni qizning kayfiyati chog‘ edi.
Men esam boshqa, muhim va hozir oydinlashtirib olish zarur bo‘lgan masalani o‘ylaganim uchun indamasdim. Qadahimdagi ichimlikdan bir necha qultum ichib qizga qaradim. U jilmaydi.
— Esingizdami, — deb astagina va beparvo ohangda gap boshladim men. — Siz bir kuni menga: «Ekstselsior» mijozlari orasida yurganingiz bilan na ko‘rinishingiz, na odatlaringizu qiliqlaringiz ularga o‘xshamaydi, deb aytgandingiz.
— Aytgandim. Xo‘sh, nima bo‘pti?
— Mendan farqli o‘laroq, ko‘rinishingiz, odat va qiliqlaringiz ularga o‘xshagani bilan siz ham ularning davrasiga kirmaysiz.
Men yana qadahimdan bir necha qultum ichdim. Qizning yuziga yana damdo‘zlik o‘rnashib, indamay boshqa tarafga qarab oldi. Men gapimda davom etdim:
— Ha, sizning ular davrasiga hech qanday aloqangiz yo‘qligi aniq ko‘rinib turibdi. Lekin nega komediya ko‘rsatib yurganingizga tushunolmayman…
— Hech qanaqa komediya ko‘rsatib yurganim yo‘q, — dedi u xotirjam ohangda. — Biroz turib yana qo‘shimcha qildi: — Ustiga-ustak sizga hisobot berishim shart emas. Hech narsada — bilib qo‘ying.
Agar qiz bu gapni kecha aytganda indamay ichimga yutgan bo‘lardim. Lekin bugun men har qanday ehtiyotkorlikni, hisob-kitobni uloqtirib tashlagandim. Atrofimizda yaslanib yoki sayr qilib yurganlarga qizning aloqador emasligi haqida gap ochganim meni tushovlardan ozod qilib, o‘zligimga qaytargandi.
— Gapimga quloq soling, Menga hech qanday hisob berishingiz shart emas — bu to‘g‘ri. Ammo o‘zingizga hisobot berishga majbursiz. “Bu la’nati joyda nima jin urib yuribman, nima izlayapman? Birovga berishni emas birovdan urib olishni kasb qilgan bu odamlar menga jilovini tutqazib qo‘yarmidi?», degan savollarni o‘zingizga bermaysizmi?
— Nima qilishim kerakligiga aralashmay, o‘zimga qo‘yib qo‘ya qoling, — dedi u sovuqqina ohangda.
— Xo‘p, roziman. O‘zingiz hal qiling. Lekin bir narsani bilib qo‘yishingizni istardim. Men sizning qoqilishingizni poylab, shartta tashlanmoqchi bo‘lgan murdaxo‘r gazanda emasman. O‘n kun, nari borsa ikki haftadan keyin bu yerlardan ketaman. Ammo, sizni sevaman, sizning baxtli bo‘lishingizni juda-juda istayman. Modomiki sizga savollar berayotgan ekanman, kelajagingiz uchun qayg‘urayotganimdan, bu yerlardan uzoqqa ketib qolganimda, hayotingizni chilparchin qilib qo‘yishingizni o‘ylab qo‘rqqanimdandir…
U menga shoshib qarab, so‘radi:
— Xo‘sh kelajagim qanday bo‘ladi? Shu cholni ravo ko‘ryapsizmi?
— Cholmi, cholga o‘xshaganmi, buning ahamiyati yo‘q. Umuman, shu to‘daning panjasiga tushib qolishingizdan qo‘rqaman. Nahotki, ularning qanaqaligini bilmasangiz? Agar bir kimsa yoki narsa bilan qiziqib qolsalar, demak, uning o‘zlariga foydali ekanini o‘ylashadi. Foydadan bo‘lak boshqa mezoni yo‘q ularning. Xo‘p, siz go‘zalsiz deylik, ular bir qarashdayoq chiroyingiz restoranda bitta o‘tirishga arziydimi yoki qorako‘zan shubagami, yoki avtomobilgami, darrov pulga chaqishadi. Ishlari bitgandan keyin sovg‘ani qaytib olish yo‘llarini ham chamalab qo‘yishadi. Hisob-kitob — ularning xudosi. Bu ularga shajaralarining boshida turgan qassob yoki do‘kondor bobokalonlaridan o‘tgan.
— O‘zingizni bosing, — dedi u mayin ohangda. — Gapingizdan kamroq adashasiz.
— Hazil qilmang. Men jiddiy gapiryapman.
— Ko‘ryapman. Lekin aytayotgan gaplaringiz faqat bu yerdagilarga emas, hamma odamlarga taalluqli. Bu yerdagilarmi, Venetsiyaning iflos, kir mahallalaridami — odamlarning hech farqi yo‘q.
— Farqi bor va juda katta. Bu yerda yalpayib yotganlarning puli ko‘p. Puli jud-d-a ko‘p. Shu sababdan o‘zlarini kuchli, hamma narsaga qodir, hamma narsa mumkin deb o‘ylaydilar…
— Puli yo‘qlar esa, pulsizlikning o‘rnini surbetlik, aldamchilik, zo‘rlik bilan to‘ldirsa bo‘ladi deb hisoblaydilar. Ayol u yerda ham bu yerda ham o‘lja. Agar, albatta ahmoq bo‘lsa.
— Yo‘q, noto‘g‘ri. Siz o‘zingizni oqlamoqchisiz, xolos. Menga quloq soling…
Lekin u gapimni betoqatlik bilan kesdi:
— Yo‘q, quloq solishni istamayman.
Qizning andak qizargan yuzlaridan birinchi marta xotirjamlik o‘chgandi. Chag‘ir ko‘zlariga tajanglik o‘rnashib, birinchi marta menga serrayib tik boqardi.
— Mayli, — dedi u xotirjam sovuqqonlik bilan. — Siz meni yoqtirasiz deylik. Do‘stona maslahat berayapsiz ham deylik. Lekin bu maslahatingizning menga nima foydasi borligini o‘yladingizmi? Nima qilaman maslahatingizni? Tarixdan referatmidi sizga? Siz bu yerda limonad ichib o‘tirib balandparvoz ohangda gapirayotgan gaplaringizni men turmushda sinab ko‘rganman. Bolaligimdanoq, o‘nlarcha marta boshimdan o‘tkazganman. Shuning uchun bularni sizdan ko‘ra men yaxshi bilaman. Boy erkaklarni ham, kambag‘al erkaklarni ham, o‘sha siz aytgan qassoblarni ham juda yaxshi bilaman va xudoga shukrki, shu paytgacha sizning pandu nasihatlaringizsiz ham ularning adabini berib yurganman.
Men jim o‘tirardim. Jim o‘tirishdan boshqa nima ham qila olardim? Haqiqatda o‘zim yaxshi bilmaydigan, orqavarotdan eshitib, umumiy tasavvurga ega bo‘lgan mavzuda falsafa so‘qigandim-da. Keyin, qiz haqida qayg‘urayotganim rostmi o‘zi? Birovning qayg‘urishiga zor odamga hech o‘xshamaydi-ku? U men bilmagan tomonga suzib ketyapti, lekin juda yaxshi suzib ketyapti, cho‘kadigan siyoqi yo‘q.
— Chanqog‘ingizni qondirdingizmi? — so‘radi qiz. — Turaylik bo‘lmasa. Menimcha, bir shisha koka-kolaga yetarlicha vaqt ajratdik.
U yana xotirjam holiga qaytgan bo‘lsa-da, kayfiyati buzilgandi.
Bufetchi bilan hisob-kitob qilgach, sohil bo‘yidagi nam va oyoq botmaydigan qum chizig‘idan qayta boshladik.
— Juda indamay qoldingiz? — dedi qiz. — Nima balo, mening tashvishlarim tinch qo‘ymayaptimi deyman?..
— Boshqa ilojim yo‘q axir! — men ham uning ohangiga moslab javob berdim.
U kulib yubordi. Lekin kulgisi nosamimiy edi.
— Iqror bo‘ling, sizni mening qayg‘um emas, o‘zingizning sinchkovligingiz qiynayapti. Sizni shishadek tiniqsiz, deganim jahlingizni chiqaryapti. Xohlang-xohlamang, lekin to‘g‘ri izoh shu. Siz hamma narsani tokchalarga tartib bilan terib qo‘yishga odatlangan odamsiz. Tanish-bilishlaringizni ham xuddi o‘quvchilaringizga o‘xshatib: bu yaxshi, bu o‘rtacha, bu yomon deb allaqachon saralab qo‘ygansiz. Meni esa qaysi tokchaga qo‘yishingizni bilmayapsiz. Shundan jahlingiz chiqayapti. Agar qo‘lingizdan kelsa bir tarsaki tortib yoki qulog‘imdan cho‘zib jazolagan bo‘lardingiz.
Qiz yana kuldi-da, suvga tusha boshladi.
— Balki rostdan ham jahlim chiqqandir, — dedim men uning ketidan borib. — Lekin jahlimning sababi boshqa yoqda. Men tiniq bo‘lishim mumkin, lekin siz ham juda sirli shaxs emassiz. Sinchkovlik ham qilayotganim yo‘q, chunki odam biron narsani bilmasa sinchkovlik qiladi. Men esam sizni boshdan-oyog‘ingizgacha bilib oldim. Bilmagan joyimni taxmin qilaman. Xullas, siz haqingizda nimaiki qiziqtirgan bo‘lsa — barini bilib olganman.
Qiz yarim beliga suv kirgan joyda to‘xtab, menga o‘girildi:
— Shunaqami? Bari deganingiz nima, bilsam bo‘ladimi?
Men undan beriroqda to‘xtab, shu holatda biron narsani tushuntirish juda kulgili bo‘lsa kerak deb o‘yladim. Lekin kulgili ekanligini odam chetdan turib kuzatsa biladi. Menda esa kuzatishga imkon yo‘q edi.
— Bo‘pti. Modomiki siz talab qilar ekansiz, orani ochiq qilish uchun to‘g‘risini aytaman-qo‘yaman. Siz o‘zingizning barcha rol o‘ynashlaringizga qaramay, miyasi ahmoqona kinoromanlar bilan to‘ldirilgan sodda, go‘l va kambag‘al qizsiz. Siz, taqdir menga chiroyli chehra va sarvqomat ato etgani sababli hamma narsaga va birdaniga erishishim mumkin deb o‘ylaysiz. Siz, o‘z tabaqangizdagi odamlardan — ular qo‘pol va surbet bo‘lgani uchun emas, kambag‘alligi uchun, kinolardagi havoyi go‘zallarni maftun etadigan narsalarga o‘rab-chirmab tashlashga, boy liboslar olib berishga pullari bo‘lmagani uchun xazar qilasiz. Xullas, nazaringizda oliy tabaqaning kiyimiga o‘xshagan libosga o‘ranib, aslida narxi hemiri matodan ko‘ylak tikib, yirik o‘ljani qo‘lga kiritish ilinjida bu yerdagi boshqa olamga tashrif buyurasiz-da, o‘zingizni yolg‘iz va kalondimog‘ go‘zal qiyofasiga solib yurasiz. Shundaymi? To‘g‘ri topdimmi?
Men juda qo‘pol gapirayotganimni bilardim, ammo bu qizni yaxshilab silkib o‘ziga keltirmoqchi, osmondan yerga olib tushmoqchi va nihoyat o‘ralib olgan kalondimog‘lik devorini yanchib tashlamoqchi edim.
U mendan achchiq gap eshitishni kutmaganidan rangi bo‘zarib, og‘zini ochgancha qotib qoldi.
— Unaqamas… unaqamas… — deb takrorladi titroq ovozda. U yana nimadir gapirmoqchi bo‘ldi-yu, ammo madori yetmadimi, teskari o‘girilib mening qahrli ovozimdan najot istagandek dengiz tomon keta boshladi.
Uning ketidan borishim befoyda edi. Soyabon ostiga qaytgan zahotim, gapni me’yordan oshirib yuborganim uchun o‘zimdan xafa bo‘ldim. Kecha — kanal, ko‘prik va mahobatli devorlar siquvidagi gavjum ko‘chalarda yurib o‘ylaganimda yig‘ilgan bari gapni to‘kib solibman-da, o‘ziyam. «Shu qizni tavba qildirmoq uchun eng alamli aybnomalarni yog‘dirish riyokorlik emasmi? — deb o‘yladim. — Nega uning jig‘iga tegib, sir-asrorlarini kavlashtirasan?» Yomoni shu-da! Bir odamni sevib qolsak, o‘zimizga ko‘proq joy ochish uchun uning qalbini ag‘dar-to‘ntar qilib, ichidagi tuyg‘ularni boshqatdan joylashtiramiz. Modomiki, biz uni sevarkanmiz, u bus-butunicha, o‘zining orzu-istaklari, tuyg‘ulari va o‘tmish xotiralari bilan biznikidir deb o‘ylaymiz va yangi uyga ko‘chib o‘tayotgandek jihozlarni o‘zimizga moslashga haqimiz bor deb hisoblaymiz.
Noma’lum sohibjamolim qaytib kelganda yana ilgarigidek xotirjam va sovuq qiyofada edi. U xalatiga o‘ranib dengizga biroz qarab turdi. Keyin xalatini yechib, narsalarini yig‘ishtira boshladi.
— Ketasizmi? — so‘radim men.
U javob bermadi.
— Plyajdan chiqishda kutib turaman.
— Keragi yo‘q. Sizning kutib turishingizni istamayman.
Qiz ketdi. Men narsalarimni yig‘ishtira boshladim. Janjal pishib yetilayotganini sezgan Chol, qat-qat va semiz gardanini men tomonga burdi.
«Shoshilma, qari gazanda, — dedim ichimda. — Hali sening vaqting kelgani yo‘q. Balki umuman senga fursat kelmas. Ishingni qilaver».
Yarim soatdan keyin noma’lum seviklim plyajdan kiyinib, taranib chiqqanda yo‘lini to‘sdim.
— Keting, — dedi u jahl bilan. — Sizni ko‘rishga ko‘zim yo‘q.
Qiz quyoshda yaltirab turgan asfalt yo‘lakdan ketaboshladi. Iziga tusharkanman, birinchi kungi Cholning ahvolida ekanligimni ko‘z o‘ngimga keltirdim. Qiz indamay jahl bilan ketar, men yalinchoqlik bilan gap tashlab unga ergashardim.
— Bir nafas quloq tuting, — dedim qadamimni tezlashtirib. — Jig‘ingizga tegmoqchi emasman. Ko‘rgingiz kelmayotgan bo‘lsa umuman yo‘qolib ketishga ham so‘z berishim mumkin. Faqat siz bilan shu ahvolda gina-kudurat, yurakda adovat bilan ajralishni istamayapman. Odamga o‘xshab ajralish uchun bir-ikki og‘iz gap aytishga ruxsat eting…
— Aytadiganingizni juda qoyilmaqom qilib aytib bo‘ldingiz! Avvalgi gaplaringizga hech o‘xshamas ekan. Kuni kecha: «Bu qiz oliy tabaqadan, unga nazokatli muomala qilishim kerak», deb o‘ylagansiz. Bugun esa, past tabaqadan ekanligimni bilib qolib, mulozamatlarni itqitib tashlasa ham bo‘laveradi, deb hisobladingiz, shekilli.
— Yo‘q! Yo‘q! Bunday emasligini o‘zingiz ham bilasiz. Men bunday qilishim mumkin emas. Bu gaplaringizni boyagi aytganlarimga qasdma-qasdlikka, jahlimni chiqarish uchun aytayapsiz, ha, to‘g‘ri qilyapsiz. Lekin gapimga quloq soling, keyin nima xulosa chiqarsangiz ixtiyoringiz!
Ammo qiz juda qahri kelib ketganidan gap uqolmas va qadamini tobora jadallashtirar, men esam undan ortda qolmas va ikki oradagi luqmalarimiz yuqoridagidek achchiq-kesiq edi. Nihoyat, qiz charchadimi, rahm qildimi yoki ahvolimizning noqulayligini tushundimi — to‘xtadi. Yarim o‘girilib tajang ahvolda dedi:
— Ha, bo‘pti. Gapiring, sizdan bir yo‘lasiga qutulib qo‘ya qolay.
— Ko‘chada shundoq turib-a? Birpasga qahvaxonaga kiraylik.
— Qahvaning hojati yo‘q!
— Hech bo‘lmasa soyaga o‘tib o‘tiraylik, oftobni qarang!
U haligidek tajang ahvolda namoyishkorona uf tortgach, biz orqaga qarab yurdik. Qimorxonalarning oq kublari, uzun va zerikarli ko‘rgazma zali, allazamondagidek tuyulayotgan birinchi uchrashgan do‘konimiz yonidan o‘tib, «Ekstselsioir» oldidagi keng kanal bo‘ylab tushgan salqin xiyobonga burildik. Bu yerda — osmono‘par chinorlarning soyasida xotirjam suhbatlashish mumkin edi. Lekin mening gapiradigan gapim qolmagandi. U bilan ajralishni istamayotganimdan, ya’ni hozir mutlaqo nojoiz bo‘lgan gapdan boshqa aytadigan gapim yo‘q edi.
Kanal bo‘yidan bir o‘rindiq egallab o‘tirdik. Shunday oyoqlarimiz ostidagi suvda yozgi osmon, yashil daraxtlar, oq imoratlar aks etardi.
— Xo‘sh?
— Bilaman sizga ahamiyati yo‘q, lekin men sizni sevib qolganman. Bir ko‘rishdayoq, telbalarcha sevib qolganman…
— Zig‘irchalik ahamiyati yo‘q…
— Bo‘lmasa ortingizdan izma-iz tentirab yurmasdim. Ming chiroyli bo‘ling, mingta boshqa ortig‘ingiz bo‘lsin menga yot davraga mansubligingiz uchun, aniqrog‘i, men shunday o‘ylaganim uchun g‘iring demay yoningizdan o‘tib ketardim. Sizni kemada birinchi uchratgan kunim rostdan ham men uchun baxti qaro kun…
— Boshqa kunlarning undan nimasi yaxshiligini tushunmayapman.
— Men ham tushunmayman. Haqiqatda kechagidan boshqa hamma kunlar baxti qarolik edi. Kechagi kungacha butun vujudim qo‘zg‘olon qilib: shu qiz tufayli es-hushingni yo‘qotgan bo‘lsang qip-qizil jinni ekansan, deb faryod chekardi. Sizning boyligingizga ta’ma bilan emas, ijirg‘anib qarardim. Bugundan boshlab esa ko‘nglim xotirjam. Sizni ikkilanishsiz, vijdon azobisiz sevaman. Chunki sizning ham o‘zim kabi kambag‘al ekanligingizni bilib oldim.
— Yo‘q, — dedi u sovuqqina qilib. — Men sizdan ham kambag‘alman.
— Bu qaytaga yaxshi-ku!
— Jim bo‘ling! Bu juda yomon! Shunchalik yomonki, undan battar narsa bo‘lishi mumkin emas!
Qiz uchun uning kambag‘alligi haqiqatdan ham dahshatli narsa ekan. U so‘zlarkan, chehrasida azob, xo‘rlik akslandi. Shu soniyada yuzi butunlay nochor, achinarli holatga kirgandiki, bir qaradim-u, xuddi ta’qiqlangan ishni qilgandek darrov ko‘zimni obqochdim.
— Siz o‘zingizcha, kambag‘allik nimaligini bilaman deb o‘ylaysiz, shekilli. Bekor aytibsiz, hech narsa bilmaysiz. Chunki siz erkak bo‘lib tug‘ilgansiz va siz bilgan kambag‘allik butunlay boshqacha. Dunyoda har qanday noilojlik chegarasidan ham o‘tib ketgan kambag‘alliklar bor… odamni yer bilan bitta qiladi… boshqalarga oyoqosti qiladi… seni nochor, qo‘lingdan hech narsa kelmaydigan, huquqsiz qiladi…
Qiz suvga qaragancha o‘sha, o‘ziga odat bilgan xotirjam va ohista ohangda gapirsa-da, zaminida asabiy taranglik borligini bilganimdan qulog‘imga faryoddek eshitilardi. Uzoq vaqt ushlab turilgan ko‘z yoshlar achchiq yig‘iga aylana boshlagandek, uning so‘zlari ham tobora to‘lib-toshib kelar, tobora tezlashardi.
— Odamlarga o‘xshab, oliftagarchiliksiz, oddiy kiyinging keladi-yu, lekin ag‘darib tikmoqchi bo‘lganingdayoq yirtilib ketadigan onangning eski-tuskisini ilib yurishga majbur bo‘lasan. Kechqurun biron narsa o‘qisam deysan-u, lekin butun oila a’zolaring bitta iflos katalakka tiqilgani uchun otang chiroqni o‘chirib qo‘yadi. Chunki uning onang bilan o‘z ishlari bor… Maktabda o‘qiging keladi, lekin pul yo‘qligi uchun o‘qiyolmaysan… Kattaroq odam, masalan, artist bo‘lging keladi, lekin, hatto Rimga borib olish uchun yo‘lga puling bo‘lmaydi. Kunlardan bir kun senga: «Janob Tosining oldiga bor. Janob Tosi artistlarni shu yerning o‘zida yaratadi», deb maslahat berishadi. Sen borasan. Janob Tosi o‘ziga o‘xshagan yana ikki kishi bilan bir qovoqxonada o‘tirib, sahnada raqs tushayotgan beshta yalang‘och o‘yinchini tomosha qilib o‘tirgan bo‘ladi. «Etagingizni ko‘taring, — deydi beparvolik bilan janob Tosi. — Balandroq, balandroq va chaqqonroq ko‘taring! Uyatchang odam mening idoramga to‘g‘ri kelmaydi». Sen titrab-qaqshab, ko‘zlaringni yashirgani joy topolmay, qurbing yetgancha etagingni ko‘tarasan. «Yaxshi, — deydi janob Tosi. — Endi yechining!» «Echingim kelmayapti, men artist bo‘lmoqchiman», — deysan bazo‘r ovozingni chiqarib. «Artist! Julettalarni o‘ynamoqchimisiz?» Sen soddalik bilan bosh irg‘aysan. Janob Tosi osmondan tushgandek qaraydi-da, xaxolab kuladi. Sheriklari esa unga qo‘shiladi. «Ha-ha-ha, gapiga qarang. Bu qizcha Julettani o‘ynar emish. O‘lib qolasan, buning gapidan…» Keyin jiddiy qo‘shib qo‘yadi: «Nimani kutyapsiz o‘zi? Mening vaqtim oz. Yo yechining, yo xonani bo‘shatib qo‘ying. Menga oyoq kerak. Oyoq! Boshqasi — Milandagi La Skalaga sovg‘a bo‘laversin».
Qiz boshini quyi eggancha indamay qoldi. Hikoyasining davomini o‘ziga-o‘zi ichida gapirayotganga o‘xshardi u. Chunki, erkaklar oldida yechinganini, churuk ich kiyimlarini namoyish etganini, nomus va uyatni gapirishi kerak edi bu yog‘ida.
— Xullas, janob Tosi meni ishga oldi. Juletta roliga emas, hatto sahna uchun ham emas: qora rangli kombinatsiya, qora rangli paypoq kiyib, stollar orasida sigaretali patnislarni ko‘tarib yurib, mehmonlarga xizmat qilish uchun oldi. Birinchi tundayoq, korxonasi yopilgan paytda janob Tosi meni yechinish xonasida quchoqlab: «Oh qushchaginam, hali tajribang yo‘q. Lekin menga yoqasan. Seni o‘zim qayiqda uyingga oborib qo‘yaman», dedi. Janob Tosining semiz gavdasidan tamaki va ter hidi kelardi.
Birga ketarkanmiz, u mening qayerda turishimni so‘ramadi ham. Qayiqni San-Simeozu tarafdagi uylardan birining oldida to‘xtatdi. Men darrov qayiqdan sakrab tushdim. Janob Tosi esa semiz bo‘lgani uchun ancha hayalladi va bundan foydalanib men qochib qoldim. Qorong‘ida bir bog‘chada o‘rindiq topib, o‘tirib rosa yig‘laganim esimda. Chunki, endi kabarega qaytib bormasligimni va hech qachon artist bo‘lolmasligimni bilardim.
Qiz yana jim bo‘lib qoldi. Men ham indamasdim. Endi uning gapiradigan payti kelgandi. Faqat — asl fikrni yashirish uchun aytiladigan quruq gaplarning navbati tugagandi.
— Hamma joyda haqorat va xo‘rlik ko‘rardim. Ayol sifatida menga kim birinchi bo‘lib ko‘z olaytirganini bilasizmi?
Qiz savoliga javob kutib qoraygan chag‘ir ko‘zlari bilan bir zum qaradi:
— Hech xayolingizga kelmaydi: mening o‘gay otam. U bir kuni kechasi mast holda qaytdi-da, ertalab barvaqt turdi. Xonani yig‘ishtirayotgandim, yopishib zo‘rlamoqchi bo‘ldi. Men baqirdim. Onam kelib qoldi-da, otamni butunlay haydab yubordi. Yaramas, ablah va mayxo‘r odam edi. Oh, qani endi bu dunyodagi yaramas bitta o‘sha bilan cheklansa! Ijara haqining qimmatligi haqida uyning egasiga gapirsam: «Agar kelishsak siz uchun juda ham arzon qilishim mumkin», deb javob berardi. Molidan uni yoki buni ko‘rsatib, necha pul turadi deb boqqoldan so‘rasam, ko‘zini qisib: «O‘zingizga bog‘liq, tekin bo‘lishi ham mumkin», deb javob berardi. Betamiz so‘z, sur nigohlar hamma joyda seni ta’qib qiladi. Kinoga tushsang, albatta, birov kelib qo‘lingdan ushlaydi. Bularning hammasi chiroyli bo‘lganim uchun emas, asosan kambag‘aldan chiqqanim uchun yuz beradi. Kambag‘al bo‘lgandan keyin ko‘nikish kerak, dimog‘-firog‘ni kim qo‘yibdi, deb o‘ylashadi. Men kirib chiqmagan ish qolmagan bo‘lsa kerak. G‘aznachi, do‘konda sotuvchi, ofitsiant, kinoda chipta sotuvchi — hamma ishni qilib ko‘rganman. Lekin birontasida tinch ishlagani qo‘yishmas, butun suvingni siqib olgudek ishlatish bilan qoniqmay, yana shilqimlik qilishardi. Qo‘limda ishlayapsanmi, ko‘nglimdagini bajarishing kerak, deb hisoblashardi. Bir xili birinchi kuniyoq tashlansa, boshqasi odamgarchilik yuzasidan uch-to‘rt yoki bir hafta chidab turardi. Shuning uchun, qayerda ishlasam ham uzog‘i bilan uch kun yoki bir hafta ishlardim. Yangi ishga joylashganimdayoq, uzoq ishlolmasligimni bilardim va bir joyga kirgan zahotim boshqa e’lonlarni o‘qib, keyingisiga tayyorgarlik ko‘rib turaverardim. «Eva, derdilar onam menga, sen juda mag‘rursan. Bizlarga o‘xshagan kambag‘allarga mag‘rurlik yarashmaydi. To‘g‘ri, chiroylisan. Lekin buning nima foydasi bor? Qiz bolaning husni tez so‘ladigan narsa. Men ham bir paytlari chiroyli bo‘lganman». Onam bechora boqqolning yoki shunga o‘xshaganlarning og‘iz solishiga ko‘nishimni istar va buni hamisha ta’kidlab turishni kanda qilmasdilar. Ammo men ko‘nmasdim va bu ko‘nmasligim mag‘rurligimdan emasdi. Modomiki, menga hayot bir marta berilarkan, u meniki. O‘z bilganimcha yashashim kerak. Birovning aralashishga, xalaqit qilishga haqqi yo‘q, deb hisoblaganimdan edi.
Onam bechora esa miyasiga ijara haqi bilan pista yog‘idan boshqa narsa kirmasligi uchun hadeb o‘sha gapni takrorlayverardilar va bir kunmas bir kun men aytganlariga ko‘nadiganga o‘xshardim. Ammo bir kuni kechqurun o‘gay otam mast holda uyga bostirib kirib, sandiqlarni titkilay boshlaganda, onam uyg‘onib qolibdilar. O‘gay otam unga tashlanibdi-da, rosa do‘pposlabdi. Shunday qattiq uribdiki, onam sho‘rlik ikki kunga bormay qazo qildilar…
Qiz qo‘llarini ko‘ksida chalishtirgancha suyanchiqqa suyandi-da, iflos eski xotiralardan forig‘ bo‘lishni kutgandek jim qoldi. Shu soniyada gapirishmas, eslashning o‘zi jirkantiradigan narsalarni ko‘z oldidan o‘tkazayotganini sezib turardim. Biroz turib xayolidagi tug‘yon bosildi, shekilli, gapini davom ettirdi.
— Bir kuni dugonam Emiliya bilan oddiy chit matodan, lekin andazasini frantsuz moda jurnalidan olib ko‘ylak tikdik. Ko‘ylakni kiyib ko‘rgandim, nazarimizda uni mahallamizdagi chipta yuz lira turadigan kinoteatrga kiyib chiqish uvoldek ko‘rindi. Shunda Emiliya, «Lidoga bormaymizmi?», deb qoldi. Men Lidoning zo‘r joyligini eshitgandim-u, hech ko‘rmagandim. Xullas, bu yerga keldik. Bu yerdagi ozodalik, sokinlik, kenglik menga juda kuchli ta’sir qildi. Agar siz, «ha, tushunaman» yoki «tasavvur qilaman» desangiz, g‘irt yolg‘onchi bo‘lasiz. Umri kir-chir va iflosliklar ichida o‘tgan qizaloqqa Lidoning qanday ta’sir qilganini siz hech qachon tushunolmaysiz. Yo‘l-yo‘l pidjak kiygan, hamisha oliftagarchilik bilan miyiqda kulganidan labi bir yoqqa qiyshayib turuvchi, og‘zidan faqat so‘kishu shaloq so‘z chiqadigan go‘rso‘xtalar bu yerda yo‘q edi. Erkaklar bizga hurmat bilan qarashar, gap otishmasdi. Qahvaxonadagi ofitsiant esa menga «xonim» deb murojaat qilardi. «Bularning hammasi ko‘ylagimiz tufayli, — derdi piqillab Emiliya. — Bizni oyimchalar deb o‘ylashyapti, hurmatli «xonim!» Lidoga qilgan safarimiz uning uchun oddiygina yakshanba hazili ekanidan Emiliya tinmay piqillab kulardi. Mening esa aqlim lol qolib, butunlay boshqa xayollarga g‘arq bo‘lgandim va birinchi marta ko‘rganim bu kutilmagan go‘zallik va yangilikdan bebahra yurishni hech-hech istamasdim. Shu-shu, biroz pul jamg‘arib bo‘sh vaqt topdim deguncha, bu yerga kelardim. Mahallamizning badbo‘y hidlaridan, qo‘pol yigitlaridan qochib, sohil bo‘yidagi xiyobonda sayr qilardim yoki plyajda o‘tirib dam olib ketardim. Oradan biroz vaqt o‘tgach esa bu yerdan ish topishga, boz ustiga vaqtinchalik emas doimiy ish topishga muvaffaq bo‘ldim. Chunki xo‘jayinim ayol kishi chiqib qoldi. Bor gap shu…
Qiz yana ko‘zlarini yumdi. Uning chehrasiga yana kiborlik alomatlari o‘rnasha boshladi. Iflos xotiralarni ortda qoldirib, yuzini dengiz shabadasiga tutgancha dam olayotganga o‘xshardi. Meni unutib ham yubordi deb o‘ylagandim, bir payt o‘zi savol berib qoldi:
— Xo‘sh, ko‘nglingiz to‘ldimi?
Men nima deyishni bilmay talmovsiragandim, qiz davom etdi:
— Siz dilingizga shu kunlarda yig‘ilgan hamma savolu, gumonu, yarim savollaringizga birdan javob oldingiz. Yoki bularning barini o‘zingiz oldindan bilarmidingiz? Albatta sizdek sinchkov va zukko bilishi ham mumkin…
— Yo‘q, bilmas edim. Halol tan olaman, hech narsa bilmas edim. Ko‘rshapalakka o‘xshagan ko‘r ekanman.
— Endi-chi?
— Nima “endi?”
— Mana endi ko‘zingiz ochildi, hammasini bilasiz?
Qiz ko‘zlarini qisibroq, yuzini shabadaga tutgancha tik o‘tirardi. Holatini ko‘rib ko‘kragimga iliqlik yoyildi-da, nozik yelkalarini, mag‘rur bo‘ynini quchgim kelib ketdi.
— Endi bilmadim nima deyishimni, — chaynaldim men quchish istagini bazo‘r yengib. — Yarim soat ichida esimni teskari qilib yubordingiz. Qanday qilib sizni sevganimga o‘zim hayron qolib o‘tiribman…
O‘zim sezmagan holda ikki xil ma’no chiqadigan gap aytib yuborganimdan keyin qizning yuzida kinoyali jilmayish paydo bo‘ldi. Men gapimni tuzata boshladim:
— Men aytmoqchi edimki, shu paytgacha bolalik qilibman. Shu paytgacha siz men uchun go‘zal va o‘ta sirli ayol edingiz. Siz haqingizdagi taxminlarim noto‘g‘ri chiqdi. Men sizni endi ko‘rayotgandekman, endi inson sifatida ochgandekman…
— Xo‘sh?
Qizning yuzidagi kinoya yo‘qolib kulgining o‘zi qoldi. U meni o‘yin qilayotganini sezib, to‘nimni teskari kiydim.
— Nimasi xo‘sh?.. Hech narsa, — dedim gap ohangimni o‘zgartirib. — Xo‘p, mayli, siz mag‘rursiz. Lekin boshqalarda ham ozmi-ko‘pmi g‘urur borligini unutmang, xo‘pmi?.. Men sizga mazax bo‘lish uchun sevgi izhor qilmoqchi emasman.
Qiz kulib yubordi. Bu safar u yayrab erkin kulardi. Men esam uni shu soniyada ham quchoqlagim… ham urgim kelardi.
— Juda yaxshi bo‘pti, — dedi qiz kulgidan to‘xtab. — Endi yaxshi odamga aylandingiz. Bilasizmi, izhori muhabbat eshitish menga yoqmaydi. Buning ustiga hozir sevgi izhor qilishni ham qotirmasangiz kerak.
— Demak, fikrimiz bir joydan chiqdi. Demak, qahvaxonaga kirib ozgina o‘tirishdan o‘zga ilojimiz qolmadi, shundaymi?
— Hozir mutlaqo iloji yo‘q, — dedi qiz mening soatimga bir ko‘z tashlab.
— Yana o‘yin qilayapsizmi?
— Non topishni o‘yin hisoblasangiz… Meni bir joyda ishlashimni tushunishingiz mumkinmi?
— Ishlash? Qayerda ishlaysiz?
— Siz birinchi kuni plyaj liboslarini sotib olgan do‘konda. Yoz paytida ta’til o‘rniga yarim kun — tushlikdan keyin ishlayman.
— Juda zo‘r! — xitob qildim men. — Siz bilan birga boraman.
— Mutlaqo mumkin emas.
— Nega mumkin emas ekan? Men xarid qilaman. U-bu narsa sotib olishga haqqim bormi-yo‘qmi? Menilmontandagi qorovul xotinga cho‘miladigan libos, amakimga poxol shlyapa sotib olaman.
— Maynavozchilikni qo‘ying.
— Xo‘p, mayli. Bo‘lmasa, bilib qo‘ying, do‘kon oldida bo‘shashingizni qaqqayib poylab turaman.
— Yana maynavozchilik qilayapsiz. Muyulishgacha kuzatib qo‘ying-da, keyin aqlli bola bo‘lib orqangizga qayting. Kutmang. Men bugun kechqurun bandman.
— Bo‘lmasa ertaga ertalab kutaman, — dedim bo‘sh kelmay.
— Mayli. Faqat rostdan ham ertaga bo‘lsin, bugun emas.
O‘rnimizdan turib qum sepilgan yo‘lakdan orqaga qaytdik. Shabada biroz kuchaygan, daraxt soyalari quyuqlashib, yashil tusga kirgandi. Bizni allaqanday sirli shivir-shivirlar ko‘mgandek edi. Xiyobondan qaytar ekanmiz, shuncha kundan beri birinchi marta qalbimga xotirjamlik o‘rnashganini his etardim. Qiz yonimda, xohlasam kiftim kiftiga tegadi. Oldinda va’da qilingan ertangi uchrashuv bor.

* * *

Men “ertangi uchrashuv”ga shunchalik ishongan ekanmanki, bekatda zoriqib bir necha soat kutganimdan keyin ham qizning kelmasligiga ishonmasdim.
Kimsasiz bandargoh asta-sekin gavjumlasha boshladi. Vokzal tarafdagi keng zinapoyadan sumka va chamadon ko‘targan olomon oqib kelar, liq-liq to‘la kemachalardan esa tushlikka qaytgan erkaklar shoshilib tushardilar. Tiqilinch va turtkilar ichida qolib ketdim.
Orqamga o‘girila-o‘girila, kanalga termila-termila mehmonxonaga qaytdim.
Ertasiga yana ertalabdan to peshingacha bandargohda sarg‘ayib turdim, biroq qizdan darak bo‘lmadi.
“Bu qiz soddaligingdan foydalanib, seni kalaka qilayapti, — derdi hali batamom uchib ketmagan aql-hushimning qoldiqlari. — Yoki sendan qutulmoqchi. Axir Lidoda senga o‘xshaganlarni deb tentirab yurmasa kerak? Butun xatti-harakatlari shuni aytib turibdi-ku?!”
Lekin qizdan ko‘ngil uzib ketishga qurbim yetmasdi. Boz ustiga o‘rtadagi izhori dil suhbatdan keyin.
“Bo‘pti, — dedim o‘zimga-o‘zim. — Ora ochiq. Ammo, rostdan ham o‘zini mendan olib qochayotganiga amin bo‘lish uchun avval uni bir ko‘rishim kerak. Ana o‘shanda haqiqatan ham tamom!..”
Uchinchi kuni ertalab bekatda yana uzoq kutganimdan keyin kemaga mindim-da, Lidoga qarab ketdim. Qizigan qumda bolaning izidan ketarkanman, nazarimda qizning soyabon ostida chol bilanmi yoki boshqa birov bilanmi, o‘tirishi mumkin bo‘lgan tarafga atayin qaramasdim.
Chol o‘z joyida, ammo bir o‘zi o‘tirganligini ko‘rib ko‘nglim sal joyiga tushdi. Chol menga bir qarab, shoshilmay orqasini o‘girib yotdi.
Narsalarimni soyabonning ostiga qo‘ydim-da, sohil bo‘ylab ho‘l qumni bosib bir tarafga keta boshladim. U yer bu yerda pushtirang cho‘milish libosi ko‘zimga tashlanar, lekin ular noma’lum sohibjamolimniki emasdi. To‘g‘risini aytsam, qizni uchratmayotganimga unchalik betoqatlik sezmasdim ham. Plyajning deyarli oxiriga borganimda qayerdandir kelgan ko‘krakdan chiquvchi kulgi ovozini eshitdim-da, qaramasdanoq, kulgining o‘sha qizniki ekanligini tanidim. Agar mingta ayol kulganda ham orasidan unikini bexato ajratib olgan bo‘lardim.
Men boshimni ko‘tardim.
Qiz mendan bir necha qadam narida, xuddi biz izhori dil qilgan so‘nggi kunimizdagidek holatda suvning ichida turardi. Ammo bu gal chehrasi kulgidan ochilib ketgan va xuddi shunday xandon otib turgan oldidagi erkakka qaratilgandi. Baquvvat, polvonsifat bu erkak kulganda tishlari oppoq va chiroyli yaltirardi. Bir necha soniya hushim boshimdan uchib, xo‘rlangancha ularga qarab qoldim. Qiz ham meni ko‘rdi.
Men darrov ko‘zimni obqochib, shosha-pisha yo‘lga tushdim. Ming afsus bo‘lsinki, bu yerda plyajning chegarasi tugarkan, yo‘limda temir panjara paydo bo‘ldi. Ahmoqona, kulgili vaziyatda qolib, orqamga o‘girildim-da, shakarguftorlik qilayotgan jufti bo juftning oldidan yana o‘tishga majbur bo‘ldim. Yerga qattiq tikilib olgan ko‘zlarimga qumdagi o‘zim qoldirayotgan izlarim ko‘rinardi xolos.
“Mana senga isbot, — derdim kiyimlarimni kiyayotganimda ham, kemachaga o‘tirib shaharga ketayotganimda ham, keyinroq mehmonxonada u yoq-bu yoqqa yurayotganimda ham. — Isbot talab qilayotganding, mana isbotning eng zo‘rini ko‘rding. Shunaqangi zo‘rki, ortig‘i — ortiqcha”. Shu masaladan boshqa narsani o‘ylolmasdim. Bu bir tomondan yaxshi edi. Chunki his-tuyg‘ularimni tahlil etishga tushib ketsam boshim yorilib ham ketishi mumkin edi.
Ertasiga ertalab barvaqt turdim. Shoshilmay, ustaraning bir xilda yurishini va bironta ham tukni qoldirib ketmasligini qattiq nazorat qilib uzoq soqol oldim. Kiyinishim ham uzoq davom etdi. Kiyinarkanman, mana bu kostyumning tugmasi uzilibdi, mana bu ko‘ylakni yana ko‘pi bilan ikki marta kiysam bo‘ladi, degan mayda-chuyda tafsilotlarni ovoz chiqargancha gapirib fikrimdan o‘tkazardim. Keyin qahva ichish uchun pastga tushdim. Gazeta olib ko‘zdan kechirdim, ofitsiant bilan navbatdagi velopoygada Fausto Kopining g‘olib chiqishiga imkoniyatlari bormi-yo‘qligi haqida uzoq gaplashdim. Ofitsiant suhbatga berilib ketgan ekan, xojasi chaqirib esini joyiga keltirdi.
Ofitsiant ketib, qahvam tugab, men yolg‘iz qoldim. Mehmonxonadan chiqib bekat tarafga bir qaradim-da, teskari tarafga ketdim. Qadimiy arknusxa ko‘prikdan o‘tib, do‘konlarga, ularning sotuvchilariga va bozorga chiqqan xotinlarga liq to‘la uzun ko‘chadan yo‘lga tushdim.
“Buni qara, — dedim o‘zimga-o‘zim. — Grande Kanalidangina ko‘rgan Venetsiyang Venetsiya emas. U boshqacha. Kemada sandiroqlash bilan cheklanib xato qilyapsan. Ko‘zingni ochib yaxshilab ko‘rib ol. Bu chumoli uyasining muzeylaringdan kam joyi yo‘q. Qiziqarli”.
Shundan keyin, garchi bizning Menilmontandagi bozorimizdan unchalik farq qilmasa-da, rangli karam do‘konlariga, ezilgan va arzon ko‘ylak kiygan xotinlarning sertashvish yuzlariga tikilib, sotuvchilarning bo‘g‘iq ovozda chorlashlarini eshitib, barini esimda olib qolishga urina boshladim.
Shu ahvolda ko‘chadan-ko‘chaga o‘tib, uzoq yurdim. Aslida ko‘cha emas, yo‘lakdan-yo‘lakka deyish to‘g‘riroq bo‘lardi. Chunki nazarimda ko‘chalar birdan qorong‘ilashib, torayib ketgandek edi. Osmonni ko‘rish uchun tik tepaga qarashga to‘g‘ri kelar, shunda ham arqonga osilgan kirlar xalal bermasa, ko‘rishing mumkin bo‘lardi.
Nihoyat, keng va quyoshdan nurafshon maydondan chiqdim. Ichkarisida “Jovani e Paolo” ibodatxonasi qad ko‘targan bu maydonning o‘rtasidagi baland shohsupada bir suvoriyning jez haykali o‘rnatilgandi. Yo‘laklarda stol-stullar bor ekan, ulardan biriga o‘tirdim-da, nimadir buyurib soatimga qaradim.
“Bo‘pti, maynavozchilikni bas qilaylik, — dedim o‘zimga-o‘zim. — Soat to‘qqiz bo‘libdi. Hozir ming yugurganing bilan bekatga kechikasan”.
Lekin shunday deyishim bilan shart turib, bozor ko‘chalar va yo‘laklar ichra yugurib bekatga borib qolgim keldi. “Axir uning bugun ham Lidoga borishi aniq. Ba’zan u juda kech yo‘lga tushadi. Bundan bir hafta oldin shunaqa kech o‘tgandi-ku, hozir turib yugursang, uchratasan. Faqat shu zumdayoq turishing kerak”.
Lekin men o‘rnimdan qimirlamadim. Boshimni xiyol orqaga tashlagancha kondoter1 Koleonening jez haykaliga tikilib o‘tiraverdim. Ot sag‘risini baquvvat oyoqlari bilan siqib olgan suvoriyning turish bitmishi pay va mushakdan iborat bo‘lib, yuzi qahrli boqardi.
“Shundan o‘rgansang bo‘lmaydimi? — tanbeh berdim o‘zimga-o‘zim. — Yaxshiyamki, hamma erkaklar senga o‘xshagan xotinchalishmas”.
Men har kuni ertalab uyg‘onganimda uzoq vaqt soqol olardim. Umuman, asosiy dil dardimni o‘ylamaslik uchun o‘zimni har narsaga chalg‘itishga urinardim. Mehmonxonadan chiqib, bekatga qarama-qarshi o‘ng tomonga burilar va sovun bilan pista yog‘i hidlariga to‘la ko‘chalardan o‘tib, maydonga yetib olardim. Qahvaxonaning ko‘chadagi stollariga o‘tirib butun jismu tanim bekatga intiladigan chorak soatni o‘tkazardim. Dunyo ko‘zimga qorong‘u, tuban ko‘rinar, shu sababdan butun achchig‘imni kondoterga to‘kib solardim.
“Albatta, senda iroda kuchli, — derdim unga qarab. — Tund basharangdanoq ko‘rinib turibdi. Xo‘sh, qani ayt-chi, bu irodangni pishirib yeysanmi? Sen faqat jangu jadalni o‘ylaysan. Axir, dunyoda bulardan boshqa, misol uchun sevgi, mehr, yurak qo‘ri degan narsalar ham bor. Sen ularning fahmiga yetasanmi?”
Ofitsiant ayol qahva keltirgandan keyin men suvoriyni unutardim-da, yana dardim girdobiga sho‘ng‘irdim. Ishqim savdosini yana kunma-kun dilimdan o‘tkazib, kunma-kun, uchrashuvma-uchrashuv taftish qilar ekanman, chiqargan inkor xulosamni bekor qiladigan biron-bir tafsilotmi, esimdan ko‘tarilgan hodisami izlardim. Ammo bunday tafsilot topolmasdim, xulosamni o‘zgartirolmasdim.
Bu ayol zodagon emas. Biroq zodagon bo‘lish orzusida. Bundan boshqa narsani o‘ylamaydi, qiziqmaydi ham. O‘z bahosini juda yuqori qo‘ygan, vaqtim ko‘p deb hisoblab tanlab yuribdi. Cholni chol bo‘lgani uchun yoki o‘ylanganligi uchun inkor qiladi-yu, anavi oq tishlari yaltirab turganga o‘xshagan jazman uchrasa, darrov iltifotli bo‘lib oladi.
“O‘sha kungi kulishlarini qara! Senga u hech qachon shunday kulmagan edi. Balki, sening ustingdan kulgandir, a? Ha, sening ustingdan kulgan. Sen — bo‘sh paytida ermak qilib yuradigan sodda erkak sifatida o‘yinchoq bo‘lgansan, xolos. Ammo o‘yin tugadi. Umuman, ermagi bunchalik uzoq cho‘zilgani ham hayratli”.
Shu ahvolda peshin bo‘lishini kutardim. Tushlikda quymoq va eskiroq achchiq-chuchukni chimxo‘rlik bilan uzoq tanovul qilar, so‘ng yaqindagi kioskadan olingan jurnalni varaqlar yoki kondoter bilan ichimda so‘kishardim. Bu narsa yana noma’lum qizning dardi butun vujudimni qoplaguncha davom etardi.
G‘ira-shira qorong‘u tusha boshlaganda mehmonxonaga qaytib, restoranda kechki ovqat tanovul qilardim. Uyqum kelarmikin, degan umidda may ichar, lekin uyqum kelmagani uchun restoranda to stol-stullarni yig‘ishtira boshlashguncha o‘tirardim-da, vaqtinchalik boshpana vazifasini o‘tayotgan xonamga qaytardim. Bu yerda meni dilixufton yolg‘izlik, ko‘hna poydevorlarga urilayotgan suvning mudroq chalpillashidan o‘zga narsa kutmasdi.
Bir kuni ertalabdanoq havoni bulut qopladi. Maydondagi kondoterning haykali yana-da tund va qahrliroq qiyofaga kirdi. Men o‘z joyimni egalladim. Qo‘shni stolda shaharning yo‘llanma xaritasiga engashib yirik mallasoch juvon o‘tirardi. Ko‘rinishidan nemisga o‘xshagan bu ayol, oyoqlarini chiroyli deb hisoblaydigan hamma ayollarga o‘xshab ularni chog‘ishtirib olgandi. Aslida, gavda bichayotganda tabiat jindek saxiylik qilganini qo‘shmasa, ayol chiroyli edi.
Juvon mening nazar tashlayotganimni tezda sezdi. O‘z navbatida u ham menga nigoh tashlay boshladi. Avval shunchaki, bir qur ko‘z tashladi. Keyin: “Xo‘sh, rostdan ham sizga ma’qulmanmi?” degandek tikildi. Ammo u menga ma’qul emasdi. Aytmoqchimanki, o‘sha soniyada menga ma’qul bo‘lishi gumon edi. Bu fikr, yana noma’lum sohibjamolimning qanchalik yuragimdan urganligini, u tufayli boshqa hech narsa yoqmay qolganligini o‘ylashimga majbur etdi.
Nemis juvon yana bir qaraganda mening ko‘z olib qochayotganimni ko‘rdi-da: “Nega bo‘lmasa baqrayib tomosha qilasan”, degan zarda bilan xaritaga engashdi. Sal o‘tmay yomg‘ir yog‘a boshlagandi, juvon ofitsiant bilan hisob-kitob qilib o‘rnidan turdi. Men ham Dukale Palotstsosi tomon yo‘l oldim.
Qandaydir ikki cheti qator arklardan iborat zax ufurib turgan ko‘chadan borarkanman, to‘satdan noma’lum sohibjamolni ko‘rib qolsam bo‘ladimi. Ko‘rib qoldim ham emas — go‘yo bir narsaga urilgandek butun vujudim bilan his etdim. U ko‘rgazma oldida turarkan, men xuddi uni ko‘rmagandek bo‘lib yonidan o‘tib keta boshladim.
— Endi biz bir-birimizni tanimaymiz-a, shundaymi? — so‘radi qiz.
Men uning gapini eshitmaganga olib ketayotgandim, poshnalari shunday yonimda to‘qillab, mehribon ovozi esa bir paytlari unga aytgan gaplarimni tegajoq bilan qaytardi:
— Menga qarang, sizni ta’qib qilish niyatim yo‘q. Lekin mana shunaqa gina-kudurat va alam bilan ajralish yaxshimikin?
Ortidan esa boshqa ohangda so‘radi:
— Mendan jahlingiz chiqdimi?
— Yo‘q, jahlim chiqishga yetgulik iltifotga sazovor bo‘lgan emasman.
— Jahlingiz chiqibdi.
— Hech ham jahlim chiqqani yo‘q, ishoning menga. Faqat sizning ko‘nglingizni xira qilmaslikka qaror qildim.
— Ko‘nglimni xira qilayapsiz deb sizga aytmaganman.
— Lekin sha’ma qildingiz. Ertaga kelaman deb qo‘yib, kelmaslik, indiniga, indinning ertasiga ham ko‘rinmaslik — bir ma’noni bildiradi, shekilli?
— Siz haqsiz, — dedi u. — Lekin men ataylab emas, imkonim bo‘lmaganidan kelolmadim. Gapim rost, ishoning.
— E-e, qo‘ysangiz-chi, bilaman!
— Hech narsani bilmaysiz.
“Ko‘zim bilan ko‘rganim yetarli” — demoqchi edim-u, o‘zimni bosdim.
— Menimcha oldinda yo‘l yo‘q. Bu ko‘chaning boshi berk.
— Ramziy ma’noda gapingiz kuchli chiqdi, — deb to‘ng‘illadim men. Haqiqatan ham to‘q-yashil suvli kanal oldimizda jimgina ko‘ndalang bo‘lib yotardi.
Biz orqaga qaytib boshqa ko‘chaga burildik. “Bu qizning mendan qutulish niyati bo‘lsa nega hozir ergashayapti, agar qutulish niyati bo‘lmasa u kungi ko‘rsatgan hunarlarida ne ma’no bor?” degan savollar xayolimda g‘ujg‘on o‘ynardi.
Yomg‘ir tinib, uylarning tosh peshtoqlari orasidan qora bulutlar har tomon tarqalayotgan osmon ko‘rindi.
— Havo ochilayapti, — dedi qiz. — Bizning esa hamon qovog‘imizdan qor yog‘ayapti.
— “Havoning ishi oson, — deb o‘ylardim ichimda. — Birov bilan g‘ijillashmaydi, o‘zi xon — ko‘lankasi maydon. Yolg‘iz o‘zi mavjud”.
— Xo‘p, siz o‘ta qaysar ekansiz, buni inkor etish mumkin emas,—deb gap boshladi yana qizning o‘zi. — Tushunmovchiliklarning bariga chek qo‘yish uchun esa aytib qo‘ya qolay: o‘sha kuni shaharda qolishim kerak edi. Xonim meni bankaga borishimni tayinladilar. Ana u cho‘milayotgan yerdagi kishi masalasida siz allambalolarni o‘ylayotgan bo‘lishingiz mumkin, albatta. Boshqa xayollarga bormang. Oramizda hech gap yo‘q. Xo‘sh, endi xursandmisiz?
— Xursandman, — dedim bosh irg‘ab va birinchi marta unga tik qaradim. — Lekin izohlaringizdan emas. Ularni sariq chaqaga olmayman. Xursandligim ikkimizning yana birga ekanligimizdan. Ruxsat bering, qo‘ltiqlashib olsak?
— Shu tiqilinchda qo‘ltiqlashib yurish qanday bo‘larkin?
Qiz burnini nozli jiyirib, tirsagini jindek ko‘tardi va men, xuddi rasm-rusmni ado etayotgandek qilib, uni qo‘ltiqlab oldim.
Biz yana savdo-sotiq ko‘chalari saltanatida qoldik. Qiz qizil-sariq rangli shaftoli sotilayotgan do‘koncha oldida to‘xtab, mahliyo bo‘lib qoldi.
— Rosa shaftoli yegim kelyapti, — dedi u xuddi yosh bolaga o‘xshab.
— Oling, yeng.
— Ko‘chada-ya?
— E, shu oliftagarchilikni qo‘ysangiz-chi, — dedim men. — Odam shaftoli yegisi kelgan joyda yeyishi kerak.
— To‘g‘ri. Keling, olamiz.
Biz shaftoli sotib oldik-da, bir ko‘prikning oldidagi xoliroq burchakka o‘tdik. Shaftolilarni mening dastro‘molim bilan artib, surtgancha yeya boshladik. Ular yirik-yirik bo‘lganidan suvini oqizmaslikning iloji yo‘q edi. Shuning uchun biz bir-birimizning basharamizga qarab qotib-qotib kulardik.
— Tarix o‘qituvchisining ahvolini qarang? — dedi qiz. — Ko‘rganlar nima deydi? Odam ham shunchalik past ketadimi? Ko‘chada shaftoli yesa-ya?
— Boz ustiga “ekstselsior”lik xonim bilan.
Nihoyat, shaftolini sob qildik. Qiz sumkasidan ko‘zgucha bilan lab bo‘yog‘ini olib pardozini joyiga keltirgach, yana avvalgidek kiborli qiyofasiga qaytdi. Och-sariq yomg‘irpo‘shdagi sarvqomati uni boshqalar uchun yetishib bo‘lmas go‘zalga aylantirdi. Lekin bu ifoda menga taalluqli emasdi. Kamina uni qo‘ltiqlab olgan baxtiyor odam edi.
Yurib-yurib, kondoter Koleone haykali o‘rnatilgan maydonga chiqdik. Kondoter qovoqlarini uygancha to‘g‘riga tikilarkan, sendaqa ipirisqiga ham, kimnidir qo‘ltiqlab olganingga ham tufurdim, deyayotgandek bo‘lardi. O‘z navbatida men ham bo‘sh kelmay:
“Kuchli va irodali bo‘lganing bilan sen yolg‘izsan”, — dedim unga qarab.

* * *

— Demak, siz kutib yuribsiz?
— Har kim ham nimanidir kutadi, — deb javob berdi qiz o‘ychanlik bilan.
— Lekin hozir siz haqingizda gaplashayapmiz.
— To‘g‘ri, men kutayapman.
Biz kichkina bufetning qamish soyaboni ostida limonad ichib o‘tirardik. Yuzimizga qamish orasidan chiziq-chiziq ingichka quyosh nuri tushar, oyoqlarimiz salqin qumga ko‘milgandi. Ammo bu qum “Ekstselsior” plyajiniki emasdi. Biz u yerga bormay qo‘ygandik.
— Menga qarang, — degandi bir kuni qiz. — Cho‘miladigan yerni o‘zgartirmasak bo‘lmaydimi? Cholni ko‘rish jig‘imga tegyapti. Buning ustiga hamma narsa o‘lgidek qimmat.
— Chol masalasida fikringizga qo‘shilaman. Lekin qimmat degan gapingiz meni xafa qilyapti. Hali qup-quruq bo‘lganimcha yo‘q.
Xullas, biz qimorxonalar mahallasini tark etib, g‘arb tarafdagi kichikroq cho‘miladigan joyga, oddiy odamlar orasiga ko‘chdik. Munosabatlarimizdagi bu o‘zgarish yagona o‘zgarish emasdi. O‘sha yomg‘irli kundan keyin qiz menga nisbatan rol o‘ynamas, shu sababli kundan-kunga uning fe’lidagi yangi-yangi qirralari ochilib, kundan-kunga odamshavanda, kundan-kunga yoqimliroq bo‘lib borardi. Qiz o‘zining bechoraligi bilan menga maftunkor tuyulaverardi.
Do‘stlashib qolganimiz uchun u meni kalaka qilishni, har xil sinovlardan o‘tkazishni to‘xtatgandi. Yuzimga boqqanda — oddiy, ochiq chehra bilan boqardi.
— Siz kutayotgan odam qanaqa bo‘lishi kerak?
— Nima qilasiz ahmoqona savollarni berib? Men qayerdan bilay uning qanaqa bo‘lishini?
— Umumiy bir qiyofasini tasavvur qilarsiz, harholda?
— Tasavvur qilaman. Lekin qanaqaligini bilmayman.
— Bo‘lmasa quloq soling, men aytib beraman, — dedim. — U boy, juda ham boy bo‘lib tug‘iladi tasavvuringizda. Xuddi anavi plyajdagiga o‘xshagan kelishgan, polvonsifat, oppoq tishlari yarqirab turgan bo‘ladi…
Qiz kulib yubordi:
— Essiz, o‘sha siz aytayotganingiz uylangan ekan.
— Shuning uchun ish pishmabdi-da?
Qiz qo‘shni stoldagi ikki bolakayga qaradi. Bolalar xuddi muhim ish qilayotgandek oldilaridagi sharobni naycha orqali so‘rib o‘tirishardi. Qiz birozdan keyin norozi ohangda javob berdi:
— Biram odamni qiynashni yaxshi ko‘rasizki! O‘shanda sizga rahmim kelganiga pushaymon bo‘p ketaman.
— Qachon menga rahmingiz kelgan ekan?
— Plyajning panjarasiga urulgudek bo‘lib, orqangizga qaytuvdingiz-u, o‘shanda.
— Rahmingizga muhtoj emasdim.
— Siz tushunmayapsiz. Umuman siz hech narsani hech qachon tushunmaysiz. O‘shanda ko‘zimga siz yolg‘iz va suyanchiqsiz qolgandek qo‘ringaningiz uchun achingandim. Chunki bu dunyoda tanho, hech kimsiz qolish nima ekanligini o‘zim sinab ko‘rganman.
— Ehtimol, — dedim men yo‘talib. — Lekin yolg‘izligingiz manguga emas-ku. Orziqib kutgan shahzodangiz baribir keladi va u o‘sha plyajdagi nusxaga o‘xshagan bo‘ladi, shundaymi?
— Kimga o‘xshashining nima ahamiyati bor? — dedi qiz xiyol tajanglashib. Biroz jimlikdan so‘ng esa davom etdi: — U kuchli bo‘lishi kerak, bildingizmi? Ayol kishi uchun buning ahamiyati katta. Birga ekansan, hech narsaning tashvishini chekmasang, emin-erkin yursang, ko‘ngling tusagani muhayyo bo‘lsa…
— Demak, puli ko‘p bo‘lishi kerak…
— Pul, pul. Nuqul pulni gapirasiz. Ha, birinchi navbatda boy bo‘lishi kerak. Chunki bu dunyoda faqat puli ko‘p odamgina kuchli.
— Menimcha, siz muhim masalada jindek xato o‘ylayapsiz, — dedim e’tiroz bildirib. — Aniqroq aytganda, siz pul bilan yaroqni chalkashtirayapsiz. Chunki pul juda ko‘payib ketsagina qurol-yaroq bo‘la oladi. Qurol-yaroqli bo‘lish, kuchli bo‘lish degan gap emas. Buning ustiga, — shunday deb sohil bo‘yi xiyobonni qo‘lim bilan aylantirib ko‘rsatdim. — Hatto, mana shu yerda ham pul eng ishonchli qurol va hurmatga sazovor narsa bo‘la olmaydi. Sizning o‘rningizda bo‘lsam, men — iroda, kalla ichidagi miya suyug‘ining faoliyati, halollik va yana shunga o‘xshagan boshqa narsalarni ham hisobga qo‘shgan bo‘lardim.
— Xo‘p, yaxshi, — dedi chuqur xo‘rsinib qiz. — Keling, kelishib olamiz: men kutgan odam — aqlli, irodali, halol, iqtidorli va buning ustiga badavlat bo‘ladi. Shunday odam sizga yoqadimi?
— Harholda, boyagidan ko‘ra chidasa bo‘ladi, — javob berdim mujmal qilib. Chunki men undan boshqa gaplar kutar va u ham shu gaplarni kutayotganligimni bilardi. — Lekin, sizdek tirik, jonli qizning bir ro‘yoni, to‘qib chiqarilgan soxta odamni sevishi mumkinligiga chidab turolmayman.
— Ho, nega endi “to‘qib chiqarilgan, soxta” ekan. Mabodo siz o‘zingizni soxta emas deb hisoblamayapsizmi? Xudo haqqi, agar uchrashmaganimizda, sizdaqa odamning borligiga, yana Lidoda yurishi mumkinligiga hech qachon ishonmagan bo‘lardim.
— Bu bilan nima demoqchisiz?
Qiz “bu bilan nima demoqchiligiga” javob bermay kulib yubordi.
Biz mana shu ahvolda bir-birimizni hazil-mazax qilib cho‘milardik, qumda ag‘anab yotardik. Ba’zan bolalikka tushib, ko‘chadagi sotuvchidan plyaj panjarasi orqali muzqaymoq olib yerdik yoki suvdami, qum ustidami bir-birimizni quvlardik. U mendan yaxshi suzgani uchun suvda bazo‘r yetib olar, qumlikda esa men darrov quvlab yetardim-da:
— Ehtiyot bo‘ling, qadrli o‘qituvchim, haddingizdan oshmang, — deb siltanib chiqib ketguncha mayin, tillarang yelkalaridan ushlab turardim.
Tushligimiz — o‘sha-o‘sha, norinjrang soyabonli qahvaxonada o‘tardi. Kechqurun esa uni do‘konning yon-berisida kutib olganimdan keyin, kanal bo‘ylaridagi xiyobonlarda, sohilda, yoki qo‘ltiqning naryog‘iga o‘tib, shahar ichida sayr qilardik.
Yolg‘izlik tunda seziladi. Ayniqsa, rostmana hech kimi yo‘q odam tunda ko‘proq qiynaladi. Shuning uchun bo‘lsa kerak, qiz qorong‘uda o‘zini yaqinroq tutar, ovozi mehribonroq yangrar, ko‘zlari iliqroq boqardi. Mana shu kechalarning bari xotiramda muhrlanib qolgani sababli, ularni mayda-chuyda tafsilotlarigacha, xohlang batafsil, xohlang bo‘lib-bo‘lib, xohlang oxiridan-boshiga qarab ham aytib berishim mumkin. Bu ajoyib sakkiz kechaga raqam ham qo‘yib chiqqandim. Shuni aytish kerakki, bu kechalar qiz men bilan bekinmachoq o‘ynashni bas qilgandan keyingi kechalar edi. Avvalgilari, hatto rangli fonuslar ostida o‘pishganimiz ham hisobga kirmasdi.
Ana shu sakkiz kechaning birida biz Kaza d’Oro oldidagi restoranchaga raqs tushgani bordik. Qizil neon chiroqli, devorlariga geometrik shaklda aji-bujilar chizilgan bu qovoqxona bir ko‘rganimdayoq yoqmay, kirgan paytiyoq pushaymon qildim. Chunki bu yerda erkaklar ayollarga qaraganda ko‘proq bo‘lib, aksariyat turqi shubhali nusxalar edi. Buning ustiga qo‘shni stolda o‘tirgan ayollarni raqsga betakalluf taklif etishaverardi.
Yonimdagi mahbubamning siymosi esa o‘zi shusiz ham menga anchadan beri tashvish orttirib yurardi. Albatta, go‘zalligi uchun uni ayblash mumkin emas. Lekin, u paydo bo‘lgan zahoti zohir bo‘ladigan surbetona ishshayishu ko‘z qisishlar, ko‘zini lo‘q qilib yeb qo‘ygudek qarashlarni qaysi gunohlarim uchun o‘zimga yuk qilishim kerak?
Biz bir stolni egallab qo‘yib raqs tusha boshladik. Maydoncha kichkina, o‘tirganlar esa salgina chetlashishni o‘ylashmasdi ham. Qaytaga oralaridan o‘tayotganimizda qizga teginish uchun tizzalarini atayin tarvaqaylatishar, boshidan-oyog‘igacha bezbetlarcha ko‘z yugurtirishardi.
— Oh, mana bu motkani qara! Joning sog‘ bo‘lsin, jonon! — deb bir yoqdan bittasi gap otdi. Ikkinchi yoqdan esa, amerikacha guldor ko‘ylagini shimidan chiqarib olgan barzangi bor ovozda baqirdi:
— Hoy, bo‘taginam, yon daftaringga meni ham navbatga yozib qo‘y!
Boshqa bir nusxa oyog‘ini uzatib meni chalvorgandi yuztuban yiqilishimga oz qoldi. Raqsdan so‘ng stolga o‘tirganimizda amerikacha ko‘ylak kiygan nusxa lalayib oldimizga keldi. Qo‘lini bukkancha tirsagini chiqarib, qizga baqrayib qarab kutdi. Bu: “Tur, raqs tushamiz!” degani edi. Qiz, albatta qimirlamadi, nusxa esa chaqich chaynagancha kutib turaverdi.
— Mana buni qara, — dedim men mushtimni nusxaning basharasiga yaqinlashtirib. — Tushundingmi?
Nusxa erinchoqlik bilan ikkinchi qo‘lini ko‘tarib mushtimni pastga bosishga urindi. Achchig‘im pakkasiga yetgani uchun qo‘lini keskin itarib yubordim. Nusxa xuddi uyqudan uyg‘otilgandek, qiziqsinib aftimga qaradi-da, to‘satdan tushurib qolmoqchi bo‘ldi. Men vaqtida chap berib, o‘rnimdan sakrab turdim-da, stul bilan boshiga soldim. Zarbam aniq va anchagina kuchli edi. Barzangi chayqalib yerga quladi. Shu zahotiyoq qo‘shni stolda o‘tirganlar menga tashlanishdi va bittasi ko‘zimning tagiga musht tushirdi. Uni iskanjamga olarkanman, har tomondan tushayotgan zarbalarning orta boshlaganini sezdim. Kutilmaganda orqa tarafdan kimdir menga yordamga keldi va mushtlashuv avjiga chiqa boshladi. Hammayoqni tasir-tusir, baqiriq, singan-tushgan ovozlar tutdi.
— Janoblar, axir hamma narsani sindiryapsizlar! — deb chiyillardi qovoqxona xo‘jayini.
— Yaxshi bo‘ladi, — deb baqirdi orqamdagi notanish ittifoqdoshim. — Har xil qalang‘i-qasang‘ini ikkinchi to‘plamaysan!
To‘satdan orkestr kuy chalvordi va to‘polon shu zahotiyoq tindi. Erkaklar kiyim-kechagini tortqilab-to‘g‘rilab joy-joylariga o‘tira boshladilar. Pana joyga qochgan xotinlar qaytib chiqishdi. Tepadan olib tushuvchi zinada politsiyachilar ham ko‘rindi.
— Kim urushdi? — so‘radi ularning boshlig‘i.
— Hech qanaqa urush bo‘lgani yo‘q, — ishshaygancha javob berdi restoran xo‘jayini. — Ko‘rib turibsiz, hammayoq tinch va osoyishta.
— Yuring, — dedi shu payt qiz yengimdan tortib. — Tezroq ketmasak bo‘lmaydi.
Biz qorong‘u bir maydonga yetganda to‘xtadik. Qiz yonimizda shovullayotgan favvoradan dastro‘molini ho‘llab yuz-ko‘zimni arta boshladi.
— O‘qituvchi urushib yursa-ya, qanday sharmandalik? O‘quvchilar nima deydi…
— Kasbimga buncha yopishib oldingiz? — to‘ng‘illadim men jahlim hali bosilmagani uchun. — O‘qituvchini boshqa odamlardan kam joyi bormi?
— Boshqalarga o‘xshamasligingiz kerak, hamma gap shunda. Siz bo‘lsangiz portdagi hammoldan battar mushtlashdingiz.
— Anavi nusxa bilan raqs tusholmaganingiz alam qilayapti, shekilli, a?
— Ehtimol shundaydir. Ko‘ylagi biram chiroyliki!
— Unaqalarni ko‘rsam jinim qo‘ziydi. Faqat uni emas o‘sha yerdagilarning hammasi ablah ekan. Hammasi ko‘zini lo‘q qilib sizga suqlanadi.
— Ana endi men sho‘rlikning ko‘rgan kunimni tushunib, kalondimog‘likda ayblamassiz.
— Hammasi yeb qo‘ygudek tikiladi-ya!? Ko‘zi bilan oyoq-qo‘lingizni, ko‘kragingizni chamalaydi! Bitta men bechora kamtarlik bilan yerga qarab turibman.
— Ho, siz kamtarmisiz? — e’tiroz bildirdi qiz. — Gapni qarang-u! E, siz choldan ham battarsiz.
Yana boshqa bir oqshom ham esimda.
Bu oqshom sariq xira chiroqqa, baliq qovurdoq hidiga yo‘g‘rilgan bo‘lib, yomg‘ir ham yog‘ib turardi. Tor va qorong‘u ko‘chadan qizni kuzatib qo‘yayotgan edim. Muyulishgacha borib, uni kemaga o‘tqazib yuborishim kerak edi. Aftidan, uning yashaydigan joyi juda ko‘rimsiz bo‘lsa kerak, uyigacha kuzatishimga aslo ruxsat bermasdi. Biz borayotgan qorong‘u torko‘chani o‘qtin-o‘qtin chiroq nuri kesib o‘tardi. Bu — kichkina-kichkina oshxonalarning chirk bosgan derazalaridan tushayotgan nur edi. Neon chiroq, aqalli bitta qandil qayoqda deysiz. Xira-sariq lampochkalar yorug‘ida chang shiftlar, tunuka qoplangan peshtaxtalar, katak-katak, iflos dasturxonli stollar ko‘rinardi.
— Keling, bir kirib ko‘ramiz, — dedim men navbatdagi xira chiroq nuriga yetganimizda.
— Shu yerga-ya?!
— Ha, nima qipti? Shinamgina joy.
— Siz turistlarga bunaqa joy shinam ko‘rinishi mumkin. Lekin men xira chiroqni ko‘rsam ko‘nglim ozadi. Hidini qarang: arzon yog‘, toza yuvilmagan idish — kambag‘allik hidi bu. Butun hayotim unga to‘yingan. Ba’zan suv ham, shamol ham shu kambag‘allik hidini ufurayotgandek va men umrimning oxirigacha shu hiddan qutulolmaydigandek tuyuladi.
Biz muyulishgacha bordik. Kanalning bo‘yida so‘nggi restorancha ko‘rindi. U ham mo‘jaz va arzon chiqimli yemakxonalar toifasidan bo‘lsa-da, boshqalardan farqli o‘laroq, oldida supasi bo‘lib, supasida chiroq pulini juda oshirvormaydigan darajada siyrak va rangba-rang lampochkalardan chambarlar osilgandi.
— Shu yerga kira qolaylik, — dedi qiz. — Harholda havosi tozaroq.
— Mayli-yu, yomg‘ir-chi?
— Hechqisi yo‘q, shamollab qolmassiz.
Supachada bizdan tashqari ham bir telba juftlik bor ekan. Uzunchoq shotlandcha basharali bu juft yomg‘irpo‘sh ostida qo‘lni qo‘lga berib, ma’yus o‘tirishardi. Aftidan, Venetsiyada odam o‘zini shunaqa tutishi kerak, deb o‘ylashardi, shekilli.
Biz o‘tirgandan keyin yemakxona xo‘jayini tepamizga shamsiya o‘rnatib, bir shisha vino va qovurilgan baliq keltirib qo‘ydi.
— Sizni yaxshi ko‘rishingizni bilarkan, — dedim men baliqqa sha’ma qilib.
Qiz javob bermadi. Vinodan o‘ziga ozgina quyib ichdi. Chiroqlar nurida uning chiroyli yuzi yashil rangga chulg‘angan va g‘amgin ko‘rinardi.
— Bugun omadimiz yurishmayapti, a?
— Meniki hech qachon yurishmagan, — javob berdi qiz xafaqonlik bilan. Shu soniyada u o‘ziga ishonchini yo‘qotgan, ojiz ko‘rinar, iflos bu mahallaning bo‘ylari va xira sariq chiroqlari bilan birga qalbiga o‘tmish kechinmalari yana kirib kelganga o‘xshardi: — Umrimda bir marta baxtim kulib boqdi, deb o‘ylagandim, lekin o‘shanda ham yanglishgan ekanman.
— Anavi plyajdagi bilanmi?
— Yo‘q, ancha oldin. Boshqa yigit edi. Chiroyli, chin ma’noda saxiy odam edi. “Hamma narsang bo‘ladi sening, — derdi u. — Xohlasang osmondan oyni ham olib beraman. Faqat sabr qil, jonginam!” Oh, garchi u Lidodagi milliarderlarga o‘xshamasa-da, xuddi butun olam unikidek o‘zini mardona tutardi. Menimcha, o‘ziga yarasha muhabbati bilan meni chin dildan sevgan bo‘lsa kerak. Hamisha uchrashganimizda u meni eng yaxshi do‘konlarga olib borardi-da: “Ellik ming chegarasida ko‘ngling nimani tusasa tanlayver!” derdi. Qutilarni ko‘tarib uyga qaytganimizda esa xonaga qarab aftini burushtirardi-da: “Yaqin kunlarda uy singari jiddiyroq narsalar haqida bosh qotirsak ham bo‘ladi. Ayt, nima istaysan? Katta kanalga qarab turgan keng ayvonmi, yemakxonasi alohida oshxonami, vannami? Mebel bilan devor qog‘ozlarini tanlash sening bo‘yningda, men bularning fahmiga bormayman”. Shunday ahvolda o‘ngu so‘lga pul socharkan, uy olishga fursati yetmasdi.
— Xo‘sh, pulni qayerdan olardi?
— Bilmasam, har xil lotereyalar va shunga o‘xshash narsalar uyushtirardi, shekilli… “Venetsiya — chet elliklar uchun yaxshi, — derdi u orzu va rejalar otiga minib. — Biz boshqa shaharga makon quramiz. Qayerni xohlaysan — Florentsiyami, Milanmi, Rimmi?” “Rimni”, — deb javob berardim men. “Rim? E, bu juda oson! Rimda zo‘r tanishlarim bor”.
Ammo bir kun u yo‘qolib qoldi-yu, men uni boshqa ko‘rmadim. Oradan bir hafta o‘tgandan keyin uyimga politsiya bostirib kirib, hamma sovg‘a qilingan narsalarimni olib ketdi. “Nima haqqingiz bor? Bular qaylig‘imning sovg‘alari!” — deb ayyuhannos solgandim, ular aftimga qarab kulishdi. “Qaylig‘ing-chi, hoy qiz, iflos o‘g‘ri. Bildingmi? Xudoga shukr degin, biz sendaqalar bilan shug‘ullanmaymiz, bo‘lmasa…”
Qiz jim bo‘lib qoldi. Qo‘shni stoldagi juft hamon qo‘l ushlashib o‘tirar va bu o‘tirish jonlariga tekkan bo‘lsa-da, bilintirmaslikka urinishardi.
— Hozir u qayerda?
Qiz xuddi savolni tushunmagandek menga biroz qarab turdi:
— Bilmasam. Qamoqdadir-da, boshqa qayerda bo‘lardi?
— U bilan ko‘rishishga harakat qilmadingizmi?
— Nima keragi bor? Hamdardlik bildirish uchunmi? Yoki, seni kutaman deb aytish uchunmi? Umrimni o‘g‘ri bilan yashab o‘tkazish niyatim yo‘q. Ko‘nglim hamisha xotirjam va yorug‘ bo‘lishini istayman. Umrimga yigirma voltli lampochkalar bilan badbo‘y hidlar hamroh bo‘lishini xohlamayman.
— Yaxshi, yaxshi. O‘zingizni bosing, — dedim men. — Biz yorug‘roq joylarga boramiz.
U yana menga boqib turib kuldi:
— Qancha vaqtga borolardik? Bir soat yoki ikki soatgami? Qo‘ying… Uyga ketishim kerak.
Yana bitta oqshom esimda. Qimorxona sababchimi yoki mening fe’lim sababchimi, har holda bu — eslatilgan go‘zal sakkiz oqshomning eng yoqimsizi edi. O‘sha kuni, qiz men bilan birinchi marta odamga o‘xshab gapirishgan joyda — daraxtlar ostidagi qorong‘ulikda sayr qilib yurardik. Agarda shu yurishda Qimorxona oldidagi maydonchadan chiqib qolmaganimizda hech qanaqa ko‘ngilsizlik yuz bermasmidi, deb o‘ylayman.
Qimorxona imoratining bo‘sag‘asi chiroqlardan nurafshon edi. Uning zinapoyasi oldiga zo‘r-zo‘r mashinalar asfaltda yumshoq vizillab kelib to‘xtar va ulardan yasan-tusan libos kiygan odamlar tushib yuqori ko‘tarilishardi. Shanba bo‘lgani uchunmi hamma narsa odatdagidan ko‘ra shavq-zavqli ko‘rinardi.
— Keling, biroz tomosha qilamiz, — dedi qiz meni qo‘ltiqlab.
Ro‘yxushlik bermaygina rozi bo‘ldim va biz daraxt ostida to‘plangan boshqa anqovlar qatoridan joy oldik. Mashinada kelib tushayotgan zodagon olamining yulduzlarini tanish xususida befahmligim vajidan, qiz vaqti-vaqti bilan aql-zakovatimning bu kamchiligini to‘ldirib turardi.
— Ho‘v anavi oqsuvsarlik — La Begum bo‘ladi. Esingizdami, ikki yuz millionlik tilla taqinchoqlarini o‘g‘irlatgan? Ho‘v anavi binafsharang smoking kiygan qotma odam — Kichkina Jekson bo‘ladi. Uch yuz million dollar puli bor. Manavi mashinadan tushayotgan — Ana Fabiani bultur milliarder Ferrariga turmushga chiqqan.
— Menga qarang, — dedim men uning gapini bo‘lib. — Xuddi kambag‘al qarindoshga o‘xshab sarg‘ayib turish menga alam qilayapti. Juda ko‘rgingiz kelayotgan bo‘lsa yuring, ichkariga kirib tomosha qilamiz.
— Kiritishmaydi…
— Nega kiritishmas ekan? Bemalol-ku!? Pulini to‘lab kiraveramiz?
— To‘g‘ri, lekin siz smokingda emassiz.
— Smokingdamanmi, yo‘qmi ishingiz bo‘lmasin. Yuring!
— Qo‘ysangiz-chi, kiritishmaydi axir.
Qizning shunday deyishiga qaramay, o‘jarlik bilan uni zina tomon yetakladim. Bizni bo‘sag‘ada to‘xtatishdi:
— Janoblarining kiyimlari yo‘q ekan.
— Men yalang‘och emasman-ku!
— Janoblari kechki libosni kiymaptilar, — takrorladi bo‘sag‘adagi gumashta.
— Yo‘ldan qoch-e! — dedim achchig‘lanib. — Senga gap tushuntirishga vaqtim yo‘q.
Qimorxonadan boshqa kishi chiqib kelib, meni chekkaga olib o‘tdi.
— Politsiya chaqirishga bizlarni majbur qilmang. Yo‘lni bo‘shatib qo‘ying.
— Yaxshi, — dedim men rozi bo‘lib. — Faqat qo‘lingni ol. Tag‘in, kostyumimni iflos qilib qo‘ymagin.
Orqaga qaytarkanmiz, hamma bizga qarab turgani uchun, yonimda qiz borligi uchun zina juda uzun tuyuldi. Bir og‘iz gaplashmasdan maydonni kesib o‘tib xiyobonga burildik.
Oradagi sukunat juda “cho‘zilib” ketganidan qiz voqeani hazilga burmoqchi bo‘ldi.
— Yaxshiyam qo‘lingizga stul tushib qolmadi. Bo‘lmasa…
— Bas qiling, — dedim men. — Hammasidan nafratlanaman. Smoking deydi-a! Shu smokingni nima keragi bor?!
— Smoking kiysa go‘zal-da!
Biz sohil bo‘yidagi pastak tosh panjara oldida to‘xtadik. Qorong‘ulikda shaldir-shuldir qilib, tosh va qumni nari-beri oborib-obkelardi to‘lqin. Osmon xuddi zangori neon yoqib qo‘yilgandek nurafshon edi.
— Hammasi ahmoqlik. Go‘zallikning bunga aloqasi yo‘q. Smoking umuman keraksiz kiyim. Keraksiz kiyimga esa qappaygan qopchiq orqali ega bo‘lishi mumkin. Chunki smoking bilan frak — eng kamida bir necha yuz minglik daromading bor, ma’nosini bildiradi. Shunaqa daromading yo‘qmi — sen yaramas odamsan.
— Hay, o‘pkangizni bosing, — dedi qiz meni to‘xtatib. — Bu odamlar ushbu tartib-qoidani siz uchun emas, o‘zlari uchun joriy qilishgan. Tartib-qoidalari yoqmas ekan, nima qilasiz ularning orasiga suqilib?
— Bu savolni menga emas sizga berish kerak. Rostdan ham ayting-chi, bu yerlarda nima qilib yuribsiz? Bu odamlardan qanday muruvvat kutayapsiz?
— Nazarimda, men emas, siz kirmoqchi bo‘ldingiz u yerga.
— To‘g‘ri. Mana shu bir safar men kirmoqchi bo‘ldim. Lekin shunda ham sizga yoqish uchun. Ammo siz u olamga bir kechaga emas, hamishalikka kirmoqchisiz. Har kuni shunga intilasiz. Bu intilish hayotingizning mazmuniga aylangan. Siz “kutayapman” deysiz. Xo‘p, men qizning o‘z baxtini kutishini tushunaman. U qizning o‘z baxtini yanglishib boshqa joydan kutishi mumkinligini ham tushunaman. Lekin o‘ylab ko‘ring, siz bu kutishingizni juda ham me’yoridan oshirvormayapsizmi? Siz kutayotganingiz yo‘q, baxtingizni sinab ko‘rayapsiz. Siz anavi odamlardan yurish-turishni, xulq-atvorni, ko‘z qarashni, kiyinishni, xullas, nimaniki o‘zlashtirish mumkin bo‘lsa — hammasini o‘zlashtirib oldingiz. Ular boradigan joylarga borasiz, plyaj va raqs maydonlarini kezasiz, Chol sizga qanday qarasa — siz ham ularga shunday suqatoylik bilan tikilasiz. Haligina zodagon olamning yulduzlariga qarayotganingizni kuzatib turgandim. Ko‘zlaringizda shunchalik hasad, lablaringizda shunchalik yuhtoblik bor ediki…
— Meni o‘sha ahvolda ko‘rib nafratlanib ketdingiz, shundaymi? Bu gapingizni uzoq debochasiz ham aytaverishingiz mumkin edi.
— Bir nafas to‘xtang, — dedim unga. — Men hali gapimni tugatganim yo‘q. Siz — shahzoda yoki kuchli erkak, yoki bir ritsarni kutayapman, deb o‘ylab yuribsiz. Agar shunday fikrda bo‘lsangiz — o‘zingizni aldayapsiz. Aslida o‘zingiz kam gapiradigan, lekin eng ko‘p o‘ylaydigan narsangizni — pulni kutib yuribsiz. Siz erkakni yoki odamni emas — boy-badavlat turmushni, qimmatbaho liboslarni kutib yuribsiz. Bo‘lajak er odam sifatida sizni qiziqtirmaydi ham. Siz qamoqqa tushgan do‘stingizning taqdiri bilan hatto qiziqishni ham ep ko‘rmaysiz. O‘g‘riligi rost. Ammo u sizga muhabbati tufayli o‘g‘ri bo‘lgan. U sizga o‘xshagan — butun hayot mazmuni qappaygan hamyondan iborat bo‘lgan halol xudbindan ko‘ra, — ming marta a’lo. Sizning shahzodangiz esa — qappaygan hamyon, bildingizmi?!
Men shu alfozda gapiraverdim, gapiraverdim. Qizga ag‘darayotgan ba’zi ayblarim o‘zimga juda yoqib ketsa, takror-takror qaytarardim. Qiz ko‘zlarini katta-katta ochib, gaplarimni eshitarkan, ularda alam va iztirob qotib qolgani ko‘cha fonuslari yorug‘ida yaqqol ko‘rinardi. Qizning nozik joyiga tekkanim meni qanotlantirib mast qilib qo‘yganidan va aybnomalarim faqat unga emas — uni maftun etgan dunyoga qaratilgan, deb o‘ylaganimdan qattiq botadigan, ezib yuboradigan gaplarimni ayamasdan yuziga otardim.
Anchadan keyin qiz gaplarimni eshitmasdan o‘rnidan turdi-da, asta ketaboshladi. Men jahlimni to‘kishda davom etib unga ergashdim. Qiz qadamini tezlatgandi, men ham ildamladim. Qiz yugurishga tushganda, men ham yugurdim, qorong‘ida kimdir yo‘limni to‘sdi:
— Og‘irroq bo‘ling, yigitcha. Qizni o‘z holiga qo‘ying, zug‘um bilan mehr orttirolmaysiz.
Men bu kutilmagan himoyachilardan qutulganimda qiz qochib ketgandi. Izlab-izlab bekatdan ham, sohil bo‘yidan ham topolmadim. Dengiz o‘zining g‘adir-budir panjalari bilan qumni sipirar, allaqayerda mashina chirog‘i yonib turar, boshim esa xuddi mastlikdan uyg‘ongandek g‘uvillardi.
Ertasiga ertalab, garchi qizning kelmasligini bilsam-da, bekatda sabr bilan soat o‘ngacha kutdim. Keyin kemaga o‘tirib Lidoga bordim. Odamzodning ko‘pligidan chumoli uyasiga o‘xshab ketgan sohil bo‘yidagi plyajlarni boshidan-oxirigacha kezib tanish pushtirang libosni izladim. Qiz yo‘q edi. “Hechqisi yo‘q, tushdan keyin do‘konidan topib olaman”, derdim vaqt o‘tkazish uchun har yerda sandiroqlab. Ammo daqiqalar juda sekin imillardi.
Do‘kon ko‘rgazmalarini tomosha qilish niyatida, bandargohga boruvchi ko‘chaga o‘tganimdagina bugun yakshanbalik va do‘konlar ochilmasligini esladim. Qizning do‘koni ham bugungidek eng uzun kunda ertalabdan-kechgacha yopiq bo‘lardi.
“Balki ular do‘konni ochishar, — dalda berdim o‘zimga. — Ehtimol, ular hozir mol yozayotgandir yoki daromadni hisoblayotgandir”.
Ammo soat ikkida do‘konga yetib kelganimda uning panjaralari tushirilgan, burchakda turgan tilanchilarni hisoblamaganda oldida hech kim yo‘q edi.
“Endi bandargohda kutishdan boshqa ilojing yo‘q. Agar Lidoga kelgan bo‘lsa qaytish uchun albatta bandargohga keladi. Kelmagan bo‘lsa baribir topa olmaysan”.
Men kichkina oshxona tomon yo‘l olarkanman, bu shaharga kelib qanchadan-qancha vaqtimni kutish uchun sarflaganimni o‘yladim. Lekin bu safargi kutishimga o‘zim aybdorligim uchun jazoga loyiq edim. Agar yarim kun emas, bir necha kunlarni intizorlik bilan o‘tkazsam-da, baribir aybimni yuvolmasdim.
Sirasini aytganda, meni kutish emas noma’lumlik va kechagi mojaro oldidagi gunohkorlik hissi ko‘proq azoblardi. Negaki, muhabbat bobida (men haqiqiy sevgini aytyapman) eng kuchli azob — birovning emas, o‘zingning birovga bergan zarbalaringdan keladi.
Avval kemachalar shaharga deyarli bo‘sh qaytayotgani uchun yo‘lovchilarni uzoqdan turib kuzatish mumkin edi. Ammo bora-bora harakat gavjumlashdi va men kema to‘xtaydigan joyga yaqin borib turib oldim. Shaharga qaytishga oshiqqan odamlar shovqin-to‘polon bilan to‘da-to‘da bo‘lib o‘zlarini bandargohga urardilar. Endi ular tig‘iz oqimga o‘xshardilar. Ishim qiyinlashdi. Odam oqimini ko‘z bilan bittalab terish armiyada guruch tozalashdan ham og‘ir edi. Chunki tirik oqimning adog‘i yo‘q, men izlagan “dona” esa ko‘rinmasdi.
Quyosh asta-sekin ufq ortiga botdi. Dengiz to‘q-ko‘k tus olib sovuqlashdi. Osmon esa yanada yuqorilashib tiniqlashdi-da, shaffofga o‘xshab qattiqlashgandek bo‘ldi. Nazarimda bir chertsa jaranglab ketadigandek tuyulardi. Ammo mening osmon bilan shug‘ullanishga fursatim yo‘q, chunki ko‘zim olma-kesak terardi. Buni qarangki, ko‘zlarim qanchalik bu ishda jonbozlik ko‘rsatmasin, qizni tiqilinch kemaga chiqib olgandan keyingina ko‘rdim.
O‘zimni olomonga urdim.
— Meni o‘tkazib yuboringlar, — deb yalinardim tiqilinchda oldinga o‘tishga tirishib. — Eshityapsizmi, o‘tkazib yuboring!
— Qayoqqa? Hamma ham shoshyapti! — baqirishardi orqada. — Navbatga qarang!
Lekin men hech kimga quloq solmay jon-jahdim bilan olomonni yorib boraverdim va nihoyat, qo‘zg‘algan kemaning panjarasidan ushlab oldim.
— Odamni-da har xili bo‘ladi! Yurgan kemaga ham chiqadimi? — deb javrandi chiptachi. — Yo, tavba!
Qiz joylashgan orqa paluba tomon tirsaklarim yordamida ancha surildim-u, yaqin borishga imkon bo‘lmadi. Ikkita katta chamadonning o‘rtasiga turib olgan soqolli chol yo‘lni to‘sib turardi.
Qiz meni ko‘rmayotgani uchun cholning yelkasi osha baqirdim:
— Yeva, menga qarang!
Qiz bir seskanib o‘girildi-yu, men ekanligimni ko‘rgandan keyin xuddi hafsalasi pir bo‘lgandek yana dengizga o‘girildi.
— Yeva, sizga tushuntirmoqchi edim. Kechagi gaplar…
U suvga qaragancha turaverdi.
— Kechagi gaplarim hammasi ahmoqlik…
Men cholning bo‘yniga qarab baqirayotganim uchun u norozi bo‘lib o‘girildi.
— Mundoq o‘tib tursangiz-chi, — dedim unga. — Chamadonlaringizni birov o‘g‘irlarmidi? Mening ishim juda zarur.
— O‘ting, o‘ting. Tag‘in osmon uzilib yerga tushmasin!
Chol to‘ng‘illasa ham qulog‘ining tagida turib yana baqirishimni istamadi, shekilli, chetlandi va men o‘sha kungi chekkan hamma azoblarim evaziga qizning yoniga o‘tib oldim.
— Yeva, kechagi gapirgan gaplarim uchun o‘zimni la’natlayman.
— Gapingiz emas, shunday o‘ylashingiz yomon, — quruqqina qilib javob berarkan qiz menga qaramadi ham.
— Noto‘g‘ri, xuddi mana shu gapingiz noto‘g‘ri. Bunaqa fikr mutlaqo xayolimda yo‘q. Jahlim chiqib ketibdi. Lekin sizdan emas anavilardan jahlim chiqib, xuddi mastga o‘xshab chin qayerda, bo‘hton qayerda barini chalkashtirib yuboribman. Sizni xafa qilibman. Qo‘pol gaplar gapiribman…
Qiz indamay dengizdan ko‘z uzmadi.
— Yeva, menga quloq soling, o‘tinaman, meni tushuning…
— Otimni qayerdan bilib oldingiz?
— O‘zingizdan. Tunov kuni o‘rindiqda o‘tirganimizda onangizning: “Eva, sen mag‘rursan”, degan gapini aytgandingiz. O‘shanda, siz o‘z hayotingizni gapirganingizda men o‘zimning boshimdan o‘tganini o‘ylab o‘tirgandim. Chunki mening qismatim siznikidan yengil emas. Umr bo‘yi bo‘ynimni yerga egib, toptab kelishdi. Garchi ularga tegishli va ularga kerak bo‘lmasa-da, qo‘limni uzatgan va orzu etgan narsalarimdan mosuvo qilib kelishdi. Men bularni sizga aytmagandim.
Qizdan sado chiqmadi.
— Kecha vujudimda xuruj qilgan g‘azabning sizga qaratilmaganligini, sizning shaydoingiz bo‘lib yurganimni o‘zingiz yaxshi bilasiz. Aybnomalarimni aytayotganimda ko‘z oldimda siz emas, ular turishardi. Siz deraza edingiz, xolos deraza ortida esa ular, bolaligimdan boshlab alam o‘tkazgan oliy tabaqa turardi. Otam inqilobchi bo‘lgani uchun litseyda o‘qib yurganimda stipendiyamni tortib olishgandi. Otam o‘ldi, lekin inqilobchi bo‘lib o‘ldi. Uning o‘g‘li sifatida meni o‘qishdan mahrum qilishmoqchi bo‘lishdi. Lekin men o‘qishni juda-juda istardim va faqat onamning qaro terga botib, boylarning parketini tozalashda qo‘llarini qontalash qilishi hisobiga o‘qidim. Universitetda ham eng oldi talaba edim, stipendiya olishim kerak edi, lekin ular uchun xavfli kishiga aylanganim sababidan stipendiyadan mahrum qilishdi. Tunlari qorovul bo‘lib ishlashga majbur bo‘ldim. Boyvachchalarning o‘g‘il-qizlari Sen-Mishel xiyobonining restoranlarida kayf-safo qilib yurishganda men uyqusizlikdan karaxt miya bilan ma’ruza eshitardim. O‘qishni bitirgach esa, assistentlikka konkursda g‘olib chiqdim, lekin uni ham menga ravo ko‘rishmadi. Hatto eng past ishni-da, ikki yildan keyin va haqiqatan ham past ish bo‘lgani uchun berishdi. Va nihoyat, Venetsiyaga kelganimda, har narsadan kechishimga tayyor, oshiq bo‘lib qolgan qizni uchratganimda, ular bu yerda ham to‘g‘onoq bo‘lib turishgan ekan. Shuning uchun kecha g‘azabimdan o‘zimni yo‘qotib qo‘ydim. Sizni bermayman deb, ularga g‘azab qilib, sizga nashtar sanchganimni bilmay qolibman. Bu dunyoda sizdan boshqa kimsam yo‘q, mening!
Cholning chamadonlari ortidagi joy juda kichkina bo‘lgani uchun ikkovimizning badanlarimiz biri-biriga tegib turardi. Bundan tashqari gapira turib beixtiyor qo‘limni qizning beliga yuborgan edim. Shunda… hech kutmaganimda qizning yumshayib, shilq etib tushayotganini, boshini yelkamga qo‘yayotganini sezdim. Miyamdagi tuman ichra cholning istehzosini elas-elas eshitdim.
— Ho, zarur ishligini endi tushundim. Yopishish bor ekan-da…
Qorong‘u tushib qolgani uchun men qizning yelkasidan quchib, sochlarining yuzlarimga tegib turganini his qilardim. Neon chiroqlarga burkanib charaqlab turgan go‘zal Venetsiya xuddi porloq kelajakka o‘xshab bizga yaqinlashardi. Bu eng baxtli kecha bo‘lib, u haqda boshqa gapirolmayman…
Bundan keyingi kunlar hammasi baxtli va bir xilda saodatga lim-lim bo‘lgani sababli ularning oldinma-ketinligini chalkashtirib yuborganman. Shakarguftorlikka, mehribon nigoh va quchoqlarga to‘la bu kunlarni hech qachon unutmayman, hech qachon tartibga solib gapirib berolmayman.
Bir kuni ertalab mening mehmonxonadagi xonamda xuddi er-xotinga o‘xshab o‘tirardik. Ya’ni men gazeta o‘qirdim, Yeva esa nonushta tayyorlardi.
— Nima yangilik bor ekan? — deb so‘radi u iltifot ko‘rsatib.
Iltifot deganimning sababi, Yeva faqat urush bo‘lish-bo‘lmasligini bilish uchun gazeta sarlavhalariga ko‘z yugurtirib, keyin zodagon tabaqa hayoti va urdi-so‘ydi bo‘limini o‘qiydigan toifaga kirardi.
— Yangilik yo‘q, — dedim men va shu soniyadagina hech narsa o‘qimaganimni sezdim.
Chunki boyatdan beri qo‘limda gazeta-yu, aslida Yevani kuzatib o‘tirganimni, uning shu yaqinginamdaligi, mening tungi kiyimimga o‘ralgani, oyoqlari mening shippagimda suzib yurgani singari hech aql bovar qilmaydigan baxtni aqlimga sig‘dirishga urinayotganimni tushundim.
— Gazetangni bir daqiqaga qo‘yib tur. Uch kun ichida muhabbati so‘ngan erga o‘xshading-qo‘yding. Seni o‘z didimdagi yigit deb o‘ylab yanglishibmanmi, deb o‘ylay boshladim.
— Bunaqa gapni birinchi eshitishim, — javob berdim men stulimni stol tomon surib.
— Birinchi marta eshitganingning ahamiyati yo‘q. Muhimi rostligida. Esingdami, bir marta… “sen kutayotgan qahramon qanaqa bo‘lishi kerak”, deb so‘raganingda kulib yuborgandim. O‘shanda “senga o‘xshagan” demoqchi edim-ku, burning ko‘tarilib ketishini istamay indamagandim… Ideal darajadagi benuqson yigitlar meni qiziqtirmaydi. Chunki, mabodo unaqalar bor bo‘lsa ham zerikarli, yurakni siqadigan odamlar bo‘lsa kerak, deb o‘ylayman. Sirasini aytganda, sen ham ba’zan yuragimni siqvorarding.
— Qachon? Qachon?
— O‘zingni juda boodob, qo‘yning og‘zidan cho‘p olmagan qilib ko‘rsatmoqchi bo‘lgan kunlaring. Aksincha, kelajak haqida nazariyalar qurganingda, stul ko‘tarib urishganingda, Qimorxona oldida janjallashganingda yoqarding. Sen bo‘lsang, boodob xonim bilan yurdimmi, nazokatli ko‘rinmog‘im lozim, deb o‘ylarding.
— Seni yo‘qotib qo‘yishdan qo‘rqardim. Shuning uchun har qanaqa ohangga tushishga, har qanaqa komediya o‘ynashga tayyor edim.
Eva qahvadan ozgina ho‘plab, shirin kulchadan nazokat bilan bir tishladi. Nazokat bilan ovqatlanish uning qon-qoniga singib ketgandi.
— Demak, “bir ko‘rishdayoq” deganing quruq gap emas ekan-da?
— Quruq gap emish-a?! Seni ko‘rganimda burnimga musht tushgandek bo‘ldi. Kemada yarim soat yo‘l yurdik, keyin seni ko‘rib qoldim-u, hech ko‘zimni uzolmadim. O‘zimni-o‘zim koyidim, qarama, deb so‘kdim-u, qarayverdim.
— Hattoki “Havo isib ketdi-a?” deb, zakovatga to‘la gap ham boshlading, shundaymi?
Eva gapimni xuddi mening ovozimga o‘xshatib gapirdi-da, ko‘kragidan chiquvchi yumshoq kulgisi bilan kuldi.
— Mening o‘rnimda aqlliroq gap toparmiding yo‘qmi, dargumon.
— Xafa bo‘ldingmi, jonim? — so‘radi Yeva stulini yaqinroq surib.
— Menga qara, — dedim men, rostdan ham biroz tajang bo‘lib. — Men rol o‘ynagan-o‘ynamaganimda ham voqeaning hozirgidek bo‘lishini xayolimgi keltirmagandim. Senga qo‘l ham tekizolmasam kerak, deb o‘ylardim. Orzuim Venetsiyadagi vaqtimni oxirgi kungacha sening orqangda yurib o‘tkazish edi, xolos. Buni sen tushunmaysan…
Eva meni bag‘riga tortdi, gapimni tugatolmay qoldim. Ko‘kragimga nafasni ham to‘xtatib qo‘yadigan iliqlik yugurdi.
So‘nggi uch kunning birida ikkovimiz avvalgidek boshqa plyajda, tepamizdagi yashil soyabonning gumbaziga qarab asta suhbatlashib yotardik.
— Rostdan ham menga uylanmoqchimisan? — deb so‘radi u.
— Nimasiga hayron bo‘lyapsan?
— Hayron qolaman-da. Shu paytgacha hech kim, senga uylanaman, deb aytmagan.
— Chindanmi?
— Baqqolni hisobga qo‘shmasa — chin.
— Yaxshi. Mana endi senga xotin bo‘lish taklif etildi. Baqqolniki emas bu taklif.
— Xotining sifatida men nima ishlar qilishim kerak bo‘ladi?
— Istagan ishingni qilasan.
— Yo‘q, sen ayt, nima qilishimni xohlarding?
— Senga xo‘jayin bo‘lolmayman. Nima ishni xohlasang — shunga roziman.
—Uy bekasi bo‘lsammikin-a? Oilani gullatuvchi qo‘li gul beka. Ha, aytmoqchi, uying necha xonalik?
— Ikkita. Vannasi ham bor.
— Ikki xona. Yana vannaxonasi ham bo‘lsa yomon emas ekan.
— Menilmontan mahallasi uchun, boz ustiga oddiy o‘qituvchi uchun — jud-da yomon emas.
— Xonalarni shinam qilib bezatamiz. Lekin bilasanmi nima, mendan yaxshi uy bekasi chiqmaydi. O‘zimga shunday tuyulyapti.
— Ishga kirishing mumkin.
— Kim bo‘lib?
— Sotuvchimi, g‘aznachimi yoki biron idorada xodimmi — bilmadim, ko‘nglingga nima yoqsa o‘sha-da.
— E, qo‘ysang-chi. Bari yoqmaydi. Ishlab ko‘rganman, yetadi.
— O‘qishga kirishing mumkin, — dedim bosiqlik bilan.
— Nima qilaman o‘qib?
— Kasb orttirasan. Sevgan sohang bo‘yicha mutaxassis bo‘lasan.
U mening gaplarimni o‘ylardi, shekilli, indamay qoldi.
— Yoqadigan sohani topolmayapman.
— Masalan, o‘qituvchi bo‘larsan?
Eva yana uzoq sukut saqlab, keyin luqma tashladi.
— Lekin ajoyib fikr.
O‘qituvchi bo‘lish mavzusini u tushlik paytida, oshxonada ovqatlanib o‘tirganimizda yana davom ettirdi:
— Kichkina qizchalar o‘tirgan partalar orasida yurganim senga kulgili tuyulmaydimi?
— Nega endi? Qaytaga zo‘r.
Mening javobim uni qanoatlantirdi, shekilli.
— Rost. Nega endi mumkin emas? — dedi u kulib. Keyin esa jiddiylashdi. — Harholda o‘zimga yoqishi mumkin bo‘lgani shu ekan. Lekin o‘qish uchun pul kerak-da!
— Bu yog‘idan xotirjam bo‘l. Harholda och qolmaysan. Osmondagi oyni va’da qilolmayman, lekin o‘zingning uying, alohida xonang, kitoblaring, intilishlaring bo‘ladi. Yoki… kammi?
— Kam-ko‘pligi boshqa narsalarga bog‘liq… Yonimda sen bo‘lsang yetarlik. Shuncha yolg‘izlikdan keyin, yana qanaqangi mudhish yolg‘izlik degin…
O‘qish haqidagi fikr unda o‘ziga ishonch tug‘dirib, xayolida yangi rejalarni paydo qildi. Shu yerda o‘tiriboq, ish kuni tartibini tuzib, maoshini taqsimlab, bo‘sh vaqtni qanday o‘tkazish haqida bosh qotira boshladi.
Mana shunday kunlarning birida ko‘z oldimizda yana qo‘qqayib Chol paydo bo‘ldi. U hamma cho‘miladigan joylarni izg‘ib, nihoyat qizni topgani ko‘rinib turardi. Chol soyabon va to‘shagini bizdan sal nariroqqa qo‘ydirib, Yevaga ta’zim qilgancha joylashib oldi. Odati bo‘yicha meni nazariga ilmas, umuman esa bizlarga xalal bermasdi.
U paydo bo‘lishi, ayniqsa cho‘milishga o‘tayotganimizda qizga tashlagan suq nigohini ko‘rishim bilan badanimda yoqimsiz bir titroq sezdim.
— Bir kunmas-bir kun shu cholning yuhtob basharasini buzib qo‘yamanmi, deb qo‘rqyapman.
— Qo‘ysang-chi uni. Senga tegayotgani yo‘q-ku.
— U kutyapti.
— Kutaversin.
— O‘shanda restoranda oralaringda nima bo‘lganini menga aytmagansan-a?
— Nima bo‘lardi? O‘zini juda odob va nazokat bilan tutdi. Likyor icha boshlaganimizda esa o‘ynash bo‘lishni taklif qildi. Yigirma yashar yigitchaning xususiyatlari bo‘lmasa-da, xotinlarga kerak bo‘lgan boshqa narsalarning hammasi unda muhayyoligini aytdi.
— Boshqa narsalar degani nimasi?
— Men ham unga shu savolni berdim.
— Quloq-chakkasiga tarsaki tortvorish kerak edi, savol berishning o‘rniga.
— “Ekstselsiorda” tarsaki qo‘yish odatga kirmagan. Bundan tashqari o‘zingga qancha narx qo‘yishayotganini bilish hamisha qiziq.
— Xo‘sh, qancha narx qo‘ydi?
— Ancha tuzuk. Mashina, kiyim-kechak masalasida maydalashadigan odam emas ekan.
— Valine’mat! — dedim men g‘azab bilan bir necha metr narida yotgan Cholning qop-qora, semiz orqasiga qarab. — Aldagan bo‘lsa-chi? Yolg‘on gapirmaganmikin?
— Aldab nima qiladi? Unga o‘xshaganlar bitta laycha sotib olish uchun ellik ming beradi. Ayol uchun albatta ko‘proq to‘lasa kerak.
Garchi bu mavzu jig‘imga tegayotgan bo‘lsa-da, yana savol berishdan o‘zimni tiyolmadim.
— Anavi Apollon ham shunaqa savdoni taklif qildimi?
Qizning yuzi bir soniyaga tundlashdi:
— Deyarli shunaqa. Boz ustiga ikkiyuzlamachi ekan. Meni do‘konda ko‘rgach, atrofimda girdikapalak bo‘ldi. Bir oqshom birga sayr qilishni taklif qilib, o‘zini sevib qolgandek ko‘rsatdi. Do‘kondagi bekam uni badavlat, halol xaridor sifatida bilarkan. Xullas, birinchi kun plyajda kamtarin oshiq rolini o‘ynadi. Ikkinchi kuni mangu va so‘nmas muhabbat haqida gapirdi. Uchinchi kuni esa, bu yog‘ini tekis olib boryapman, deb o‘yladi shekilli, uylanganligini, lekin xotini borligi hech qanday to‘siq bo‘lolmasligini aytdi. Chunki, hamisha birga yashasak sof tuyg‘umiz zada bo‘lishi mumkin emish…
— Yaxshiyam uylangan ekan.
— Nega?
— Aks holda hozir birga o‘tirmasmidik…
Eva jim bo‘lib qolib, keyin tan oldi:
— Ehtimol, gaping to‘g‘ridir. Chunki u paytda seni sevib qolganimni hali bilmasdim.
— Yo‘g‘-e?! Buni qachon bilib qolding?
— Menga dahshatli ayblar to‘nkagan kuning. O‘sha kechasi boshim oqqan tarafga uzoq yugurdim. Yo‘limda qandaydir o‘rindiq uchraganda o‘tirib qoldim. Bir vaqt qarasam, yig‘layapman. Hayron bo‘ldim. Chunki go‘dak qizaloq paytdayoq yig‘layverib ko‘z yoshlarimni ado qilganman, endi umr bo‘yi yig‘lolmayman, deb o‘ylardim. Birozdan keyin ko‘z yoshlarimning sababchisi qo‘pol va dilozor o‘qituvchi ekanligini tushundim.
— Qo‘polning baxti bor ekan, — dedim men. — Qo‘polning baxtiga Apollon uylangan ekan.
— Ehtimol, shundaydir. Kel, boshqa narsalarni gaplashaylik. Bu mavzudan o‘zi shundog‘am dengiz kasaliga uchragandek behuzur bo‘laman.
Eva kuldi-da, gapiga qo‘shimcha qildi:
— Harholda, unga tegadigan bo‘lsam faqat puli uchun tegmasdim. Go‘zal, aqli-hushi joyida yigit ekan. Umuman-chi, qappaygan hamyon hech qachon mening orzuim bo‘lmagan. Qappaygan hamyonlarni menga ko‘p marta taklif qilishgan.
— Shunday bo‘lishi kerak o‘zi. Bo‘pti boshqa mavzuga o‘taylik…
Men uning o‘tmishidan qo‘rqardim. U ko‘zga ko‘rinmaydigan, qayerdadir pisib shay turgan va hali ham o‘z hukmini o‘tkaza oladigan dushmanga o‘xshardi. Nazarimda u har daqiqada paydo bo‘lishi, bitta imo qilsa bas — Yeva indamay bo‘yin egib uning orqasidan ketib qolishi mumkindek tuyulardi. Shuning uchun birga yurganlarimizda savqi tabiiy ravishda Yevaning eski dardi qo‘zg‘ashi mumkin bo‘lgan joylardan qochar, katta do‘konlarning ko‘rgazmalari, billuru kumush idishlar bilan jihozlangan boy restoran va qimorxonalarning savlatli zinalari oldidan o‘tganimda hamisha qo‘rqib turardim. Faqat sohildagi qumda ikkovimiz o‘tirgan yoki xonamda, xuddi maktabdoshlardek yelkalarimizdan ushlashib, bizni Menilmontanda kutayotgan mo‘jazgina uyimiz, kitoblarimiz, Sena bo‘ylaridagi bo‘lajak sayllarimiz haqida gaplashayotgan paytimizda ko‘nglim xotirjam bo‘lardi. Begona yo‘qligi, kaftimda yelkalarining tafti, yanog‘imga mayin sochlari tegib turgani uchun ko‘hna toshlarga chapillab urilayotgan suv ham g‘ashimga tegmas, parovoz chinqiriqlari ham g‘amgin tuyulmasdi.
Venetsiyadagi oxirgi kun ham keldi.
Eva meni uyiga yo‘latmagani uchun bir kun avval unga narsalarini taxtlab, tayyorlanib qo‘yishini tayinladim. “Bu qiyin ish emas, — dedi u. — Chunki bor-yo‘q yukim bir chamadonga jo bo‘ladi”.
Xullas, oxirgi kun mehmonxona oldidagi bekatda uchrashganimizda qo‘lidan ushlab kemadan tushishiga yordamlasharkanman, tantanavor ohangda, chiptalar olinganini, ertaga ertalab jo‘nab ketishimizni e’lon qildim. U e’tiroz bildirmadi. Faqat:
— Bir joyga borib bir finjondan qahva ichaylik, — dedi.
— Ichamiz. Zo‘rrog‘idan ham ichamiz, — dedim o‘sha ohangda men. — Sakkiz mingim bor — yemak-ichmakka. Tejamkorlikning oqibatini ko‘rib qo‘y!
Eva bosh irg‘adi-yu, lekin jilmaymadi. Shundagina rangi oqarib, jondan aziz chag‘ir ko‘zlarining ostida horg‘inlik ko‘lkalari joy olganini ko‘rdim.
— Senga nima bo‘ldi? Kechasi uxlamadingmi? — so‘radim men.
— Qo‘yaver. Qahva ichaylik.
Biz vokzaldan shaharga olib boruvchi gavjum ko‘chadagi stolga o‘tirdik. Atrofimizda bu ko‘chaning rangba-rang hayotini ko‘z-ko‘z qilgandek, savat-savat non ko‘targan mehmonxonalarning xizmatkor bolalari, katta-katta yelim qo‘g‘irchoq yoki shisha buyum ortgan aravachalarini itarib yurgan xotinlar g‘uj-g‘uj o‘tib turardi.
Eva qahvasini indamay ichdi, keyin menga o‘ychan tikildi:
— Bilasanmi, Jan-Lyuk, kechasi bilan o‘ylab chiqdim. Sen bilan ketolmayman. Ketolmayman.
— Kechasi uxlamaganing uchun nima deyotganingni o‘zing ham bilmayapsan.
— Iltimos, kasal bolaning xarxashasi degandek muomala qilma, — dedi u xotirjam holda. — Nima deyotganimni juda yaxshi bilib turganim uchungina aytishga jazm qildim.
— Birpas to‘xta, — dedim unga. — Boshidan boshqatdan gaplashaylik. Kecha kechqurun birga ketishni kelishgandik, shundaymi?
Eva bosh irg‘adi.
— Buyumlaringni taxt qilishni ham kelishgandik. Taxt qildingmi?
— Taxt qildim… Taxt qilayotgandim. Xuddi ana shu paytda, latta-puttayu, mayda-chuydalarimni yig‘ishtirayotgan paytimda — ikkalamizning o‘ylagan bu ishimiz bema’ni ekanligini payqadim. Bo‘lmagan gap, tushunsang-chi Jan-Lyuk, iloji yo‘q.
— Nega iloji yo‘q?
— Nega, nega? Yuzta, mingta har xil sababi bor. Chunki men butunlay bo‘lakcha muhitning odamiman, chunki sening mahallangga el bo‘lolmayman, chunki sen bilan men mutlaqo boshqa-boshqa odamlarmiz…
— Boshqa-boshqa bo‘lsak nima qipti? Shu paytgacha boshqa-boshqa ekanligimiz baxtimizga to‘g‘onoq bo‘lmadi-ku, axir?
— Tushunsang-chi, Jan-Lyuk, bu boshqa. Bu yerdagi kunlarimiz ilk muhabbat kunlari edi. Ilk kunlar, bekorchilik, bo‘sh vaqt serob, sen dam olishdasan, bir yoqda Venetsiya, bir yoqda Lido… U yoqda boshqacha bo‘ladi: hazil-huzul, o‘yin-kulgularsiz uzun ish kunlari bo‘ladi. Men o‘zimni yaxshi bilaman, Jan-Lyuk, u yerda baxtli bo‘lolmayman, seni ham baxtiyor qilolmayman.
— Qo‘ysang-chi, — dedim men o‘jarlik bilan. — Kechasi uxlamagansan, hozir mazang yo‘q, o‘tmish sharpalari qiynayapti…
— Xo‘p, yaxshi, shu o‘tmish sharpalarini quvib yuborish qo‘lingdan keladimi? Mana bunday qilib, — u xuddi tutun haydagandek qo‘l silkitdi. — Darrovgina tarqatib bo‘larkanmi? O‘tmishim o‘zining avvalgi orzulari bilan meni ta’qib qilaveradi, qiynayveradi. Axir ular senga ahmoqona ko‘ringani bilan mening qon-qonimga, miyamning har bir xujayrasiga singishib ketgan-ku?!
Parishon holatda uning gaplarini tinglarkanman, o‘ylardim:
“Kitob va kitobga bog‘liq ishlarga sho‘ng‘igan ilm kishisi bir yoqda, kiyim-kechak, badavlat hayotu o‘yin va tomoshalarni, yaltiroqlikni sevuvchi ayol ikkinchi yoqda: eng beo‘xshov qovushish ekanligi yosh bolaga ham ayon”.
— Tushungin, jon Jan-Lyuk, o‘zi-ku aytib o‘tirishning hojati yo‘q edi, lekin senga dilimni oxirigacha to‘kib solishga qaror qildim. Men ko‘p yil shunchalik ko‘p narsa orzusida yashadimki, u orzularimga shunchalik ko‘nikib ketdimki, ularni dilimdan chiqarib yuborolmayman. Ming istab turgan chog‘imda ham chiqarib yuborolmayman.
— Menga qara, — gapini kesdim uning. — Senga hozir ba’zi bir fikrlarimni aytaman, lekin sen, iltimos, diqqat qilib xotirjam quloq sol… Yana bitta qahva ichmaysanmi, rostdan ham qiynalib ketibsan?
— Yo‘q. Ichgim kelmayapti.
— Bo‘lmasa eshit: “Mendan ko‘ra latta-puttani afzal ko‘rayapsan”, degan ahmoqona ta’nalar qilmayman. Dilingdagini yashirmay ochding, shunga rahmat. O‘zim haqimda ham gapirmayman… Men seni qanday bo‘lsang, shundayligingcha qabul qilaman, keyinchalik nechog‘lik qiynalmayin, o‘zimni baxtiyor deb, bu yerda qolsang eng katta baxtsizligim deb bilaman. Demak, masala sening qaroring qanaqaligida, deb hisoblaymiz. Sen — safoli hayot, yaltiroqlik va shunga o‘xshagan narsalar haqida gapirding. Agar senga birov bularni taklif qilganda edi, mening gaplarim mutlaqo ortiqcha bo‘lardi. Chunki sen ikki narsadan birini va albatta o‘zingga yoqadiganini tanlayotgan hisoblanarding. Lekin, Yevajon, sen ikkidan birini tanlamayotganingni tushunmayapsan. Sen bor va yetishsa bo‘ladigan narsa bilan orzuning o‘rtasida, kamtarin turmush bilan yaltiroq sarob o‘rtasida turibsan. Sen quvayotgan sarob — xomxayoldir.
U e’tiroz bildirmoqchi edi, men qo‘ymadim.
— Bu shaharda qoladigan bo‘lsang, peshonangga nimalar yozilganini xohlasang aytib berishim mumkin. Men ularni aniq ko‘rib turibman. Sen o‘zingning yurakni siquvchi do‘koningda, xalatlar va cho‘milish liboslari orasida o‘tirib kutaverasan-kutaverasan. Cho‘miladigan joylarni izg‘ib, qimorxonalar oldida serrayib kutaverasan-kutaverasan. Surbet va qo‘pol odamlarga to‘qnashaverasan, har bittasi bilan diling siyoh bo‘lib pachakilashaverasan va kutaverasan. Yemak-ichmakdan tejab, arzon narsadan qimmat kiyim qilishni o‘ylayverasan va kutaverasan. Yolg‘izlikda azoblanib, kechasi qashshog‘ona kulbangga yolg‘iz qaytib, yolg‘izlikda yig‘lab-siqtab, yolg‘izlikda siqilib kutaverasan-kutaverasan. Bir kun kelib yuzingning ko‘hligi yo‘qolayotganini, ko‘zlaring ostiga mayda ajinlar tushganini, sochlaringning yaltirashi so‘nayotganini ko‘rasan-da, dahshatga tushasan. Boshqa kutishga fursating qolmaganidan vujudingni vahima qoplaydi va shartta birinchi ko‘z suzib taklif qilgan odamga tegishga rozilik berasan. U odam Cholga o‘xshagan yoki undan battari bo‘lishi ham mumkin.
Yana nimalardir deyish kerakligini bilardim, lekin o‘ylab topishga vaqtim yo‘q edi. Ehtimol, boshqacharoq qilib gapirish lozim edi, lekin so‘z topishga imkonim yo‘q edi. Go‘yoki ko‘p gap uni qaroridan qaytarish mumkin, deb o‘ylab gapiraverdim.
— Qo‘rqitib, yonida olib qolish uchun ataylab baxti qarolik manzarasini chizyapti deb o‘ylashing mumkin. Xo‘sh, u holda baxting chopgani qanday bo‘ladi? Boy er uchraydimi? Axir, bu mingtadan bitta ehtimol-ku? Unday er uchragan taqdirda ham u qanday bo‘ladi? Seni tushunarmikin, faqat go‘zal jismingnigina sevadigani uchramasmikin? O‘ylaganlaringning eng osoni — yasan-tusanlik bilan safolik turmushni ta’min etarmikin? Sening vaziyating hadeb tannozlik qilib, tanlayverishni ko‘tarmaydi. Boy erni topishingga mingtadan bitta, eshityapsanmi, mingtadan bitta imkoniyating bor. Uning ko‘nglingdagidek chiqishiga esa yuz mingtadan bitta imkoniyating bor, xolos.
Eva horg‘in yuzini kaftiga tiradi-da, tik qarolmay asta shivirladi:
— Gap sanoqdami? Qo‘y, shu mingu yuz minglarni…
— Sening yo‘q narsani, bo‘lmaydigan narsani kutayotganingni ta’kidlamoqchiman.
— Ehtimol, sen haqdirsan. Bilmadim. Lekin sening taklifing ham ushalmaydigan narsa. Menga, mana shu fe’li-ho‘yimga mos kelmaydigan narsa.
— Noto‘g‘ri. Mana shu gaping — sening ikkinchi xatoing. Sen olisdagi sarobga ishonyapsan-u, yaqiningdagi rosmana hayotga, o‘zingga va menga ishonmayapsan. Rosmana hayotni bilmaganing uchun, notanishligidan mavhum bo‘lib tuyulayotgani uchungina undan qo‘rqayapsan. Umrida birinchi marta qalin kitob tekkan yosh va tajribasiz o‘spirin men bu kitobni hech qachon uqib ololmayman deb qo‘rqadi. Sen go‘yoki ana shunga o‘xshayapsan. Lekin o‘sha tajribasiz va yosh mavjudot ham xuddi ajdodlariga o‘xshab baribir bu kitobni bir kunmas-bir kun tushunib yetadi.
U boshini ko‘tarib menga qaradi-da, ayanchli kuldi:
— Seningcha, hammasi juda oson…
— Senga ham oson bo‘ladi. Buning uchun narsalarga oddiy ko‘z bilan qarasang bas. Senga bizning bo‘lajak hayotimiz tinimsiz og‘ir mehnatga to‘la kunlarning uzluksiz qatori bo‘lib ko‘rinyapti. Vaholanki, bu unday emas. Yeva, bizning turmushimiz unday bo‘lmaydi. O‘zimizga yarasha o‘yin-kulgi qilamiz, yasan-tusaning ham joyida bo‘ladi. Million-million puli bor La Begumga qaraganda seniki oson ko‘chadi. Chunki o‘n million so‘mlik kashtaga o‘ralgani bilan sigir — baribir sigirligicha qolaveradi.
Eva kulib yubordi. Juda quvnoq bo‘lmasa-da, har holda kuldi.
— Rost-da! Xuddi monastirga otlangandek qovoq-tumshug‘ingni osiltirib olyapsan. Axir olib ketmoqchi bo‘lgan taraflarimda ham sen o‘zingni bu yerdagidan ortiq bo‘lsa ortiqki, kam darajada emas — ko‘z-ko‘z qilib yurasan. Erkaklar, ha, bu ablah erkaklar senga o‘sha yerda ham suqlanishadi. Xotinlar o‘sha yerda ham senga hasad qilishadi. Chunki, mening Yevamdaqa go‘zal dunyoda juda kam topiladi.
U yana kuldi.
— Nega kulyapsan?
— Dalil topish uchun tasavvuringni zo‘rlayotganingni ko‘rib turibman. Sen yaxshisan, Jan-Lyuk. Men senga arzimayman.
— Bu gapni gapirma. Bo‘pti, bo‘lmasa bunaqasiga ish tutamiz: sen men bilan ketasan, o‘sha yerda ikki oy yashab, sharoitni o‘z ko‘zing bilan ko‘rib, o‘sha yerda hal qilasan. Agarda, yo‘q menga to‘g‘ri kelmas ekan, desang — bo‘ldi. Hech narsa demayman.
U finjonni stol ustida aylantirgancha javob bermadi.
— Ikki oy, Yeva. Ikki oy, xolos. Rozimisan?
Nihoyat, u nigohini menga qaratdi. Ko‘zlari yana munis va mehribon boqardi:
— Mayli, Jan-Lyuk, roziman.
Shunday deb, u kichkina qo‘lchalari bilan barmoqlarimni ushladi-da, siqib qo‘ydi.
Yo‘lovchi o‘ziga bostirib kelayotgan mashinani ko‘rib, o‘ldim deb o‘ylaydi-yu, tasodifan tirik qoladi. Qo‘rquvdan yuragi gupillab, tomirlari gursillab tepayotganini, badani jiqqa ho‘l bo‘lganini sezadi. Men o‘zimni xuddi shu holatga tushganimni sezdim.
Shu kuni kechgacha birga bo‘ldik. Chunki bu kun Venetsiyadagi oxirgi kunimiz edi. Chunki, Yeva do‘kondagi ishidan bo‘shaganini aytdi. Biz yana cho‘miladigan yerga bordik, yana o‘sha norinjrang soyabonli oshxonada ovqatlandik. Ilgari sayr qilgan hamma tanish joylarda yana sayr qildik. U yerlarning bari o‘zimizniki bo‘lib qolgandek edi. “Huv anavi yerda o‘tirib Mopassanning “Jonginam”i haqida gaplashganimiz esingdami?” yoki “Ho‘v anavi yerda meni oftob urgani, uyimga borib yotishim kerakligini aytganing esingdami?” deb savollar berardim va sevgimiz ham o‘z tarixiga, muborak joylariga va sanalarga ega bo‘lib qolganidan huzurlanardim. Xotiralarga tiqilib ketgan bu bir parchagina yerning bir oy muqaddam menga mutlaqo begonadek tuyulganiga hayron-hayron edim.
Qosh qorayganda shaharga qaytdik. Qorong‘ulik dengiz to‘lqinlarini ko‘zdan yashirgandi. Bizga kelib urilayotganlari esa kema chiroqlarining yorug‘ida ko‘m-ko‘k ko‘rinardi. Osmonni nafarmon bulutlar qoplab, o‘rtasidagina saqlanib turgan ko‘k yorug‘lik esa uyiga qaytgan quyoshning iziga o‘xshardi.
Chiptachi bir maromdagi ora-siralikda “Chiyeza della Salute”, “Palatstso Dario”, “Ka Foskari” deb bekatlarning nomini aytganda, men bu nomlarni aziz xotira sifatida emas oddiy to‘xtamlar sifatida esimda olib qolayapman, deb o‘ylardim. Tomosha rejalarim yozilgan, hozir qayerga tiqib tashlaganim ham noma’lum yon daftarchamni esladim. Lekin daftarcham ham, undagi rejalarning bajarilmay qolgani ham meni tashvishlantirmasdi. Ko‘zda tutilmagan boshqa muhim ishni amalga oshirganimdan juda mamnun edim.
Bizni qurshagan qorong‘ulikda sovuq, nim yashil nurga burkangan qasrlar orqada qolarkan, tez-tez eshitilayotgan boshqa kemalarning ovozlarigina, xuddi gavjum xiyobonlardagidek, kanalda hayot qaynayotganidan dalolat berardi. Lekin men bu hayotga ko‘nikib qolgandim. Kema sahni ilgarigidek muallaq tuyulmas, seviklimni quchib turarkanman, atrofimdagi tovush va sharpalarni aniq idrok etardim. Bo‘g‘iq og‘ir shapillashni eshitganda beso‘naqay yuk qayiqlarini; tez o‘tib ketgan hushtakli ovozdan, zeru zabarli vedettaning yarqiroq qiyofasini; siyqasi chiqqan ko‘hna ashuladan uchi osmonga qanqaygan, qora va uzunchoq gondolani, undagi bir juft sayyohni, qayiq eshib, qo‘shiq aytayotgan gondolerni aniq tasavvur qilardim. Gondoler o‘lganining kunidan kuylayotganini, romans ham kira haqiga kirishidan bexabar u bir juft sayyoh uyiga qaytgandan keyin haqiqiy gondolada uchishganini, gondoler esa qadimiy romanslar kuylaganini tanishlariga maqtanishlarini o‘ylardim. O‘zimning esa — haqiqiy muhabbat sevinchi va o‘kinchlaridan bebahra, osoyishta va ravon nafasi ko‘kragimda sezilayotgan seviklimni uchratmay, shu shaharga oddiygina tomoshabin sifatida kelib-ketuvchi minglab sayyohlarga o‘xshashimga bir bahya qolganini eslasam, dahshatga tushardim.
— Biz chamadonlarni olgani ketyapmiz-a? — so‘radim vokzalga yaqinlashganimizda.
— Hah, namuncha orqa-oldini o‘ylayvermasang? Chamadonlarni qo‘ysang-chi, axir, bu yerda oxirgi soatlarni o‘tkazayapmiz.
— Xo‘p, shu oxirgi soatlarda nima ish qilamiz?
— Raqs tushgim kelyapti. Huv, bir marta borgan joyimizga boramiz.
— Anavi amerikacha ko‘ylakli nusxa burnimning pachog‘ini chiqaray degan joygami?
— Yo‘q… Birinchi o‘pishgan joyimizga.
— O‘pishganim esimda-ku, joy esimdan chiqibdi. Qayerda edi?
— Joyi esimda-ku, o‘pishganim esimda yo‘q.
— Aytmasang ham bo‘lardi, — dedim to‘ng‘illab. Shusiz ham o‘sha o‘pich qimmatga tushgandi menga. — O‘shanda nega labingni tutganding?
— Chunki odati shunaqa… Chunki ko‘zlaring o‘pich so‘rayotgandi.
— Juda muruvvatlisan-da. Faqat har bitta sadaqangdan keyin odam tarsaki kutadi.
Menimcha shu gapim bilan qitiq patiga tegdim, shekilli, u teskari burilib, yaqinlashayotgan charog‘on bandargohni tomosha qila boshladi.
Lekin yo‘lda u ginasini unutdi, rang-barang qog‘oz fonarlar osib tashlangan boqqa yetib kelganimizda esa batamom xushchaqchaq edi. Oxirgi soatlar sharofati bilan biz ko‘p raqs tushdik, odatdagidan ortiqroq may ichdik va bizga o‘sha kuni hech kim tegajoqlik qilmadi.
— Bilasanmi? — dedim men. — Raqs maydonlarini sizlar o‘ylab chiqarmagansizlar. Biz tomonda ham Sena bo‘ylarida shunaqa ochiq raqs maydonchalari juda ko‘p. Yigitlarimiz ham akkordeonni sizlarnikidan qolishmay sayratishadi.
— Akkordeonlaringizni eshitganman, — dedi Yeva. — Odamning yuragini siqadi.
— Yolg‘iz turib eshitgan bo‘lsang kerak. Yolg‘izlikda har qanday kuy mungli eshitiladi. Bir kun mana shu joyga ham o‘zing kelib ko‘r-chi, akkordeondan hozirchalik maza qilarmikinsan?
— Nega bunday deyapsan? — so‘radi u qovog‘ini uyib. — Kuldirish uchunmi? Yaxshisi yur yana ozginadan ichamiz.
— Yaxshisi ko‘p ichamiz, lekin senga nima bo‘ldi? Ilgari deyarli ichmasding…
— Ichkilik tan tarovatini buzadi. Husnni saqlash qanchalik qiyin ekanligini siz erkaklar tushunmaysiz. Hamisha qarab yurish kerak odam o‘ziga. Ayniqsa, husningdan boshqa boyliging bo‘lmasa.
May tufayli ozgina qizargan yuzlari, xiyol ochiq qirmizi lablari, iliq mehr-la boquvchi chuqur chag‘ir ko‘zlari bilan Yeva har doimgidan ham go‘zal ko‘rinardi. Men bilan birga, mening qo‘limni silab o‘tirganiga ishongim kelmasdi. Dasturxondagi noz-ne’matlar, rang-barang fonuslar esa buni yanada xayoliyroq ko‘rsatar, ko‘zimni yumsam bari yo‘qoladi-yu, o‘zimni mehmonxona qarshisidagi qahvaxonada ko‘raman, deb qo‘rqardim.
Mehmonxonaga biz juda kech qaytdik va uxlagani ham kech yotdik. Bir payt uyqu aralash soat zangini va Yevaning turayotganini sezdim.
— Qayoqqa? Nima bo‘ldi? — so‘radim yotgan joyimda ko‘zimni-da ochmay.
— Chamadonimni olib kelay. Ko‘rmayapsanmi, tong otyapti.
Men ko‘zimni ochmoqchi bo‘ldim.
— Uxlayver, uxlayver, — shivirladi u yuzimni silab. — Men tezda qaytaman.
Yana uyqu og‘ushiga cho‘markanman, uning nozik lablari peshonamga tekkanini sezdim.
Telefon keskin, cho‘ziq-cho‘ziq jiringladi. Unga qo‘limni uzatarkanman, hali uyqudan to‘la uyg‘onmagandim.
— Soat sakkiz, — dedi go‘shakdan mehmonxona xizmatchisi bo‘lgan bolaning ovozi. — Sakkizda uyg‘otib qo‘yishni so‘ragandingiz.
Men bir narsalar deb javob bera turib, birdan o‘zimga keldim:
— Xonim kelib qolsa, meni kutib turishlarini iltimos qiling. Men hozir tushaman.
Poyezdimiz soat to‘qqizda jo‘naydigan bo‘lgani uchun vaqtimiz ziq edi. Apil-tapil soqolimni olib, kechagi ichilgan mayning zahrini ketkazish uchun boshimni sovuq suvga tiqdim. Kiyinib bo‘lgach, aslida tartibni xush ko‘rsam-da, Yeva kutib qolmasligi uchun narsalarimni chamadonga tartibsiz ravishda tiqa boshladim. Har bir safarga hamroh bo‘luvchi: yuvilmagan kiyimlar, rangli otkritkalar, shahar yo‘lnomalari, qum qoldiqlari turgan cho‘milish lozimlari, chig‘anoqlar bilan bezatilgan qog‘oz quti, o‘zim bilan olib kelib biron marta ham ochib o‘qimagan kitoblarim — hammasi chamadonga palapartish joylashdi.
Pastga tushganimda Yeva ko‘rinmasdi. Nonushta ham qildimki, undan darak bo‘lmadi. Birdan vujudimdagi sarxushlik qoldig‘ining cho‘ng bosh og‘rig‘iga, «kelmasa-chi?» degan fikrning keskir og‘rig‘i qo‘shildi. O‘rnimdan turib ketib, keng dahlizning u yog‘idan-bu yog‘iga borib kela boshladim.
Dahlizning tosh taxtalari oq va qora rangli edi. Men ishning xayrli tugashiga go‘yoki ko‘mak berishi mumkindek oq taxtalarni bosishga urinardim. Yo‘q, u kelmay qolishi mumkin emas. Hech bo‘lmasa va’da bergani uchun ham keladi. Mutlaqo mumkin emas. Qora. Oq. Qora. Oq. Yuklari tufayli kechikyapti. Bir tiyinga qimmat, lekin shusiz xotinlarning kuni o‘tmaydigan mayda-chuyda buyumlar tufayli kechikyapti, xolos. Go‘yo Parijda topilmaydigandek, tagida bir tomchi qolgan tirnoq bo‘yog‘ini, lab bo‘yog‘ini olar… Qora. Oq. Qora. Oq. Ayollar hamisha kechikib yuradi. Boz ustiga go‘zal ayol bo‘lsa — besh battar. Endi chiqib ketaman deb, eshikka borgan paytida yana bir narsasi esiga tushib orqaga qaytadi-da, boshqatdan o‘zini oynaga soladi. Kechikyapti, kechikyapti. Lekin poyezddan qoladigan darajada kechikmas?! So‘nggi daqiqada paydo bo‘ladi, natijada tentakka o‘xshab yugurishga, joy talashib urishishga to‘g‘ri keladi hali.
Tosh taxtalarning oqini tanlab bosib, betoqat yurishda davom etarkanman g‘aznadagi chipta sanayotgan o‘spirin menga zig‘irchalik ahamiyat bermasdi. Menga o‘xshab orziqib kutganlarning mingtasini ko‘rgan bo‘lsa kerak. Mehmonxonada har turli nusxalar boshpana topadi. Uning qo‘lidagi kvitantsiyalar men bilan bir kunda jo‘naydigan nusxalarga tegishliligi shak-shubhasiz.
Devorga osilgan qadimiy katta soat juda qattiq chiqillardi. Uning bu qattiq chiqillashida qattiq surbetlik va odamning jig‘iga tegadigan xususiyat bor edi. Bu padaringga la’nat, xuddi vaqtni o‘zi ishlab chiqarayotgandek namuncha shovqin soladi?! Yigirmata kam to‘qqiz, hali erta. Hali juda-juda erta. Vokzal yaqin — ikki qadam joy. Borish ikki daqiqa, joy egallash bir daqiqa — tamom-vassalom.
Shunday bo‘lsa-da, bu bo‘m-bo‘sh dahlizda boshqa qololmasdim. Bir narsalar qilishim kerak edi.
— Iltimos, — dedim o‘spiringa qarab. — Men joy olib turaman. Xonim kelsa vokzaldaligimni aytib qo‘ying. To‘rtinchi yo‘lda.
— Xo‘p bo‘ladi, afandim.
Shu paytda bandargohga kema kelib, to‘xtaganini ko‘rib qoldim. Passajirlari tushib bo‘lishini kutdim — Yeva yo‘q edi.
Chamadonlarimni ko‘tarib yo‘lga otlandim. «Keyingi kema to‘xtagunicha qaytib kelaman. Albatta, kutib olaman». Vokzalga olib chiqadigan zinadan ko‘tarilarkanman, har ehtimolga qarshi orqamga bot-bot o‘girilib qo‘yardim.
Poyezdga passajirlar joylasha boshlagan bo‘lsa-da, hali bo‘sh joylar bor edi. Yeva kechikib qolsa ko‘p yugurishga to‘g‘ri kelmasligi uchun yuklarimni oxirgi vagonga qo‘ydim. So‘ng bandargohga tushib, navbatdagi kemani kutdim. Undan juda ko‘p odam tushdi-yu, Yeva ularning orasida ko‘rinmadi. «Vokzaldalik paytimda kelib mehmonxonaga kirib ketgan bo‘lsa-chi? Bu ipirisqi kemachilarning tayini bormi? Ba’zan bir soatlab kutasan, ba’zan ketma-ketiga kelishadi».
— Yo‘q, afandim, sizni hech kim so‘ragani yo‘q, — deb javob berdi o‘spirin.
— Mabodo joyingizdan u yoq-bu yoqqa jilmadingizmi?
— Yo‘q, — dedi u. — Menga jilmasligim uchun maosh berishadi.
Yana bandargohga otildim.
Bandargoh bo‘m-bo‘sh, soat esa o‘nta kam to‘qqizni ko‘rsatardi.
«Sen qo‘rqoqlik qilib, mushuk-sichqon o‘ynayapsan, — dedim o‘zimga-o‘zim. — Kelmay qolsa nima qilasan, degan savolga javob beraver. Hozir masala shunga kelib to‘xtadi».
Bu savolga javob berishdan o‘zimni boyadan beri olib qochayotgandim. Chunki Yeva kelmay qolishini o‘ylasam, nafasim xippa bo‘g‘ilib qoladiganga o‘xshardi. Ammo poyezd jo‘nashiga o‘n daqiqa vaqt qoldi, xolos. Savol o‘z-o‘zidan birinchi o‘ringa chiqayotgandi.
«Hech qayoqqa ketmayman, — dedim jahl bilan. — Yeva kelmaguncha shu joyimdan bir qadam ham jilmayman. Hali uni yo‘qotib qo‘ymaslikka imkon bor!»
Lekin aslida bularning bari quruq gap bo‘lib, cho‘ntagimda bir tiyin pulim yo‘qligidan noiloj ahvolda qolgandim. Boyagi gap esa bolalarcha o‘jarlikdan edi.
Daqiqalar birin-ketin o‘tar, kema esa kelmasdi.
«Hoy, tentak, mehmonxonaga kirgan paytingda kelgan bo‘lsa-chi? Ha, to‘g‘ri vokzalga o‘tib ketgan-u, hozir zir-zir izlab yuribdi. Sen esa bu yerda hayot yo mamot deb o‘tiribsan».
Shu fikrdan keyin perronga chopdim. To‘rtinchi yo‘lda uch-to‘rttagina kuzatuvchi turar, passajirlar allaqachon joylashib olishgandi. Yevadan darak yo‘q, poyezd jo‘nashiga esa besh daqiqa qolgandi. Modomiki ketadigan bo‘lsam, men ham o‘tirishim kerak edi.
«Yana bir marta qaray, — dedim o‘zimga-o‘zim. — Bir marta qarashim kerak. Aks holda shu bir marta qaramaganim uchun undan judo bo‘lganman, deb umr bo‘yi o‘zimni sannab yuraman».
Perronga chiqqanimda, bandargohda to‘xtab turgan kema asta jo‘nay boshladi. Ana shu vokzal zinasida turgan joyimda nafasim bo‘g‘zimga tiqilib qolgandek bo‘ldi. Chunki kemadagi passajirlar orasida kichkinagina pushtirang parchaga ko‘zim tushgandi.
Bir necha zinapoyani birdaniga hatlab baqirgancha otildim. Kema bilan mening oramda ikki metrcha masofa bor edi.
— Yeva! — deb baqirdim men. — Yeva, qayoqqa ketayapsan!?
Men uni yaqqol ko‘rib turardim. O‘nlarcha marta kayuta soyasida, yonimda turgandek ko‘rib turardim. Yeva o‘zini ko‘rmaslikka, eshitmaslikka solmoqchi bo‘ldi-yu, sabri yetmay o‘girildi. Uning chehrasi osoyishta — hamishagidek osoyishta edi. Faqat nam tortgan ko‘zlari qorayibroq qolgandi.
— Yeva, — deb baqirardim men kema motorining ovozidan zo‘r kelish uchun. — Yeva, javob ber: seni kutaymi?
Mening sarvqomat Yevam javob bermas, odamlar ichida qimir etmay turardi. Nihoyat, kichkina qo‘lchasini ko‘tarib labiga bosganda meni o‘payotganini, suv uzra, odamlarning boshlari uzra meni o‘payotganini vujudim bilan sezdim. Ammo… bu vidolashuv bo‘sasi edi.
Poyezdga qanday o‘tirganimni, Parijga qanday yetib kelganimni bilmayman. Tiqilinch kupeda o‘tirarkanman, og‘ir va qahrli bir narsa meni yerga bukayotganini sezardim. Nazarimda meni hamisha ezib, intilgan eng qimmatli narsalarimni hamisha tortib oladigan, mahrum qiladigan ko‘zga ko‘rinmas yo‘qchilik taqdirining qo‘liga o‘xshardi u. O‘zimni uxlaganga solib yuzimni kaftlarim bilan yashirardim, shunda odamlarga ko‘z yoshlarim ko‘rinmasdi. Ha, men yig‘lardim. Chunki, g‘olib keldim, erishdim deganingda mosuvo bo‘lish, ikki kishi uchun kurashish oson emasdi.
G‘ildiraklarning bir maromda taqillashi ostida quloqlarimga uzuq-yuluq jumlalar eshitilayotgandek bo‘lardi.
«Hammasi o‘tib ketadi. Ming bitta olamning eng yaxshisi bo‘lgan bu olamda bari narsa yaxshilikka olib boradi».
«Siz uchun hamma narsa yaxshilik bilan tugaydimi?»
«Albatta hamma narsa».
Yo‘q. Hammasi emas ekan. Chunki, mening Yevam hamon men bilan birga. Mening hayotimga mustahkam o‘rnashib olgani uchun uni tashlab ketolmayman. Metroda ketayotganimda ham, sinfda o‘quvchining tutilib-tutilib javob berishini eshitayotganimda ham xayolan Yeva bilan gaplashayotganimni sezib qolaman. O‘sha kuni qahvaxonadagiga o‘xshab uni ishontirishga, o‘zim bilan ketishga ko‘ndirishga urinaman. Xayolimdagi suhbatlarimga yaxshilab tayyorlanib o‘ylab olganim uchun dalillarim qahvaxonadagidan ko‘ra ishonchliroq va ko‘proq bo‘ladi. Yoki hozir u qayda ekan, o‘zining shahzodasini topganmikin, deb o‘ylayman. Tunlari uzoq uyqusizliklardan keyin nihoyat ko‘zim yumilgan paytdagi dahshatli tushlarimda ham Yeva paydo bo‘ladi. Qiynalgan, sillasi qurigan, ko‘zlarining chaqnashi so‘ngan, lablari azobdan qimtilgan holda ko‘rinadi menga. U sohil bo‘yida tentirab nimanidir izlab-izlab timirskilanadi-da, topolmay, yana tentirab yo‘lida davom etadi. Shu soniyada uning boshi uzra sovuq shu’la nur sochadi. Ana shu xira sovuq shu’la ichidan sovuq nigohi suqatoylikka to‘la Chol paydo bo‘ladi. Men cho‘chib uyg‘onaman-da, alahlash yurakka zahm berolmasligini bilganim uchun alahlayapman, deyman o‘zimga-o‘zim.
Keyin qorong‘u va yolg‘izlikda parovozlarning g‘amgin gudoklarini eshitib yotaman.

Ruschadan Zohir A’lam tarjimasi
«Jahon adabiyoti» jurnali, 2007 yil, 11-son