Богомил Райнов. Менинг номаълум соҳибжамолим (қисса)

Кимсасиз бу курортга асар ёзиш ниятида келгандим. Аммо биринчи куниёқ қалбимни оғир бир ёлғизлик ҳисси қамраб, ишга ҳавасимни сўндирди. Меҳмонхонада у ёқдан-бу ёққа юриш ёки деворга ёпиштирилган йўл-йўл яшил қоғозга маънисиз тикилганча чалқанча ётишдан бошқасига ярамай қолдим. Яшил йўл-йўл қоғоз жиғимга тега бошлаганида эса кўзимни чирт юмиб олардим. Баъзан девор қоғознинг йўлларини, худди бирорта фойда чиқадигандек санашга тушардиму уни ҳам охиригача етказолмасдим.
Хонанинг сукунати, унинг деразаси ҳам бадимга урди. Ваҳоланки, шу дераза денгизга қарагани учун ижара ҳақини уч юз франк ортиқча тўлагандим. Энди, денгиз ўрнига мунгли тер босган ва ёмғир сувлари жилдираб оқаётган шишаларни кўрардим, холос.
Учинчи куниси бу ёқларга келишимни ҳаётимда қилинган бошқа хатоликлар ёнига қўшиб қўйдим. Ёзувчи дегани бир томони гўрковга, иккинчи томони сайёҳ мусиқачига ўхшайди. У бегоналарнинг ташвиш ва қувончлари билан яшайди. Воқеа-ҳодиса юз бермайдиган жой ёзувчининг жойи эмас.
Агар шу орада Жан-Люк билан учрашиб қолмаганимда, эҳтимол, кетиб юборган ҳам бўлардим. Жан-Люк ҳам худди менга ўхшаб хатолар ҳисобига ўтувчи иш қилганди. Фарқи шунда эдики, у ўзини унутиш, хаёл ва кечинмаларидан қочиш учун ёлғизликка интилганди-ю, аммо интилишининг роппа-роса тескарисига дуч келганди. Ахир ёлғиз қолсанг хаёлларинг аксинча, сени исканжага олмайдими? Шундай оладики, қочиб қутулолмайсан. Улар ҳар томондан ёпирилиб, бирдан овоз касб этадилар ва атрофингдаги сукунат осмонида момагулдуракдек гумбурлай бошлайдилар.
Жан-Люк буни баданида сезган, шекилли, учрашганимизда мен қанчалик севинган бўлсам, у ҳам шунчалик севиниб кетди. Ёмғир ёғиб турган эрталабки пайтда бир-биримизнинг елкамизга қоқишиб турганимизни кўрган одам, албатта, икки қадрдон улкан айрилиқдан кейин учрашиб қолибди, деб ўйлаши табиий эди. Аслида эса биз бир-биримизни кам билардик. Мабодо, Парижда учрашиб қолганимизда, эҳтимол, «яхши юрибсизми», «ишларингиз яхшими», деган гапдан нарига ўтмай ажралардик. Лекин бу ер Париж эмасди. Бу ер — кимсасиз, ёмғирли, шамолли, денгизи кўпириб, суви мағзава рангига кирган қишки Канн эди.
Учрашган кунимиздан бошлаб, то ажралгунимизча биз ҳамиша бирга юрдик. Бирга нонушта қилардик, бирга газета олгани борардик, кейин биронта мўъжазгина мудроқ қаҳвахонада қаҳвани майдалаб газеталаримизни ўқирдик. Ёки бўлмаса бўғиқ гумбурлаб ағдарилаётган тўлқинлардан ҳўл бўлган қумлоқ соҳилда сайр қилардик. Жан-Люк «менинг» ресторанимга кўчиб ўтгани учун тушлигимиз ҳам бирга кечарди. Тушликдан кейин бироз бильярд ўйнаб, сўнг яна денгиз бўйига, бандаргоҳга ёки кўпик қоплаган тўлқинқайтаргич устига айлангани борардик. Нима ейишни, нима буюришни узоқ маслаҳатлашиб, кечки овқатни бирга ўтказардик. Гап, гап, гап… айниқса, кечки овқатдан кейинги бир қадаҳ вино устида узоқ суҳбатлашардик.
Аввалига Жон-Люк вақти мен билан бирга ўтганига қаноат қилиб, кўп гапирмади. Аммо ичингда бир дард азоб бериб ётса-ю, олдингда жон деб эшитишга тайёр турган одам бўлса, сир сақлаш жуда қийин. Уч-тўрт кун ўтмай, Жан-Люк гап орасига муҳаббатнинг бемаънилиги ҳақидаги жумлаларни қистира бошлади. Яна бир кундан кейин эса фикрини мисоллар билан далиллашга ва ниҳоят, яна бир-икки кундан кейин тўппа-тўғри ўзининг саргузаштини гапиришга тушиб кетди.
Жан-Люк муҳаббатининг тарихи менга гоҳ олдидан, гоҳ ўртасидан, гоҳ эса охирги қисмидан, хуллас бетартиб парчалар сифатида ҳавола қилинарди. Бошида бу воқеа мени кўп қизиқтирмагани учун унчалик эътибор бермай эшитдим. Аниқроғи, ўзимни эшитаётганга солиб юрдим. Аммо кейин эса билмадим, ҳикоячининг тиришқоқ қатъияти таъсир қилдими ёки унга ёрдам бермоқчи бўлганимми, ёки кечқурунлари хонамга кирганимда яшил қоғоз чизиқларидан чалғиб, нималарнидир барибир ўйлашга мажбурлигимми, хуллас, бориб-бориб, унинг бошидан ўтганлари мени ром қила бошлади. Кечалари билан ўйлаб ётиб, унинг саргузаштини худди чил-чил синдирилган чинни парчаларини биттама-битта тергандек териб, бир-бирига улай бошладим. Орасида етишмай қолган қисмларини эртасига ўзидан сўраб олардим ва хаёлан воқеани тўкислаб қўярдим. Охир-оқибатда қизиқишим ортиб, Жан-Люк билан баҳслашадиган, ҳикоясини шарт кесиб, ундай қилиш ёки дейиш ўрнига мана бундай дейишинг керак эди деб, аччиқланганча тортишадиган ҳам бўлдим. Бечора Жан-Люк: ахир хотин менинг танишим бўлса, уни яхшироқ билсам, нима дейиш кераклигини сендан тузукроқ билсам керак, дерди. Ёки бўлмаса, четдан туриб маслаҳат бериш осон, деб ўзини оқларди.
Қизиғи шуки, уч шиша вино ичилгунча чўзиладиган мана шу тортишувлардан кейин чарчаш ўрнига икковимиз ҳам енгил тортиб, хурсанд ҳолда хайрлашардик. Чунки у дардини айтиб, кўнглини бўшатар, мен эса кечаси ўйлаш учун мавзу олардим.
Ундан-да қизиғи эса, бу саргузашт Жан-Люкнинг бошига тушганлиги эди. Жан-Люкни хунук ва тўнкага ўхшаган бетаъсир одам демоқчи эмасман. Аксинча, у гавдаси йирик ва бақувват, жиддий юзи бироз оқаринқираган, кўзлари хотиржам боқадиган, хушбичим йигит. Шу билан бирга ўзини босиб олган ва ичимдагини топ, қабилидаги феъли-ҳўйи бор. Одати бўйича кафтини кафтида сиқиб, кўзларини қисиб сизга тикилганда, беихтиёр, уни дарсхона минбарида ёки синф тахтаси олдида турибди, деб ўйлаш мумкин. Инчунун шундай ўйлаган киши хато қилмайди ҳам. Чунки Жан-Люк тарих ўқитувчиси эди. Унинг ўқитувчилигини ҳам таъкидламоқчи эмасман. Гап шундаки, бу дунёда ҳамма нарсани батамом тушуниб етган, сизга ҳамиша маслаҳат бериб, ўзи эса ҳеч қачон бебошлик қилмагани, ҳар хил саргузаштлардан ўзини тортгани учун маслаҳатга муҳтожлик сезмайдиган одамлар бўлади. Бир қарашда Жан-Люкни ана шундай деб ўйлайсиз. Бу тоифадаги одам уйланишни ният қилиб қолса, албатта, ўзига ўхшаган босиқ, таваккалчиликдан нарида юрадиган, Уйғониш даврининг иқтисодий негизлари ҳақидаги суҳбатни мароқ билан тинглай оладиган қизлардан танлаган бўларди.
Ниҳоят, бир неча кун давом этган ёмғирлардан кейин офтоб кўринди. Осмон теранлашиб кўм-кўк ранг олди, шамол секинлашиб майинлашди, денгиз эса яшил тусига қайтиб осойишталанди. Пляжларнинг қумлоқ қисмлари қуриб оқарди, палмаларнинг қора барглари елпиғич сингари силкина бошлади. Хуллас, ҳамма нарса аслига қайтиб, рисоладагидек тус олди.
Афсуски, қишки таътил тугаб, Жан-Люкнинг кетадиган вақти келганди.
— Менга келганда доимо шундай, — деди Жан-Люк, — ҳамма нарса қайтиш ёки ажралиш чоғи келгандагина ойдинлашади.
— Ҳамиша эмас-ку, — дедим мен.
— Э, сен анави воқеага ишора қиляпсан-да… қўй ўшани, жуда кўп чайнадик…
Жан-Люк дили вайронликдан қутулиш мақсадида ёлғизлик излаганди. Ваҳоланки, дардига энг яхши даво: эринмай эшитадиган одам топишу то ҳолдан тойгунча гапириш эди. Тасодиф унга шу шароитни яратиб берганди. Чунки, кўп гапирилган нарса — минг қиррадор бўлмасин барибир сийқалашади. Зероки, сийқалашга тилдан мустаҳкам асбоб бу оламда бўлмаса керак.
Эҳтимол, бир неча кундан кейин унинг дил оғриғи яна қўзғар, ёлғизлик ва хорғинлик чоғларида ҳали кўп қийнар. Лекин ҳозир, Жан-Люк жуда хотиржам эди. Вокзалда хайрлашарканмиз, бутун фикру хаёли уни Парижда кутаётган мактаб ишлари, бир газета томонидан буюрилган мақола, таътил туфайли пайдо бўлган қарзлари сингари ташвишлар билан банд эди. Биз бир-биримиздан миннатдор бўлиб, дўст бўлиб хайрлашдик. Бир-биримиздан жуда яхши фойдаландик. У дил изҳорини тўкди, мен ёзишга мавзу тердим. Шунинг учун, меҳмонхонага қайтгач, хонамнинг деразасини очганда ҳақиқий денгиз манзарасини, Жан-Люкнинг саргузаштида ҳикоя қилинган манзарани кўрдим. Чамадондан бир даста қоғоз олдим-да, ишга росмана ошиққанда бўладигандек тайёргарликсиз, «қалам чархлашсиз» тўғридан-тўғри ёзишга тушиб кетдим.
Жан-Люк ўзининг саргузаштини узун-юлуқ, парча-парча, олдинма-кетин айтиб берганига қарамай, мен аллақачон бош-кетини улаб олгандим. Худди Жан-Люк хотиржам ўтириб, бафуржа сўзлаб боргандек чиқди. Боз устига мен уни биринчи шахс тилидан ёздим. Аммо яна таъкидлаб айтаманки, бу воқеа Жан-Люкнинг бошидан ўтган. Ўзим уйланган, уй-жойлик одамман, шунинг учун ҳар хил воқеаларнинг менга тақаб юришларига зиғирчалик тоқатим йўқ.

* * *

Кичкина кема одамга лиқ тўлиб келаётган бўлса-да, мен тиқилинчдан кўра жазирамадан қийналардим. Ичимга Венеция ҳавоси эмас, қайноқ сув кириб-чиқаётганга ўхшарди. Ҳали кун эрталигига қарамай, офтоб аямай қиздирар, кўзни эса очирмайдиган даражада қамаштирарди. Боцман каютасининг соясидан жой эгаллаган бир неча одамга жуда ҳавасим келганидан ҳар замонда уларга қараб-қараб қўярдим.
Атроф шовқин ва ҳаракатга тўла. Мум сурилган қора баржалар, қутилар ортилган сап-сариқ қайиқлар, сайқалланган ёғочдан ишланган «ведетта»лар, сайёҳлар тўлиб ўтириб олган гондолалар канал ичида ғиж-ғиж у ёқдан-бу ёққа қатнашарди. Кир оқ кўйлак кийган бошқарувчилар пўш-пўшлаб бақирар, моторли қайиқлар эса бўғиқ гудок чалишарди. Кемалардан хира, кулранг тўлқинлар таралиб бизга урилганда кемачамиз қаттиқ оғиб кетар ва фақат оломоннинг тиғизлигигина мени йиқилишдан сақларди. Уч кун мобайнида қайиқдан қайиққа, кемадан кемага ўтавериб чайқалишларга кўникиб қолгандим. Шунчалик ўргангандимки, ерга оёқ қўйганимда ҳам сув устида тургандек бўлаверардим. Йўлакларга ётқизилган тоштахтаю ресторандаги паркет ҳам кема саҳнига ўхшаб чайқаларди. Ҳатто, меҳмонхонадаги каравотим ҳам муаллақликка бўйсунганди. Бора-бора бу нарса уйқумнинг муаллақлигига сабабчи бўлганди.
Коза д’Орода кўп йўловчи тушгани учун каютага ўтиб олишимга имкон туғилди. Жонимга оро кирди. Сояда миям тиниқлашиб, кўзларимнинг қамашиши ҳам тўхтади.
Муюлишда туя ўркачидек эгри Риальто кўприги кўринди. Кемачамиз унинг остидаги намхуш ҳавога кирганда ҳамма нарса бирдан ўзгарди. Сув — тўқ яшил тус олди, қушларнинг овози зиёд ўткирлашиб қўнғироқ жарангидек эшитила бошлади. Кўприк остидан чиққач кемача яна нурга шўнғиди-да, бекатга қараб бурилди.
Йўловчилар чиптачининг кўмагида бирин-кетин соҳилга туша бошлашди. Мен ҳам аслида шу ерда тушишим керак эди. Аммо ичимдаги нимадир соя жойни тарк этишга йўл қўймади.
«Хўш, энди нима бўлади?» деб савол бердим ўзимга ўзим, кемача яна канал ўртасига бурилганда.
«Эндими? Энди дам оламиз, зерикарли режаларингга қул бўлиб юраверамизми!?»
Мен Венецияга бир ой муддатга келгандим. Бир ой эса режамда кўрмоқчи бўлган нарсаларим учун унчалик кўп эмасди. Париждаёқ тузиб қўйган рўйхатимга бир неча ўнлаб қасрлару ибодатхоналар ёзилганди. Ундан ташқари неча-неча музейлар ва кўргазмалар бор, ахир? Буларнинг барини кўриб-ўрганиб улгуришим зарур эди. Негаки, тарих ва санъат менинг касбим, Венецияга эса ҳушингга келган пайтда келаверишнинг имкони йўқ. Боз устига оддий ўқитувчи бўлсанг бундай саёҳатни ихтиёр қилиш учун уч йил пул тўплашинг керак.
Иштиёқим зўрлигидан Венеция вокзалига тушган заҳотим шаҳарнинг йўлланма харитасини сотиб олиб, ундан кейингина меҳмонхона излагандим. Бахтимга оддийгина безатилган, арзонгина, аммо Катта каналнинг ёқимли манзараси кўриниб турадиган хона ҳам топилди. Деразанинг олдидаги столга ўтирдим-да, йўлномани ёйволиб режа тузишга киришдим. Улкан-улкан обидаларга бир кундан ажратиб, майда-чуйдаларига ўн беш кун қолдирдим. Шунда, қолган шу ўн беш куннинг ҳар бирига уч-тўрттадан майда обидаларнинг томошаси тўғри келганди. Албатта, бу кўп эди. Аммо ўша биринчи пайтларда, деразадан кираётган шўртанг денгиз ҳавосидан нафас олиб, ранглари ёрқин шаҳар йўлномаси устида ўтирганимда, бўлажак қийинчиликлар қайтага ғайратлантирарди мени.
Эртасига эрталаб қўлимда харитани ушлаганча. кичкина кемага ўтириб, ажойиботларни томоша қилгани йўлга тушдим. Ўша чоғда ўзимни бахтиёр сезардим. Чунки батамом янгича дунёда эдим. Кўзларим таассуротлардан ҳали чарчамаган, кўча ва каналлар бўйлаб эсаётган салқин шамол эса ғаройиботларни янада гўзаллаштирарди. Қизил тортаётган тонг шафағи остидаги яшил рангдаги салқин уйлар, уларнинг каштали арклари, нимқоронғи бағриларидан уфурилаётган моғор ҳиди, аёллардан таралаётган атир ифори, балиқ қовурдоқнинг бўйи, қаҳванинг қуюқ ва сал тахирроқ иси, сарғайиб кетган пойдеворларга чапиллаб урилаётган сув, Сан-Марко майдонидаги каптарларнинг унсиз парвозлари, гондолерларнинг чўзиқ бақиришлари, тиланчиларнинг аккордеонларидан чақиётган мунгли наво — буларнинг бари янгилик ва ўта мароқли эди. Узоқ йиллар фақат қироат орқали ўрганган, лекин биринчи марта бунақа «кўп миқдорда» эшитилаётган итальян тили эса янада ёқимли ва ғаройиб эшитиларди.
Қайиқдан қайиққа, майдондан-майдонга ўтиб, арклар, йўлаклар, зиналар, ертўлалар, яланғоч маъбудалар, заллар, уларнинг девор суратларидан боқувчи бесаранжом ва базўр кўзга ташланадиган қиёфаларга тўла шаҳарни кун бўйи кездим. То оёқларим зирқираб, чидаб бўлмайдиган даражада оғриққа киргунча изғидим. Меҳмонхонага қайтгач, рўйхатимни олдим-да, Дукале Палаццосини ўчирдим. Шу Палаццодан бошқаси режамга кирмаган нарсалар эди.
Эртасига дель Арте галереясини томоша қилдим. Индинига эса Сан-Марко ибодатхонасидан қутулдим. «Қутулдим» деяётганимнинг боиси, ҳамма вақтимни еб қўяётган бу сайру саёҳатлар меъдамга тега бошлаганди. Шунга қарамай, ҳар бир девор расм олдида тўхтардим, синчиклаб томоша қилиб, тушунтиришларни ўқиб чиқардим. Бироқ қабул қилишдан бош торта бошлаган миямда турли куфрона хаёллар ғимирлаб қолганди.
«Қадама нақш, — дердим ичимда шифтга тикилганимча. — Ажойиб нақш. Яхши сақланган. Хўш, нима қипти? Одамзоднинг нақшсиз ҳам куни ўтаверади».
Тўғри, бу куракда турмайдиган фикр. Лекин ўша сонияда ҳақиқатдек бўлиб туюларди. Мен тўйгандим. Қадама нақш, деворга солинган суратлар, ҳайкаллар, мармар ва жезлардан, пештоғу устунлардан тўйиб кетгандим. Чунки, бу шаҳарга йиғилган гўзаллик ақл бовар қилмайдиган даражада кўп эди. Чунки, улкан даҳолар асрлар бўйи яратган нарсаларини уч кунда кўриб битираман деб ўйлаш ғирт аҳмоқлик эди.
Кемачамиз Сан-Жоржо оролини айланиб ўтгач, унинг мотори жадаллашиб, енгил ва бир маромда ишлай бошлади. Кўз олдимизда то Лидогача ястанган мовий-яшил кўрфаз кўринди. Уфқдан ошиб ўтишга улгурган бир неча моторли қайиқларнинг қолдирган кўпикли излари сув саҳнида тўлқинланарди.
Шамол кучайиб, сал салқинлашди. Каютанинг соясига ўтганимдан руҳим тетикланди. Афсуски, режамдаги икки ибодатхона ва битта қасрни инкор қилгандим. Акс ҳолда кайфим жуда чоғ бўларди.
«Куюнма, — дедим ўзимга-ўзим. — Бу ёғини сал тиғизласанг барига улгурасан. Ҳориб-чарчаганда томоша қилишдан нима фойда бор? Барибир миянгга ҳеч нарса кирмайди».
Шу хаёлда денгиздан шаҳар томонга кескин бурилгандим, ёнимдаги аёлга тегиб кетдим. Аёл ўқишга жуда берилиб кетган шекилли, кечирим сўраганимда қараб ҳам қўймади.
«Вой-бў, бунинг кеккайишини-чи!» — дедим ичимда, унга кўз қиримни ташлаб. Аёл кеккаярмиди йўқми, номаълум, лекин атрофдаги ҳеч нарсага эътибор бермай мутолаа қиларди. Унинг юзи маҳаллий аёлларникидек ярқ этиб кўзни олувчи тоифадан бўлмаса-да, ҳарҳолда чиройли эди. Аввалига унинг чеҳрасини шунчаки бекорчиликдан кузатдим. Кейин «У ҳақиқатан ҳам гўзал экан», дедим ўзимга-ўзим. Яна бироз туриб эса ундан кўз узолмай қолганимни жаҳл билан тан олдим.
У жуда ёш эди. Қиз бола бўлса керак, деган қарорга келардим-у, аммо ўзини тутишидаги қизларга хос бўлмаган жиддийлик ва баркамоллик бунга йўл қўймасди. Қимматбаҳо пуштиранг матодан тикилган каштали кўйлаги сарв қоматига чиппа ёпишиб турарди. Аметис кўзли узук безаган бир қўлида журнал тутган, иккинчи қўли эса оппоқ сумканинг бамбук бандидан ушлаб олганди.
«Бадавлат экан, — дедим ўзимга-ўзим. — Кеккайиши бежизмас! Бунинг устига ўзини ҳурлиқо, одамларни эса фақат унга тикилиш билан машғул, деб ўйлайди».
Мен аслида сергап эмасман. Лекин камгап одам ҳам ичида кўп гапиради.
Аёлнинг ўқиётгани кинороман бўлгани учун унга нисбатан ғашлигим тағин ошди.
Ниҳоят, у мутолаани тугатди. Журнални ёпиб сумкасига тиқди-да, нигоҳини кўтарди. Унинг чағир кўзлари меҳрибон ва жиддий боқарди. Ўнгу сўлга ўқ отиб, «хўш, қалайман, ёқимтойгинаманми?» дейдиган кўзлардан эмасди. Аёлнинг денгиз шуъласидан бироз қисилган нигоҳи менинг юзимдан бефарқ сирғалиб ўтди-да, кеманинг ортида қолаётган кўпикли «эгат»да тўхтади.
— Ҳаво яхши-а? — деб юбордим ўзим ҳам кутмаган ҳолда. Аёл жавоб бермади.
— Лекин иссиқроғ-а, нима дейсиз?
Бу сафар аёл бамайлихотирлик билан менга орқасини ўгирди.
— Баъзи бир одамлар билан суҳбат қуриш жуда қийин бўлади, — деди ёнимдаги чол қулоғим остида пўнғиллаб. — Улар ўзларини оддий бандалардан кўп юқори қўйишади.
Чолнинг кичкина ва намчил кўзлари менга хайрихоҳ боқарди. Биз у билан об-ҳаво хусусида гаплашиб кетдик.
Кема Лидога яқинлашаркан, ёйсимон шаклда бурилиб бандаргоҳга йўл солди. Пассажирлар ўринларидан туриб бўсағага тўпланишди.
Ёнимдаги аёл юзини қирғоққа ўгирди-ю, жойида ўтираверди. Мен яна унга қараб олгандим. Сирасини айтганда, чол жазирама ва ёмғирлар ҳақида гапираётганда ҳам кўзларим у томонда эди-я, фақат у пайтда аёлнинг қорача бўйни, бўйнидаги тилла ранг нозик мўйлари ва турмаклаб кўтарилган оч жигарранг қуюқ сочларигина кўринаётганди. Энди эса тўппа-тўғри юзига тикилиб ўтирардим. Чиройини аста-аста, чизиқма-чизиқ намоён этадиган ва охир-оқибатда кўзингни уздирмай қўядиган гўзал чеҳра эди бу.
«Умуман ёмон эмассан, — дедим ичимда. — Аммо, алоҳида бир ажралиб турадиган жойинг йўқ. Пешонанг очиқ ва ёруғ, лекин кенг эмас. Римча нусхадаги бурунчангнинг бичими тўғри. Лекин бунақа бурун атрофда тиқилиб ётибди. Лабларингнинг такаббурона сиёҳини айтмаса, унчалик жозибалик эмаслигини шипшитиб қўйишим мумкин. Юмалоққина даҳанинг ҳам такаббур нусхада. Теринг, тўғри — тилларанг, аммо бу офтобнинг шарофати».
Кемача бандаргоҳга биқинини тўғрилади-да, дўқиллаб урилди. Унинг саҳни титраб кетди, сув юзига эса майда тўлқинлар таралди. Кондуктор қирғоққа арқон ташлагандан сўнг йўловчилар бирини бири бетоқат турткилаб пастга туша бошлашди.
Пуштиранг кўйлакли аёл олдимда борарди. Йўлакка тушганимизда у қаёққа юрсам экан, дегандек бир зум тўхтади. Кетидан мен ҳам туриб қолдим. Астойдил эргашмоқчилигимдан эмас, шошадиган жойим йўқлигидан тўхтадим. Негаки, бу кунги режаларга қўл силкиб қўйгандим-да.
Шу пайт муюлишдан автобус чиқиб келди. Аёл қўл кўтарганди, ҳайдовчи йўлакка ёндашиб тўхтади. То мен иккиланишимни бир ёқли қилгунча аёл автобусга чиқдию кетди.
«Масала ҳал бўлди, — дедим мен ўзимни бепарволикка солиб. — Ҳар ким ўз йўлидан кетади».
Дунёдаги ҳамма кўча ўзимники бўлгани учун, кўринишдан денгизга олиб борадиган кенг хиёбонни танладим-да, хаёлимни чалғитишга уриниб йўлга тушдим. Улкан чинорлар соя ташлаган бу хиёбон жимжит эди. Қуюқ барглар орасидан ўтаётган сийрак нурлар яшилга ўхшаб кўринарди. Ресторанлар олдидаги столлар, лимонранг соябонли қаҳвахоналар, ёзлик кийим сотадиган дўконлар — ҳаммаси кимсасиз эди.
Хиёбондан борарканман, худди жазирамадан ҳозиргина қочиб салқин дарёнинг тиниқ сувига шўнғиганга ўхшардим. Венеция, албатта яхши жой, лекин каналларию сув емирган деворларидан бўлак нима қизиғи бор? Унинг тош кўчаларида, тош уйлари ичида бир неча кун изғигандан кейин Лидога келиб қолсанггина, энг ҳашаматли мармар ҳам тонг шабадасида силкиниб турган кичкина яшил новданинг олдида ҳеч нарсага арзимаслигини тушунасан.
Хиёбон узун эмас экан. Шу сабабдан секин юрсам ҳам бирпасда соҳил бўйига чиқиб қолдим. Икки тарафимда кўз етгунча ёрқинранг офтобпўш ва одам таналари «экиб» ташланган сап-сариқ қумлоқ ястаниб ётарди. Қумдан нарироқда соҳилга урилаётган тўлқин кўпиклари, ундан кейин кўм-кўк денгиз ва денгиз устида офтобда оқаринқираган мовий осмон…
Мен казино кўриниб турган ўнг тарафга юрдим. Қирғоқ бўйидаги бу кўча замонавий уйлардан иборатлиги учун таассуротларим ошиб кетишидан хавотирланмасам ҳам бўларди. Тўрт бурчак деразали бир хилдаги бетон қутилар, буталган бир хилдаги нимжон дарахтлар, неон лампа ўрнатилган бир хилдаги чўян фонуслар, ўртада эса офтобда қизиган асфальтдан иборат бу кўчанинг адоғи кўринмасди. Иссиққа чидаш қийин. Энг ақлли иш денгизга қараб йўл солиш эканлигини тушуниб, казинодан кейин чиқиб қолган чўмилиш либослари сотиладиган дўконни кўрдим-у, унга кирдим.
Ғазнанинг олдида икки аёл бир-бири билан секин гаплашиб туришарди. Улардан бири эса пуштиранг кўйлак кийганди. Ҳа, бу ўша кемадаги ҳамроҳим эди. Мен салом бердим. У алик олмади. Умуман танишлигимизни бир баҳя ҳам сиртига чиқармади. Унинг ўрнига дўкон хўжайини бўлган иккинчи аёл менга мурожаат қилди.
— Аввал хонимнинг ҳожатини чиқаринг, — дедим. — Мен кутиб тураман.
— Кутишингизга зарурат йўқ, — луқма ташлади нотаниш соҳибжамол бепарво оҳангда. Унинг овози майин, аммо қиё боқадиган сиёҳи кўринмасди.
— Ўзингиз биласиз, — дедим мен. Сўнгра қиммат бўлмаган тузуккина бир нарса сотиб олдим-да, аёллар билан хайрлашиб чиқиб кета бошладим. Дўкон бекасининг илтифот кўрсатиб эшиккача кузатгани мени ўсалликдан бироз қутқарди.
Дуч келган биринчи пляжга бурилгандим, аксига олиб энг қимматига учрабман. Бу пляж «Эксцелсиор» меҳмонхонасининг оромгоҳи бўлиб, ундаги қумлоқ ва денгиз ҳам «люкс» нархида баҳоланар экан. Соябон, тўшак, халат, ечинадиган хона учун бирин-кетин патта йиртиб берган ғазначи — пул санаб бераётганимда менга кулимсиб қараб турди. «Ҳа, қимматлик қилдими? Нега бўлмаса бу ерга тумшуғингни тиқасан?» деган истеҳзо бор эди унинг назарида.
Ғазначининг менга паст назарда қараши хўжаларидан юққан назар эди. Афтидан кўп йиллардан бери хизмат қилса керакки, ўзини ҳам хўжаларининг дунёсига мансуб деган ғоя баданига сингиб кетганди.
Мен кийимларимни ечиб, соябон тарқатадиган ўспириннинг кетига тушдим. Бўш жой топиш учун бутун пляжни босиб ўтиб, энг чеккага боришимиз даркор эди. Атрофда, резина тўшак ва ёрқин ранг халатларда қизил, тилларанг, оч-жигарранг, тўқ-жигарранг баданлар ётарди. Эркагу хотин аралаш. Бу ерда полвонсифат, мушаклари ўйнаб чиққан, шунингдек, орқалари жир битган йигитлар бор эди. Бу ерда жиккак, шунингдек, каттакон қоринлари осилиб тушган семиз чоллар бор эди. Аёлларнинг ҳам турли тоифасидан: сарвдек келишганидан тортиб тарвақайлаб кетганигача топилар эди. Турли нусхадаги бу одамлар бири осмонга, бири ерга қараб ётар, бири ёнбошлаган, бири ўтирган ҳолда эди. Аммо, тилла соатлари, билагузуклари, қимматбаҳо гардишли қора кўзойнаклари, атрофларида сочилиб ётган модадаги халат, кўйлак, шорт, кумуш тамакидон ва чақмоқ тошлари буларнинг зодагон эканлигини таъкидлаб, оддий одамлардан ажратиб турарди. Буюмларидан ҳам кўра башараларидаги зерикиш, тўйинганлик, билинар-билинмас истеҳзо, мангу ўрнашган беҳудуд киборлик нуқси — бу оддий қумлоқда олий табақа вакиллари йиғилганлигини таъкидларди. «Қайси гуноҳларимиз учун биз — ерда, оддий фуқаролар ичида яшашга маҳкум этилганмиз», дерди уларнинг башараларидаги кеккайиш нуқси.
Оёғимни куйдирмаслик учун омочга ўхшатиб қумни ўйиб ўтаётганимда ётганлардан баъзилари менга қараб қўйишарди. Нигоҳларида «Бунча оппоқсан!» деган ижирғанувчи савол намоён эди. Зероки, уларнинг назарида ёз куни оппоқ бадан билан юриш ҳам одобдан эмасди.
Бўш жойи бўлган пляжнинг охирига етиб борганимизда ўспирин соябонни очиб қумга тиқди. Мен чўмилгани тушдим. Сув кутганимдан кўра салқин ва қорамтирроқ экан, совуғи бадан-баданимдан ўтиб кетди. Сув ичидан оёқларимни ўнғайсиз кўтариб босганча шошиб чуқурроқ жойга ётдим-да, шўнғидим. Муаллақ ҳолда қулоқларим шанғиллаб, сувнинг ўзи итариб чиқармагунча узоқ турдим.
Соҳилга қайтганимда зангори соябонимнинг остига тўшалган тўшакни четга суриб, илиққина қумнинг устига чўзилдим. Қум ўзининг дағал кафтлари билан ҳар томондан қучиб, баданимдаги сув ва чарчоқни шимиб оларди. Денгизнинг шўртанг ҳавосини тўйиб-тўйиб симирдим. Лекин бироз туриб ҳавонинг таъмига аллақандай оғир атир ҳидлари аралашиб уни ёқимсиз қилди. Мен билан денгиз ўртасидаги бўш жойга қандайдир эркак билан хотин келиб жойлашишди. Уларни кўрмасам ҳам суҳбатларини эшитиб турардим. Хотиннинг овози инжиқ ва ингичка бўлиб, тез-тез нафас олганидан гапи бўлиниб-бўлиниб чиқар, эркакнинг овози эса бўғиқ ва эринчоқ эди.
— Келмасак бўларди-да, — деди хотин. — Сояда ўтирибман-у, барибир иссиқ ёмон таъсир қиляпти.
— Мен айтдим-ку, бу жазирамада чиқмайлик, деб. Ишқилиб юрагинг билан асабларингга зарар етмасин-да!
— Ҳаҳ, мунча асабларимга ёпишвогансан… Асабларинг, асабларинг… Гапингни эшитган одам, хотини жинни экан, деб ўйлаши мумкин.
— Нега жаҳлинг чиқади? — сўради эр зорланиб. — Хўп, асабларинг жуда яхши, фақат жаҳлинг чиқмасин.
— Мен сенга жуда яхши деётганим йўқ, — жавоб қилди хотин тўнғиллаб. — Аммо, сен айтгандек, жинни эмасман.
— Мен ҳеч нарса деяётганим йўқ. Жаҳлинг чиқмасин, ишқилиб.
— Ростини айтса, асабларим бузилганига сен айбдорсан. Эслатиш ортиқча бўлса керак-а?
— Тўғри. Ортиқча.
— Худди ана шунинг учун асабимга тегмасдан, жимгина юр.
Эр жавоб бермай, оғир хўрсинди.
Бир дақиқалик жимликдан кейин хотин яна бошлади.
— Ўзи ростдан ҳам чиқмасак бўларкан. Иссиқ ёмон таъсир қилаётганини сезиб турибман.
Эр индамади.
— Албатта, сенга барибир. Шундайми?
Эр яна жавоб бермади.
— Ҳа, албатта, хотининг ўладими, қоладими, сенга барибир. Мен қийналиб азобланаётганимдан ич-ичингда суюнаяпсан.
Хотиннинг овози йиғламсирай бошлаганди.
— Ҳой, менга қара! Ахир, чиқмагин деб маслаҳат бердим-ку, сенга? Нега яна таъна қиласан.
— Сояда ўтирсам ҳеч нарса қилмас деб ўйлагандим.
— Соя эмиш… Гап сояда эмас — йодда. — Бу ернинг ҳавоси йодга тўйинган, шунинг учун бўғиляпсан…
Аёл, ростдан бир нарса бўғаётгандек шовқин билан нафас чиқарарди.
— Яхшиси мен қайтақолай, — дейди аёл ноз билан ва эри индамаганини кўриб эса давом этади:
— Мен билан бирга қайтиш хаёлингга ҳам келмаслиги турган гап.
— Илтимос, мени тинч қўй! Илтимос қиламан! Кечаси саҳаргача сени казинода қўриқлаб чиқдим. Сен — пул сочасан, мен — қаққайиб тураман. Бу ерга келиб энди ечинганда, яна кийинаманми… йўқ…
— Бас! Сендан бошқа жавоб кутмагандим. Ҳар доимгидек бир ўзим қайтишимга тўғри келади.
Аммо аёл дарров туриб кетмади. Эр-хотин хийла гаплашишди. Аёл, буфет бу ердан кўра салқинроқмикин, деган тахмин қилди. Эр эса, ҳеч қандай фарқи йўқ, деди. Шундан кейин аёл ўрнидан турди. Ярим юмуқ қовоқларим орасидан унинг семиз гавдасини, ёғупа сурилганидан ялтираб турган шишиқ ва қаримсиқ юзини кўриб турардим.
— Илтимос, Робертга айтиб қўй: сени ташлаб бу ёққа қайтсин, — деб бақирди унинг орқасидан эри.
Менинг нотаниш соҳибжамолим ҳам мана шу атрофимда ётганлар тоифасидан бўлиши керак. Пуштиранг каштали кўйлак, бамбук дастали сумка, оёғидаги олифта туфли — бари пул туради. Аммо, бу нарсалардан ташқари кеккайма дамдўзлиги, эс-ҳушимни бир оғиз жумла билан жойига келтириб қўйиши — зодагонлигини, бояги чол айтгандек, «оддий бандалардан кўп юқорида туришини» яққол кўрсатарди.
Ўзига ўзи маҳлиё бу аёл ҳақида ўйлаш ғашимни келтирди. «Ўқиши кинороман-у, зукко кўринишга уринишини қара!» Ўзимча уни койидим-да, «бор-э, туққанингни олдига», деб бошқа нарсаларни ўйлашга қарор қилдим. Қароримдан енгил тортиб кўзимни очсам… нақдгина бўлиб ўша қизни кўриб турибман-да… Бор-йўғи бир неча метр нарида тиззаларини қучиб, пляж ашёларини судраб келаётган ўспиринни кузатиб ўтирибди. Унинг бир текисда қорайган бадани миқти ва пишиқ бўлиши билан бирга спортчи аёлларникидек пайдор эмасди. Дўмбиллаган, ораста, худди мусиқадек мулойим, шакллари уйғун эди.
Ўспирин соябонни ўрнатгач, остига тўшакни солиб бериб кетди. Аёл ўтирган жойидан қимирламади. Пляжга келган одам албатта ён-веридагиларини кўздан кечиради. У ҳам мени кўргани аниқ. Лекин ўзини бу офтоб остидаги қумлоқда ёлғиз ўтиргандек тутарди.
«Сенга бақрайиб ўтирган мен аҳмоқ. Энди бўлди. Бақраяяпти, деб гердайишингга бошқа имкон бермайман».
Мен намойишкорона тескари ўгирилиб олдим-да, ўхтин-ўхтин ўғринча кўз ташлаб бефарқлигимнинг қандай таъсир этаётганини текшириб қўя бошладим.
Қизга тескари ўгирилганимдан кейин бояги эринчоқ ва хирилдоқ овозли кишини кузатиш имконига эга бўлдим. Сийрак сочларини ёғ суриб ҳафсала билан ётқизганлиги, мошгуруч мўйловининг олифта тарашлаганлиги, қизил лозимчаси — бу кишини ёш кўринишга уринишини яққол намоён этарди. Унинг ёшида бу иш осон эмасди. Тўқ-жигарранг, серпарвариш бадани бир қарашда бақувват кўринса-да, қўлтиқларининг атрофи, шунингдек, орқасида — терининг йиғилиб-букланиб туришлари уни фош этарди. Тоза қирилган юзларига ҳам йиллар ўзининг қайтмас шафқатсизлиги билан из солганди. Кўзлари остидаги салқи ҳалқалар унинг нигоҳини кўҳна иконалардаги авлиёларникидек оғир ва қаҳрли қилиб қўйганди.
Бу киши, гўёки офтобга кўкрагини тутиш учун ўгирилди. Ўгирилиши эса унга номаълум аёлни бемалол кузатиш имконини яратди. Аламимни жиндаккина босадиган нарса шу эдики, аёл менга қандай бўлса, у кишига ҳам эътибори шунчалик эди.
Офтобда исиниб олган аёл ўрнидан туриб денгизга қараб юрди. Босайми, босмайми дегандек қадам ташларкан, атрофидагиларга нисбатан мутлақо бефарқлиги бўлмаганда ўзининг латиф баданини кўз-кўз қиляпти, деб ўйлаш мумкин эди.
Томоша қиладиган нарса қолмагани учун ҳалиги киши дарров ўгирилиб офтобга орқасини тутди. Лекин унинг бахтига қарши денгиз тарафда томошага арзигулик нарса қолмаганди. Негаки номаълум аёл жуда яхши сузганидан унинг тобора кичраётган пушти қалпоқчасидан бўлак ҳеч вақоси кўринмасди.
Аёл қирғоққа қайтгунича анча вақт ўтди. У соябон остига кириб, қимматбаҳо халатини елкасига ташлади-да, юзини сочиққа арта бошлади. Шу аснода унинг халати сирғалиб ерга тушди.
«Туриб оберсам яхши бўларди-да» — дедим ўзимга-ўзим. Шу хаёл миямдан ўтиши билан бояги семиз киши ўйлаганимни бажарди-қўйди. Қиз халатни ундан олди-да, жилмайишга ўхшаган ифода орқали миннатдорчилик билдирди. Чол эса (шу сониядан кейин унга чол деб лақаб қўйдим) қизнинг соябони остида қолиб, сувнинг совуқ ёки иссиқлиги ҳақида гап бошлади. Номаълум қиз, сувнинг ёқимли эканлигини айтди.
— Мен ҳам шундай деб ўйловдим, — изоҳ берди киши. — Куннинг ажойиблигини қаранг!
— Ҳа, кун ажойиб.
«Ахир бу чол ҳам об-ҳавони сийқалаяпти-ку. Нега унга жавоб берасан? Халатингни обергани учунми? Жуда катта иш қипти-да!»
Улар ҳалигидек бемаъни гапларни гапиришда давом этишаркан, Чол ўз жойига қайтиб келишни хаёлига келтирмай қўйди. Қиз ҳамон жиддий эди. Овозидан кўзи учиб турмаганлиги сезилса-да, барибир Чолнинг гапларига жавоб берарди.
Мен сувга тушдим. Узоқдан, Чолнинг уфқни кўрсатиб туриб қизга дурбин узатаётгани кўринди. Шунда Чолнинг қўлидаги билагузуги билан тилла соати ярқираб кетди. Мен қирғоққа орқа ўгирдим-да, сузиб кетдим.
Сувда узоқ чўмилиб қайтиб чиққанимда қиз ҳам, Чол ҳам йўқ эдилар. Хийла вақтдан кейин, икковини кийинган ҳолда ресторан зинапояларидан юқори кўтарилишаётганда кўрдим.
Яна бироз ётгач, мен ҳам кийиндим-да, меҳмонхонага йўл олдим. Ресторан таомномаси зинанинг олдидаёқ осиб қўйилган экан. Ундаги нархларни кўриб иккиланганча тўхтаб қолдим.
«Нима мақсадда кирмоқчисан? Овқатланиш учунми ёки анави икковини кўриш учунми? Ният овқатланиш бўлса андак янглишаяпсан».
Бу гапим айни ҳақиқат эди. Бироқ, уни хаёлимдан ўтказарканман оёқларим беихтиёр зинадан кўтарилиб эшик бўсағасига бориб қолганини сезмай қолдим. Ресторан оғаси лоқайд бир қараб, бошқа эшикка кириб қолганини ўзи англаб олар дегандек индамади. Анави иккови рестораннинг тўрида ўтиришарди. Орамизни қалин каноп дастурхон тўшалиб, гулдонлар қўйилган, биллур ва кумуш идишлар билан жиҳозланган кўпгина столлар ажратиб турарди. Столларнинг баъзиларида эрта келган мижозлар ҳам ўрин олганди. Эркаклари оқ ва нилийранг пиджакларда, аёллар эса майин, ҳарир кўйлакларда эдилар. Гарчи бу ҳашаматли жиҳозу мижозларни бир тийинга олмасам-да, улар орасидан ўтиб анави икковига яқинроқ жойга бориб ўтириш жуда оғир ишдек туюлди.
«Мўлтираб туришинг нимаси? Кирмоқчи бўлсанг, кир», деган фикр кечди миямдан. «Кирмоқчи бўлсанг, кир», деб тўхтовсиз такрорлардим. Зинадан қайтиб тушаётганимда ҳам, сал кейинроқ соҳил бўйидаги қумни кечиб кетаётганимда ҳам. Улар томон интилиб, сувдан чиқарилган балиққа ўхшаб қолганимдан ўзимга жаҳл қилардим.
Менга бошқачароқ муҳит бўлса. Оддий катак-катак дастурхон, оддий чети учган тақсимчалар бўлса. Ҳамишалик картошкаси билан оддий бифштекс бўлса.
Аламим тез орада тарқади.
Соҳил бўйидаги қаҳвахонага кириб сояладим-да, пляжда йўл қўйган серхаражатлигим жазасига битта бутербдроду битта пиво билан чегараландим.
Узун ва юмшоқ кулчани кавшаб ўтирарканман каллам тиниқлашиб, яна савобли ниятларга тўла бошлади. «Тентаклик қилганинг етар, — дедим мен, бу кун давомида учинчи марта. — Ҳозир шаҳарга жўна. Иккита ибодатхонани кўришга улгурасан. Эртадан эса ҳеч қандай тоб ташлашсиз, режани қаттиқ ушлайсан».
Ўрнимдан энди тура бошлаган эдимки, анави иккови кўриниб қолди. Улар мен томонга қадам ранжида қилмоқда эдилар. Қиз хўмрайганча олдинроқда келар, ялинчоқлик билан алланарсалар деяётган Чол эса орқасида судралиб қўлидан ушламоқчи бўларди. Ўтирган столимнинг деярли рўпарасига келишганда номаълум соҳибжамол Чолга ўгирилди-да, бақиргудек хитоб қилди:
— Тинч қўясизми мени-йўқми?
— Менга қаранг, менга қаранг… — шивирлади Чол.
— Тинч қўясизми-йўқми?
— Вой тавба, бир дақиқага ахир…
«Илк можаролар», — дедим ичимда.
Шу пайт атрофга ёрдам сўрагандек аланглаган қизнинг нигоҳи менда тўхтади. Нигоҳида қандай маъно борлигини билмайман-у, аммо ўрнимдан туриб Чолга аста яқинлашдим.
— Хонимни ўз ҳолига қўйинг, — дедим унга. — Шу иссиқда ҳам хотинларнинг кетидан қувадими одам?
— Кимсиз ўзи? Мен сизни танимайман! — тўнғиллади у.
— Мен ҳам сизни танимайман. Лекин барибир бунақа иссиқда, айниқса сизнинг ёшингизда дам олиб ётган маъқул, — деб маслаҳат бердим…
Сўнг унинг тирсагидан юқорироғини ушлаб, то қизнинг тирсагини қўйворгунча сиқа бошладим. Қаҳвахона эшигида турган официант мудраганча можаромизни томоша қиларди.
— Бу хоним менинг танишим, — дедим, Чолдан кўра ҳам ўша официантга қарата. — Марҳамат, хоним, менинг столимга ўтирасизми?
Қиз андак ўзини йўқотиб бир қаради-ю, сўнг мен таклиф қилган стулга ўтирди. Ёнидаги стулга мен ҳам чўкдим. Чол серрайганча йўлакда туриб қолди. Унинг нигоҳи иконалардаги авлиёларникидан ҳам баттар қаҳрланиб кетганди. Ниҳоят, у ҳеч қандай илинж қолмаганини тушунди. «Ярамас» деган маънода тўнғиллаб бурилиб қайтиб кетди.
— Хайр, яхши ётиб туринг! — дедим унинг ортидан, сўнг қизга ўгирилдим:
— Сизга нима буюрай?
— Ҳеч нарса.
Чол билан бўлиб ўтган можаронинг сояси чеҳрасидан кўриниб турарди.
— Бир нарса буюриш керак, ахир. Модомики менинг таклифимни қабул қилдингиз…
— Биласизми, афандим… Мен ҳеч кимнинг таклифини қабул қилганим йўқ. Мен фақат бир хира ҳамроҳдан қутулмоқчи эдим. Биридан қутулиб иккинчисига дуч келмагандирман ҳарҳолда?..
— Хотиржам бўлинг. Хўш, нима буюрай?
— Пиво…
— Гарсон, битта пиво!
Турқим бадхоҳ ва истеҳзолик қиёфа касб этгани учун қиз хавотирланиб менга секин қараб қўйди.
— Мени кечирасиз, бу ерда сурбетлардан қутулолмай сиқилиб кетасан.
— Қутулишнинг иложи бор, — дедим мен кескин оҳангда.
— Қандай илож экан?
— Ёлғиз овқатланиш.
— Бу сизнинг ишингиз эмас.
— Жуда тўғри. Лекин гап мен ҳақимда эмас, сиз ҳақингизда боряпти. Чиройли аёллар бошларига тушган балонинг учдан икки қисмига ўзлари айбдор бўладилар.
Қиз менинг орқаваротдан келтирган мақтовимга бефарқ қараб, пиводан бир ҳўплам ичди:
— Уларнинг ўзлари эркакларни илашишга ундайдилар демоқчимисиз?
— Шундай тушуниш ҳам мумкин. Бундан ташқари илашмоқчи бўлмаган одамни ҳам илашяпти, деб ҳаволанадилар.
— Бунақа гапни биринчи эшитишим.
— Келажакда эътиборга олиб қўйинг.
— Хўп бўлади, — деди қиз ўрнидан туриб. — Раҳмат. Пиво учун ҳам, маслаҳат учун ҳам.
— Бе-е, арзимайди. Кузатиб қўйишга рухсат этасизми?
— Йўқ, ташвиш тортманг. Йўлим яқин.
— Майли, ўзингиз биласиз.
Мен у бир ҳўплаган кружкага маънисиз тикилиб пича ўтирдим. Қизнинг лаби теккан жойдаги кўпик андак пасайганди. Ҳеч ичгим келмаса-да, ундан қолган пивони бир кўтариб симирворишдек аҳмоқона истак қуршади мени.
«Қизиқ…» — ўйладим мен.
«Нимаси қизиқ?»
«Бу аёл бугуннинг ўзида тўрт марта рўбарў келди».
«Тўғри… Демак, тақдир ўзи сени гўзалнинг қучоғига қараб итаряпти. Сен эса бундай ажойиботдан оғзингни очиб ҳайрон қолаяпсан, Лидодек заминнинг кичкина бир парчасида одамлар бир-бирини ўн марталаб кўришса-да, ҳайрон бўлишмайди».
«Бўпти, ўчир овозингни».
«Ҳа, хўп, тўрт марта рўпара келсанг нима қипти? Қирқ марта рўпара келмайсанми! Унинг ўзи сенга ҳеч бўлмаганда битта учрашув ваъда қилмади-ку, тўғрими?»
«Бўпти, бас», дедим ва яна кружкага тикилиб қолдим.
Шаҳарга тушдан кейин қайтдим. Режаларимни амалга оширмаётганимдан виждоним азобланиб меҳмонхонага яқин жойлашган Коза д’Орони томоша қилдим. Кўҳна обиданинг мармар тўшамалари, замон таъсирида увадалана бошлаган ним қоронғи залларини шошилмай айланиб чиқдим. Ҳар бир гобелен, ҳар бир расм олдида тўхтаб, ҳақиқатан ҳам синчиклаб ўрганишга қанча вақт керак бўлса шунча сарф қилардим-у, аслида ҳеч нарсани кўрмасдим, тушунмасдим, хаёлим бутунлай бошқа ёқда эди.
Кўчага чиққанимда қуёш бота бошлаган ва узунчоқ бинафшаранг булутлар қоплаган осмон қорайиб келарди. Оқ мармарлар яшиллашиб совуқлашган, каналнинг суви ҳам қоп-қора эди. Ҳатто Венецияда ҳам ёлғизлик оғир қисмат эканлигини тушундим.
Эртасига эрталаб кемачани узоқ кутдим. Тўғри, шундай тумшуғимнинг остидан кетма-кет учта кемача тўхтаб ўтиб кетди. Лекин ичида мен кутган қиз бўлмагани учун уларга чиқмадим. Ниҳоят, қиз тўртинчи кемада келди. У каютанинг соясида ўтирарди.
— Тасодифни қаранг, — дедим мен унинг олдига бориб. — Соғлиқларингиз яхшими?
Қиз билинар-билинмас бош ирғаб, қисқагина «яхши» деб қўйди.
Гап қовушмади. Мен бир неча марта суҳбат бошлашга уриндим, лекин қиз кўзини журналга қадаб олганча «ҳа» ёки «йўқ» деган жавобдан нарига ўтмади. Қирғоққа тушганимизда эса кузатиб қўйиш ҳақидаги таклифимни кескин рад қилди.
Қизни чўмиладиган жойда ҳам учратмадим. Кечаги жойда Чолнинг бир ўзи ўтирарди. Икковимиз бир-биримизга қарамасликка уриниб узоқ кутдик. Аммо қиз келмади.
«Такасалтангликни йиғиштир, эртадан бошлаб ишга кириш!» деб буюрдим ўзимга ўзим. Лекин дарровгина эсим кириб қолишига ақлим етмасди.
Эртасига эрталаб мен яна бекатда туриб, қиз келадиган кемани кутдим.
— Тасодифни қаранг! Соғлиқларингиз яхшими?
Тамом.
Ҳамиша эрталаб қизни учратишга муваффақ бўлардим. Аммо у ҳамиша ётсирар, бутун вужуди билан: «Ўз ҳолимга қўй. Вақтингни беҳуда кеткизма», деб турарди. Мен ўзим ҳам ҳаракатларим беҳуда эканлигини сезардим-у, лекин этак қоқиб кетолмасдим. Қизиғи шунда эдики, нега унчалик ўжарлик қилаётганимни ўзим ҳам тушунмасдим. Ўзимга-ўзим савол берганимда эса ичимдаги бошқа «меним» иш орттириб қўйиб тан олгиси келмаётган боладек, миқ этиб жавоб бермасди.
Қиз мендан юз ўгирмас, ўзини обқочмасди. Аммо ундан баттарини қиларди. Яъни, худди мен йўқдек, мени кўрмаётгандек тутарди ўзини. Ҳозир хотирамда йўқ, бешинчими-олтинчи куни орамизда суҳбатга ўхшаган бир нарса бўлиб ўтди.
У кун кемада одам камроқлиги учун елка ва тирсакларимни ишга солмасданоқ унинг ёнидан жой олишга муваффақ бўлдим. Қиз кўк-оқ йўллик кофта ва тўқ-кўк, дазмол-ғижим юбка кийганди. Умрида арзон мол олмайдиган қизнинг эгнида бу кийимлар жуда камтар кўринарди. Нима бўлганда ҳам унинг тилларанг баданига, тўқ-жигарранг сочларига кўкранг жуда ярашганди.
— Мопассан… — деб ғўлдирадим қўлидаги китобни кўриб. — Жуда зўр. Аммо, кинороман билан Мопассаннинг фарқи йўқ. Униси ҳам, буниси ҳам севги ҳақида, тўғрими?
Ўз ихтиёримдан ташқари гапларим кинояли чиқарди. Чунки, унинг димоғдорлигидан туғилган аччиқланишимни билиб ололмасдим.
Қиз ҳам паст тушмай кинояли монанд жавоб берди:
— Сизга муҳаббат ҳақида гапирилса бас, қолганининг фарқи йўқ, шундайми?
— Нега энди? Мен кинороманларни умуман ўқимайман.
— Кинороман ўқиб унга ишонмаслик одамнинг ўз ихтиёрида, — деди вазмин оҳангда қиз, пешонасига тушган соч толасини тузатиб.— Аммо Мопассанни ўқиб туриб тушунмаслик ҳам мумкин.
— Сиз уни тушунаётганингиздан умидворман.
— Мен ҳам.
Қиз тўрсиллаб шундай деди-да, яна китобини очди. Суҳбат кўнгилсизлик кўчасига бурилгани учун давом эттириш бефойда эди.
Кеманинг мотори қаттиқроқ тариллади. Биз Дукале Палаццоси бекатига яқинлашаётган эдик. Мотор ўчиб, чиптачи арқон ташлагач, бир хил одамлар тушди, бошқалари чиқиб жойлашди. Мотори яна тариллаб бекатдан узоқлашган кема, изи билан сокин қўлтиқда кенг ёй ясаб Лидо томон йўл олди. У сувни кенг эгат олгандек кесиб кетаркан, олдида пайдо бўладиган катта тўлқинларни умр бўйи итариб юришга маҳкум этилган махлуққа ўхшарди.
Қиз мутоалада давом этарди. Китобнинг ўқилмаган саҳифаларидан озгина қолганди-ю, лекин ўқиб борса Лидогача етарди.
— Қизни ўғирлашган жойигача боргандирсиз? — дедим мен, кеманинг орқасида қолаётган эгатдан кўз узмай.
— Худди шу жойни ўқияпман, — деб жавоб берди у ва бошини кўтариб жилмайди.
— Бу Жонгинамнинг аблаҳлигини қаранг-а? — дедим мен, худди гап танишимиз устида бораётгандек қилиб.
— Бошқа кўпчилик эркаклардан фарқи йўқ, — жавоб берди қиз ҳиссиз оҳангда.
— Кўпчилик эркаклар ҳам шунақа, деб ўйлайсизми?
— Ҳа, мен шундай деб ўйлайман.
Қиз яна китобга энгашди. Ҳаммасидан ҳам унинг мана шу ўзига ишонганлиги жиғимга тегарди.
— Сиз бундай дейишингиз билан кўпчилик эркаклар эмас, ўзингизнинг таниш-билишларингиз ёмон одамлигини билдирасиз, холос. Кўпчилиги эмиш! Сиз қаердан била қолдингиз, а?
Қиз жавоб беришни раво кўрмай ўқишда давом этди.
— Сирасини айтганда, ҳақ бўлишингиз мумкин. Ҳа, аслида ҳам ҳақсиз. Чунки, сиз маълум давра одамлари ҳақида гапиряпсиз. У даврада эса, ҳар бир эркак ниманидир юлиб қолишга, бошқасидан юқорироқ кўтарилишга тиришади. Турган гап, у даврада хотинлар ҳам муваффақият қозонишнинг бир воситаси бўлиб хизмат қилади.
Мен қизнинг эшитмаётганлигига комил ишонч билан юқоридагидек мазмунда яна бироз фалсафа сўқидим. Кутилмаганда қиз менга қаради-да, бироз тикилиб туриб сўради:
— Сизнинг даврангиз деяпсиз… Бошқа давра ҳам борми ўзи?
— Албатта бор. Бир кунмас-бир кун келиб, давралар эмас, бутун жамият ҳам бошқача бўлиб ўзгаради. Худбинлик билан очкўзлик эса тушунтириш хатлари билан музейларга қўйиб қўйилади.
— Қачон? Бир йил қолдими? Ёки икки йилми?
— О, хавотир олманг! Менимча бу унчалик тез рўй бермайди ва ота-онангизнинг мол-мулки ҳам ҳозирча даҳлсиз қолади.
У истеҳзоли жилмайди:
— Ота-онамнинг мол-мулки мени хавотирга солмайди. Аммо узоқ келажак замонларда нималар бўлиши ҳам қизиқтирмайди. Чунки, биз ҳозирги замонда яшаяпмиз, тўғрими?
Қиз шундай деб яна китобга мук тушди.
Лидога борганимизда биз битта автобусга ўтирдик. Пляж бекатига етганимизда йўл бергандим, у бош чайқаб, тушмаслигини билдирди.
— Чўмилгани бормайсизми? Чеккароқда бўш жойлар бўлиши мумкин.
— Ҳозир боролмайман. Эҳтимол, кечроқ келарман.
«Ўзинг биласан, — дедим ичимда автобусдан тушиб пляж ғазнаси томон йўл оларканман. — Мени сен эмас — денгиз қизиқтиради. Денгиз эса жойида тургандир…»
Аввалги кунлардагидек пляжнинг чеккасидан жой олдим. Мендан қуйироқда чол жой олганди. Жигарранг бадани қат-қат йиғилиб турган бу киши ҳаводаги йод тўйинмаси билан хотинини ўлгудек қўрқитиб юборган шекилли, ҳамиша бир ўзи келадиган бўлиб қолганди.
Мен офтобда куйиб қолганим учун кўпроқ соялардим ёки чўмилардим.
Қиз кўринмасди. Мен соҳилнинг тўлқин ювиб турадиган еридан юргим келиб қолди. Ниятимни амалга ошириб бир-бир қадам босиб кетарканман, қумнинг зич ва салқинлиги, кўпикли тўлқиннинг келиб урилиши оёқларимга хушёқарди. Сув билан бирга оёқларим остидан қум зарралари ҳам сирғалиб йўқоларди.
Пляж ҳар доимгидек, худди тиғиз экилганга ўхшаб инсон баданларига тиқилиб кетганди. Одамлар мени лоқайд кузатадилар.
Афтидан узоқ юрдим, шекилли, денгиз бўйида тиззаларини қучиб ўтирган қизга кўзим тушди. У ҳам мени кўрди.
«Қочиб юрибман, де? Яхши. Яшириниб йўқ бўлиб кетмайсанми!»
Индамай ўтиб кетишга қарор қилгандим, мендан кўз узмай турганини кўриб, айнидим. Унинг юзи жиддий, аммо кўзлари кулимсирарди.
—Тавба, — дедим юришдан тўхтаб.— Жуда яхши жойни топибсиз. Мен йўқ бўлган жойни демоқчиман.
— Жойни мен эмас, хизматкор бола танлайди. Мен учун жойнинг жойдан фарқи йўқ.
Мен қизнинг ўзини обқочишидан, «жойни жойдан фарқи йўқ» деганидан хафа бўлишим керак эди. Йўлимда давом этишим керак эди. Лекин бурилиб ёнига ўтирдим. Вужудимда аҳмоқона севинч кўпирарди.
— Китобни ўқиб битирдингизми? — сўрадим нимадир дейиш учун.
Қиз орқасидаги соябон тарафга ишора қилди.
— Битирдим. Ўқийман десангиз бериб туришим мумкин.
— Минг бор ташаккур. Жонгинамингиз билан шуғулланишга заррача хоҳишим йўқ.
— Нега энди меники бўларкан?
— Чунки эркакларнинг ҳаммасини шундай тасаввур қиласиз. Мен эса оддий одамларни хуш кўраман.
— Қанақа бўлади у — оддий одам деганингиз?
— Қанақа дейсизми? — Мен жавоб беришга қийналиб, кифтимни учирдим. — Масалан…менга ўхшаган.
— Сиз қанақасиз?
«Шу дақиқада қанақалигимни сенга гапириб ўтирмайман. Қарз жойим йўқ».
— Хўш, оддий одамингиз қанақа бўлишини айтинг?
Унинг саволида сабрсизлик, қизиқувчанлик эмас, одамни мазах қилиш оҳанги бор эди.
— Мен сизга аниқ ифодасини айтолмайман. Аммо оддий одам бир аёлга фақат севиб қолсагина илтифот қилади. Бошқа ҳеч қанақа таъмаси бўлмайди. Мен сизга енгил-елпи кўнгил очиш, ўйнаш ҳақида эмас жиддий туйғу ҳақида гапираяпман.
— Э-ҳа, тушундим, улкан муҳаббат туйғуси,— деди қиз кинояли маънода бош чайқаб. — Демак, сизнингча оддий одам Мопассаннинг эмас кинороман қаҳрамонларига лойиқ экан. Чунки уларда ҳамиша улкан муҳаббат ҳақида гапирилади. Қизиқ, унда нега сиз кинороманларни ёмон кўрасиз?
— Қўйсангиз-чи! Кинороманлар аҳмоқона нарса! У ерда муҳаббат ҳақида гапирилади, холос. Воқеалар эса аслида пул атрофида ривожланади. Йигит ўлгудек ошиқ қилиб тасвирланади. У ошиқлигидан ташқари, ўлгудек гўзал ва боз устига ниҳоятда бой. Мабодо, камбағал бўлса ҳам севгилисининг пули икковига етадиган қилиб тасвирланади.
— У ҳолда, агар қаршилигингиз бўлмаса, юринг битта чўмилиб келайлик.
Қиз ўрнидан турди. Доно фикрларим зиғирчалик қизиқтирмаётганининг намойиши эди бу.
Мен унинг гўзал, антик даврнинг мармар ҳайкалидек мукаммал ва келишган қоматига бекитиқча назар ташладим.
Етишиб бўлмас баркамоллик тимсоли эди бу қомат. Унинг ўзига ҳам етишиб бўлмаслик аён эди. Ўпилмаган лабларини ўпиш, кўзларидаги хотиржамликни қачондир эҳтирос қоплаши мумкин эмасди.
— Борасизми чўмилгани? Офтобда ўтиравериш сизга фойда келтирмайди.
Ҳақиқатда ҳам терим куйганди. Қизил доғ босган бадан билан унга мос жуфт бўлиб юришдан уялиб кетдим.
Биз узоқ вақт чўмилиб сузиб юрдик-да, менинг соябоним олдидан чиқдик. Ўз жойида ётган Чол, ёнидан ўтиб кетаётганимизда қизга назокатли ҳурмат билан таъзим қилди. Қиз уни кўрмасликка олди.
— Сояга ўтирайлик, — дедим мен соябонимни кўрсатиб.
— Соат неча бўлди?
Мен жавоб бердим.
— Вақтим соб бўпти. Бугунга етар.
— Бўлмаса бирга овқатлансак бўлармиди?
Қиз бефойда уринишимга ҳайрон қолиб қараганди, яна жаҳлим чиқди:
— Албатта, сизга манзур бўлса…
Чол бизга ярим ўгирилиб ўтирар ва афтидан гап пойлаётгани кўриниб турарди. Қиз у тарафга бир кўз ташлади. Кейин менга бош ирғади.
— Майли. Чиқаверишда кутиб туринг.
Қиз бир неча қадам босишга улгурмай, чол кулгили равишда диконглаб чопиб унга етиб олди. Унинг гапларини эшитмасдим-у, аммо ялинчоқ ва уялган қиёфасини ҳамда «наҳотки, сиз мени шундай деб ўйладингиз», маъносини билдириб кўксида турган қўлини кўриб турардим. Қиз унга энсаси қотиб бир қаради-ю, ёнидан ўтиб кетди. Мен нарсаларимни йиғиштира бошладим.
Қизни узоқ кутганимга қарамай, бу сафар аччиқланмадим.
Ниҳоят, хотиржам, дуркун, сочлари саришта таралган ҳолда пайдо бўлди.
— «Эксцельсиор»гами? — деб сўрадим жиндек ширинсуханлик билан.
— «Эксцельсиор»га бориш шартми? Икковимиз ўтирган жойга бора қолайлик.
— Қаҳвахонагами?
— Ҳа. Нима қипти? Таомнинг хилма-хиллиги мени бутунлай қизиқтирмайди.
Аёллар сезгир бўлишади. Афтидан, у менинг унчалик пулдор эмаслигимни тушунган, шекилли.
— Менга қаранг, — дедим сал дағалроқ оҳангда. — Агар «Эксцельсиор» ёки шунга ўхшаган биронта ресторанда овқатланиш мени хонавайрон қилади, деб ўйласангиз…
— Ҳеч нарса деб ўйлаётганим йўқ. Бутерброд билан бир кружка пивони кўнглим тусаб қолди, холос. Қоматни асраш, деган гапни тушунарсиз?
— Бир неча кун давомида қоматингизни сақлаш ҳақида қайғурмадингиз чоғи?
— Демак, энди икки карра кўпроқ қайғуришим керак.
Бир неча дақиқадан кейин биз аллақачон қаҳвахонанинг сап-сариқ соябони остида ўтириб бутерброд ердик. Тановулни тугатаётган пайтда ўтирган пешайвонимиз олдига Чол яқинлашди. У бизларга, аниқроғи, ҳамроҳимга қараб ҳурмат билан таъзим қилди-да, ўтиб кетди.
— Агар бу чол жиғингизга тегаётган бўлса, айтинг, башарасини бежаб ташлай.
У биринчи марта худди ёш қизалоқдек очилиб, қўнғироқ овозда кулиб юборди. Унинг жиддий, ҳамиша қовоқ уюб юришини кўрган одам бундай кулиши мумкин деб ҳеч тасаввур қилолмасди.
— Бировнинг башарасига тажовуз қиладиган сабаб кўрмаяпман мен.
— Лекин у сизга ўз қалбини таклиф этиш маъносида нималардир деди чоғимда?
— Ҳа энди, шунга ўхшаган, — деди қиз мавҳумроқ қилиб.
«Ўз хотини бу ёқда турган бу чурук аҳмоқ!» деб айтмоқчи бўлдим-у, майдакашликка ўтиб кетмаслик учун:
— Кўринишдан пулдорга ўхшайди, — деб қўйдим, холос.
— Ҳа, бой бўлиши керак.
— Ҳамма нарсани пулга сотиб олиш мумкин, деб ўйлаганлари учун ҳам бундай нусхаларни ёмон кўраман…
Мен шу мазмунда яна нималардир демоқчи бўлдим-у, лекин бирдан қизнинг ҳам ўша даврага тааллуқли эканлигини ўйлаб қолдим. Бутерброд чайнаб ўтириб, масаланинг бу томони ёдимдан кўтарилган экан.
— Пул билан ростдан ҳам кўп нарсага эришса бўлади, — деди қиз қуруққина қилиб. — Сизнинг жаҳлингиз эса — пулингиз йўқлиги учун чиқади.
— Пулим бор-йўқлигини қаердан биласиз?
Қиз менга енгил истеҳзо билан боқди:
— Ўзингизни ўта сирли одамдек тутманг. Шишадек ҳамма сир-асрорингиз кўриниб турибди, — қиз шундай деркан ўзининг бўялган тирноғи билан катта қадаҳни бепарво чертиб қўйди. — «Эксцельсиор» пляжида кўнглингизга сиққанча сайр этишингиз мумкин. Бироқ барибир, у ернинг туб мижозлари билан ҳеч қачон қўшилолмайсиз. Сиз улардан бошқачасиз.
— Нега энди?
— Худди ана шу саволингизнинг ўзи ҳам бунга исбот. Саволингизнинг жавобини тушунтириб бўлмайди, у ўзидан ўзи кўриниб туради. Бой, аслзода одамнинг гап-сўзи, ўзини тутиши, кийимининг бичиғи — ҳамма-ҳаммаси сизникидан бошқача бўлади, тушуняпсизми? Бу билиниб туради. Сиз эса уни сезолмайсиз ҳам. Сиз ё анархист, ё коммунист, ё шунга ўхшаган бир одамсиз. Бу ерларга эса қандайдир чалкашлик туфайли келиб қолгансиз.
— Нега шу даражадаги паст нусха билан бир столга ўтиришга жазм қилганингиз ғалати…
— Бойларни ёмон кўриб, эртадан-кечгача уларнинг орасида ўрмалашиб юришидан кўра ғалати эмас шекилли?
— Меники оддий қизиқиш, — дедим мен.
— Тасаввур қилинг-ки, меники ҳам шу — оддий қизиқиш.
— Тасаввур қилолмайман-да! Сиз ҳар қандай қизиқишдан юқори турасиз. Сиз — олимп маъбудасидек хотиржам ва кимса етишолмайдиган, атрофида ивирсиб юрганлар гўёки қурт-қумурсқадек заррача эътиборига арзитмайдиган одамда оддий қизиқиш бўлиши мумкинлигини тасаввур этолмайман!
— Менимча, сизга офтоб ёмон таъсир қилибди, — деди у мулойим оҳангда. — Ортиқча ҳаяжонланманг. Чунки гапингиздан адашиб кетяпсиз.
Тажанг бўлиб унга қарадим. Лекин ростдан ҳам қизиб, бошим ғувуллай бошлаганди. Офтоб ургани ростга ўхшарди.
Қиз стулини орқага суриб, ўрнидан турди.
— Мен борай.
— Рухсат беринг, кузатиб қўяй?
— Хожати йўқ, йўлим яқин.
Қиз бу гапни эътирозга ўрин қолдирмайдиган қуруқ оҳангда айтди.
— Ҳеч бўлмаса эрталаб учрашайлик?
— Назаримда ҳожати йўқ.
— Ҳеч бўлмаса оддий қизиқиш юзасидан. Эртага соат ўнда, бўптими?
— Меҳмонхонангизга қайтганингиз тузук, — деди қиз майин жилмайиб. — Менимча, офтоб сизга чиндан ҳам ёмон таъсир қилибди.
У кетди.
— «Қайтганингиз тузук… қайтганингиз…» кемада кетар эканман унинг хотиржам, лекин кинояга тўла овози қулоқларим остида жаранглаб турарди. Ўзини доно, атрофидагиларни ақли заиф бола ҳисоблаб пастга уришини қаранг, бу аёлнинг.
Дукале Палаццоси олдида тушиб, Санта Закария ибодатхонасини томоша қилгани бордим. Модомики, номаълум соҳибжамол билан иш пишмаётган экан, режамга қайтиб, бой берилган имкониятнинг ҳиссасини чиқаришим керак.
Ибодатхона ичи нимқоронғи бўлиб, улкан ва зах деворлари совуқ уфурарди. Ҳадемай бу совуқ суяк-суякларимгача ўтаётганини сездим. Бироздан кейин баданимда қалтироқ турди. Дарҳол кўчага чиқдим. Лекин ёз офтобида ҳам қалтирашим тўхтамасди. Безгак зўрайди. «Ростдан бориб ётганим тузук, шекилли», деб ўйладим вужудимнинг қақшаб оғриётганини енгишга ҳаракат қилиб.
Меҳмонхонага зўрға етиб бордим, қўлимга нимаики илинган бўлса ҳаммасини устимга ташлаб ўралиб ётдим. Яна бироз қалтираб ётганимдан сўнг иситмам кўтарилиб кетди. Миям чалғиб, унда ҳар хил олди-қочди фикрлар ғужғон ўйнай бошлади. Фикрларимни ҳарчанд йиғишга уринмай, ҳаракатим зое кетди. Энг муҳим фикр эса шундай атрофимда айланар, лекин сира тутқич бермасди. Ана шу айқаш-уйқаш ўй ичида қизнинг кинояли кулиб турган кўзлари лип-лип ўтиб қолар, «Учрашамиз, дейсизми? Касалсиз-ку…» деган нафис овози эшитиларди.
Кейин чалкаш фикрлар ичидан излаганим қалқиб чиқди. Бу қизнинг чеҳраси эди. Аввалига унинг юзи хира кўриниб, сўнг тиниқлашди. Кўзларидаги киноя ўрнини меҳр ва мулойимлик эгаллади. Майин овози эса: «Келинг учрашайлик… Фақат кечикманг, хўпми?» дерди.
Мен алаҳсирай бошлагандим.

— Аҳволларингиз яхшими? — сўрадим мен каютанинг соясига ўтириб. — Тасодифни қаранг, сизни яна шу ерда учратибман-а?
— Рост айтасиз, — деди қиз. — Тасодифни яратиш учун кўп кутмадингизми ишқилиб?
— Йўқ. Учта кемани ўтказдим, холос.
Венецияга келганимдан бери биринчи марта қуёшнинг эрталабдан бошланадиган жазирамаси озгина пасайганди. Уч кун кўрпа-тўшакда ётганим сабабли оёқларим мадорсиз титрар, ҳаёт эса бошқатдан бошланаётганга ўхшарди. Унинг белгилари бўлмиш — турли хил бўйлари, шамоли, ранг-баранг жилолари, офтобу соясини ташналик билан шимирардим. Қиз биринчи кўрган кунимдаги пуштиранг кўйлагидалиги учун танишувимиз ҳам янгитдан бошланаётгандай туюларди. Назаримда энди орамизда кесатиқ ва пичинглар бўлмайдигандек, қиз эса аввалгидек димоғдорлик қилмайдигандек туюларди.
Мен ҳам ўзим билан ўзим мушук-сичқон ўйнашни йиғиштириб, совуққонлик билан шайдо бўлиб қолганимни ва бу шайдолигим қанчалик аҳмоқона, боз устига қанчалик умидсиз бўлиб кўринмасин — чин эканлигини мардона тан олдим.
Мен илм кетидан қувган одамман. Кўнгил ва ҳис-туйғулардан кўра ақл мезонига қараб иш тутишга ўрганиб қолганман. Тарки дунёчиман демоқчимасман-ку, аммо шу кунгача аёллар билан қилган савдоларим ўзаро ризоликда, осойишта ва хотиржам бошланган ва худди шундай хотиржам, рози-ризоликда якунланганди. Ҳозирги бошимга тушган севги савдоси тамомий бошқача эди. Эҳтимол, бунга бошқача муҳитга тушганим сабабчидир. Чунки, хира тусли Парижга солиштирганда бу ерда олам ранглари кўзни қамаштирарди. Эҳтимол, бир маромдаги иш кунимдан, мактаб, кутубхона ва Париж қаҳвахоналаридан иборат бўлган мустаҳкам одатларимдан узилиб, ўзгача кема саҳнидек чайқалиб турувчи, муаллақ ва сержило муҳитга тушиб қолганим сабаб бўлгандир, билмадим. Балки, ўша — пешонамдаги ёлғизимни учратгандирман? Ахир ҳар биримизнинг пешонамизга ёзилган, дунёнинг қайсидир бурчагига ташланган, уни топиш эса ҳаммага ҳам насиб қилавермайдиган ёлғизимиз бўлади-ку? Билмайман. Ҳеч нарсани билмайман. Билиш учун туйғуларимни кавлаштиришни ҳам хоҳламасдим. Ҳар бир фарангида бўлувчи декартона1 ақл мезони ҳеч қандай белги ва садо бермасди. Кўчада юрган энг аҳмоқ тентакдек ошиқу шайдо бўлиб қолгандим — тамом-вассалом! Алаҳсираб ётган пайтимда англаб олган ягона нарсам шу бўлди.
«Росмана жигар кабоб бўлиб кетибсиз-ку, — деди меҳмонхонанинг дўхтири. — Юрагингиз бақувват экан. Жуда бақувват экан. Бўлмаса…»
Мен эса, аксинча, энг касал жойим — юрагим, деб ҳисоблардим. Вужудимни қийнаётган иситмаю дамқисмага қалбимнинг азоби қўшимча бўларди. Қизнинг бор-йўғи уч юз метр наридаги кемачада сузиб ўтаётганлигини, мен эсам бекатда турмаганлигимни ўйлаганимда нафасим қайтиб кетарди. Ахир мени кетиб қолган деб ўйлаши, ўзи ҳам бу кенг дунёнинг аллақайси бурчагига йўқолиши, кейин мен уни беҳуда излаб умр бўйи тополмай ўтишим мумкин эди-да! Яшашнинг нима қизиғи бор? Усиз ўтадиган кунларимда нима маъно бор? Ўша кеккайган, бадхулқ, азоб-уқубатларимнинг чашмаси бўлмиш — жононимсиз?!
Безгак пайтидаги айқаш-уйқаш хаёлларим калейдоскоп шишачаларидек бир-бирига тўқиниб-тўқиниб охирида: «Қиз мени ёқтиради, аҳмоқлик қилиб йўқотиб қўймасам бўлди, ҳаммаси жойига тушиб кетади», деган фикр туғилиб қолганди. Иситмам бироз тушиб, дўхтир туришимга қатъий йўл қўймаган кейинги икки кунда, мен бу савдомдаги «кирим» ва «чиқим»ларни ҳисоблаб ётдим. Безгак йўқолиб каллам тиниқлашгани учун аввалгининг аксича, «чиқим»лар тоғ-тоғ эди-ю, биронта ҳам «кирим» топилмасди. Топилганда ҳам бармоқ билан санарли эди.
Хуллас, ўзим билан ўзим суҳбатлашиб ётарканман тасаввуримдаги қизнинг юзида пайдо бўлган меҳр яна совиб киборли тус олганди. Ҳозир кемада ёнма-ён турган пайтимизда ҳам у худди ўшандай киборли ва совуқ эди.
Кемача тумшуғини яшил-жигарранг сувга ботирганча унда акс этаётган саройларни, кўм-кўк осмон, умуман, серқуёш кун тасвирларини кесиб борарди. Мен эсам қизнинг бепарво ва бегона қиёфасидан кўз узмас эканман ишқий савдоимнинг охири «вой»лигини ўйлаб борардим. Лекин шунга қарамай, қизнинг олдида мадорсиз оёқларимда чайқалиб турарканман, деярли бахтиёр эдим. Чунки, боя айтганимдек, декартона ақл овозим ўша кунларда ин-инига кириб кетганди.
— Хўш, безгагингиз ўтиб кетдими? — сўради қиз.
У менга бор-йўғи бир марта кўз қирини ташлаган бўлса ҳам афтимнинг заъфаронлигини, кўзларим ости салқилигини илғаганди, шекилли. Умуман бу қиз кўрмаса ҳам ҳамма нарсани сезарди.
— Ўтди. Раҳмат, — дедим мен. — Яхшиларнинг яхшиси бўлмиш бу дунёмизда ҳамма нарса ўткинчи. Касалга чалинасан, қийналасан, кейин соғаясан ва хотиржам бўласан.
— Сиз учун ҳамма нарса хотиржамлик билан тугаркан-да?
— Албатта, ҳамма нарса.
— Охири муваффақият ёки мағлубликнинг аҳамияти йўқми?
— Аслида ҳам шу-да! Акс ҳолда ҳаёт давом этмасди ва умуман бўлмасди.
Қиз бу сафар ҳам ўзи билан киножурнал олволган экан, оқ сумкасини қўлтиғига тиқиб, қўлини бўшатди-да, журнални икки буклади. Ўқишга шўнғишдан олдин гап ташлади.
— Сиз бахтли экансиз.
— Нега фақат мен. Ҳамма ҳам шундай.
— Ҳамма эмас, катта орзу билан яшамайдиган баъзи бировлар шундай.
«Ҳа, албатта, фақат сиз улкан орзулар билан яшайсиз. Оддий бандалар худди замбуруғ ёки майсага ўхшаб орзусиз ўтади».
Агар бир неча кун аввал бўлганда бу гапни шартта башарасига айтиб танобини тортиб қўйган бўлардим. Лекин ҳозир айтолмасдим. Тилимни тийдим. Муносабатларимиз янгитдан бошланаётгани учун бузиб қўймаслик лозим эди.
Гапимиз узилиб қолди. Қиз журналга эгилди, мен эсам унинг мусаффо ва майин юзини, қаламда чизилгандек текис қошларини, бежирим ва хипча бурнини, эҳтиросли ва бўлиқ бўлса-да, бузилмаган лабларини томоша қила бошладим.
Телбалик билан ошиқликнинг фарқи кам дейишади. Лекин мен, ўша куни шунақанги айёр, зукко ва ҳисоб-китобли бўлиб қолган эдимки, шу тобгача бундай ҳолатни ўзимда ҳис этмагандим. Ўзимни тийиб, мени қизиқтирадиган масалалар ҳақида гап очмасдим. Ҳушимга ёқадиган ишни эмас, тескарисини қилардим.
«Эҳтиёт бўл, — дердим ўзимга. — У ёнингда, энг муҳими уни қўлдан чиқариб юбормаслик. Қизни бегоналаштирадиган, ўзингдан итарадиган ҳаракат қилма. У ёғини бир амалласа бўлади. Яхшиларнинг яхшиси бўлган бу дунёда ҳамма нарсани уддалаш мумкин». Бу гапларимдан мени роль ўйнаган ёки сунъий қиёфада олифтагарчилик қиляпти, деб ўйлаш хато бўлади, албатта. Мен эҳтиёткор одам эдим. Қиз билан иккимизнинг муносбатимиз нозик ришта билан боғланганлигини сезганим сабабидан риштанинг узилишини истамасдим.
Бу қиз шилқимлик билан илтифот кўрсатганни ёқтирмайди. Менинг ундай эмаслигимни кўрсин. Бу ерларда ёлғиз қолганим, у эса ёқимли қиз бўлгани учун кетидан юрибман. Бунинг нимаси ёмон? Ҳис-туйғулар ҳақида гапирмайман, нокамтар саволлар бермайман. У изҳори дилни ёқтирмайди — мен ҳам худди шундайлар тоифасиданман. Пулдор аҳмоқларга қарши қаратилган фалсафий кароматларимга ҳам чек қўяман. Нима ишим бор улар билан? Мени бу дунёда қизиқтирадиган яккаю ягона нарса шу қиз. Унинг кимлиги, қаерданлиги мутлақо аҳамиятсиз.
Қиз йўл бўйи индамай журнал ўқиди. Мен йўл бўйи ўзим билан гаплашиб, унинг баркамол, тиниқ, кундек уйғун қиёфасини ён томондан томоша қилиб келдим. Фақат автобусга чиқиб, Лидони кесиб ўтиб «Эксцельсиор» пляжининг дарвозасида тушганимизда бепарволик билан:
— Пляжга кирасизми? — деб сўрадим.
— Бироздан кейин келаман.
— Мени кўрмаслик учун келишни кечиктираётган бўлсангиз, тўғрисини айтаверинг. Ишонинг, сизга улфат бўлишдан ўзимни соқит қиламан. Мени деб қуёшда тобланишдан воз кечманг.
У менга бир қараб, қошлари чимирилди:
— Бу ҳақда умуман ўйламагандим. Кўряпсизми, чўмилиш либосларим ҳам йўқ? Шундоқ боролмайман-ку.
Мен ҳар доимги жойимни эгалладим. Бир неча қадам нарида офтобга тоб берганча Чол ётарди. Менинг терим кўчиб тушгач, бироз қорайган бўлса-да, ҳар эҳтимолга қарши соябон остига ўтирдим. Ҳаворанг соябоннинг сояси ҳам ҳаворанг бўлиб, янада салқин ва роҳатбахш туюларди.
Соябонимни ўрнатаётган бола уни шарақлатиб очган пайтда Чол ўгирилиб, кимнидир излаб, интиқ бир нигоҳ ташлади. Ёлғизлигимни кўргач, кўзларини лоқайдлик эгаллади. Менга гўёки бир буюмга қарагандек қаради-да, орқасини ўгириб ётиб олди.
«Қизни кутаяпсан-а, қариб қуюлмаган хотинбоз. Кут, кутавер. Келса ҳам сени деб келмайди, — дедим ичимда. — Билагузукли соатингни, юхтоб кўзларингни ялтиратиб, кетимиздан ўлаксахўр шоқолдек из қувиб юрибсан. Лекин сенга ўлжа йўқ. Қиз келса ҳам, билиб қўй, сени деб келмайди. Афсуски, келиши ҳам гумон. Кўнглим сезиб турибди, келмайди».
Қиз ярим соатлардан кейин келди. Болага менинг ёнимни кўрсатиб, мулойим буюрди!
— Нарсаларни шу ерга қўя қолинг.
«Шу ерга, — деб қайтардим ичимда. — Мумкин қадар яқинроқ».
Чол биз томон ўгирилиб, қаддини бироз тиклади-да, ҳурмат ва назокат билан таъзим қилди. Қиз ўзини кўрмаганга солди.
— Бугун анча ақлингиз кириб қопти, — деди қиз қумга чўзилиб. — Қуёш ванналарини ана шундай бошлаш керак.
— Тўғри айтасиз, афсуски, қандай иш тутишни бир марта тескарисини қилиб кўргандан кейин тушунамиз, — мўмингина жавоб қилдим мен ва бироз сукутдан сўнг қўшиб қўйдим. — Аслида одамлар икки марта яшаши лозим эди. Биринчисида яшашни ўрганиб, иккинчисида амалга оширарди.
Қиз енгил жилмайди-ю, фикримга қўшилмади. Умуман, бировнинг фикрига қўшилиш унинг феълига зид эди.
— Менимча, ҳаётни неча марталиги эмас, қандай имкониятлар билан бошлашинг, қўлингда дастмоя борми-йўқлиги муҳим.
— Энг қимматли дастмоя аслида тажриба. Афсуски, тажриба одамга керак бўлмай қолганда келади.
— Дастмоя, тажриба — қуруқ гап, — яна эътироз билдирди қиз.
— Пул демоқчимисиз?
— Айтайлик пул ҳам…
«Сен ва сенга ўхшаганлар ҳамма нарсани пулга чақади. Бизнинг худойимиз ҳам, мезонимиз ҳам бошқа», қизни ичимда шундай маънода тергаб, ташимда бошқа гап айтдим:
— Орзулар ҳам демоқчисиз, тўғрими?
«Ҳалиги, менда йўқ улкан орзулар».
— Ҳа, орзулар ҳам, — деди у бош ирғаб. — Нимагадир эришиш учун унга қаттиқ интилиш керак.
Қизнинг овозида қандайдир қатъиятлик эшитилиб, беихтиёр мени унга қаратди. У кафти билан олдидаги қумни силаб, текисларди. Узун-узун буғдойранг бармоқлари, пишиқ қўллари нигоҳимни сеҳрлагандек бўлди. Хотиржам ва эринчоқ ҳаракатларида ақл илғамайдиган, лекин теран бир мазмун борга ўхшарди.
— Қизиқ, — дедим мен. — Сиз ростдан ҳам юксак ва кучли интилишга эга бўлган одам оҳангида гапиряпсиз!
— Ҳеч қизиқ жойи йўқ.
— Менимча, бу интилишни ўзингизда атайлаб яратаётганга ўхшайсиз. Сиз, исташ мумкин бўлган ҳамма нарсага эгасиз, энди бу ёғида турмушингиз қандай бўлишини кутишу танлашдан ўзга ишингиз йўқ-ку, ахир?
— Сиз эса кучли истагингиз йўқлигидан унинг нималигини билмайсиз, шунинг учун бахтиёрсиз, — деди қиз енгил истеҳзо билан.
Кейин қум силашдан тўхтаб тўсатдан сўраб қолди:
— Хўш, билсам бўладими, сиз аслида кимсиз?
«Нега энди мен билан қизиқиб қолдинг? Шишадек тиниқ бўлсам нега сўраб суриштиряпсан?
— Ўзининг ёзги дам олишини Венецияда ўтказаётган, янглишиб ножоиз жойга тушиб қолган оддий ўқитувчи.
— Ҳаммаси тушунарли. Сиз камбағалсиз. Аммо кишини ерга урадиган оч ва юпун даражада эмас. Етишмовчиликларга сабот билан чидаш бериб, маошингизнинг навбатдаги ошиши ёки…
Қиз, жуда ошириб юбормадиммикин, дегандек тўхтаб қолгани учун ўзим унга ёрдамга келдим:
— Хўш, хўш? Ёки?
— Ёки камбағал ўқитувчилардан бойлар тортиб олган нарсаларни қайтариб берадиган инқилобни кутиб яшайсиз.
У ёшига номуносиб равишда катта гап ва чўрткесар эди. Афтидан, бой табақадагиларнинг бари шундай яратилади, шекилли.
Қизнинг бу гапидан кейин портлаб кетишимга оз қолди. Қўлимни қумга тиқиб, остидаги нам захликда бироз ушлаб турдим-да, сўнг сунъий бепарволик билан сўрадим:
— Хўш, сиз-чи? Сиз нима кутасиз?
— Бугун изҳори дил билан шуғулланамиз, шекилли? — деди кулиб у. — Юринг чўмиламиз! Қўрқманг, сизга зарар қилмайди.
Кейинроқ, чолнинг оғир нигоҳи кузатувида кийинаётган пайтимизда мен қиздан бирга овқатланиш ҳақида яна илтимос қилдим.
— Майли, — рози бўлди у. — Фақат ўша биринчи марта овқатланган жойимизда.
Кўкрак қафасимга қувонч тўлаётганини туйдим. Чунки бугунги кун ҳисобидан кичкина бўлса-да, иккинчи ғалабага эришгандим.
Лимонранг соябон остидаги қаҳвахонада овқатланар эканмиз, қизнинг ҳаётидан у-бу нарсани билиб олмоқ мақсадида бояги мавзуни бошламоқчи бўлгандим, у суҳбатни бошқа ёққа буриб юборди. Мен ўша куни жуда эҳтиёткор бўлганим учун ортиқ тихирлик қилмадим ва биз майда-чуйда нарсалар хусусида гаплашдик. Қиз, Париж ва унинг модалари ҳақида суриштирар ва мендек бир ўқитувчининг модани тушунмай берган жавобларимдан мириқиб куларди. Шунда бирдан унинг эсига бир нарса тушиб қолиб сўради:
— Соат неча бўлди?
— Иккига яқинлашди…
— Вақтим бўб қопти.
Унинг кетидан турмоқчи эдим, қиз илова қилиб тўхтатди:
— Кузатишингизнинг ҳожати йўқ. Йўлим яқин…
— Хўп, шаҳарга қачон қайтасиз?
— Кечқурун.
— Тасодифни қаранг, менам кечгача шу ерда юрмоқчи эдим. Бирга қайтсак бўладими?
— Бирга бўлса — бирга-де, — кулди қиз. — Тасодиф бобида омадингиз бор экан.
Хуллас, мен ярим кун бирон иш қилмай Лидони айланиб юрдим. Яшил, зангори, сариқ соябонлар остида бир неча марта қаҳва ичиб, дўкон кўргазмаларини томоша қилиб юрарканман, ўзимнинг кичкина муваффақиятларимни тарозига солиб ўлчардим. Бандаргоҳга келиб, анча вақт кутдим. Лекин бекорчиликдан ҳеч зерикмасдим. Ўйлайдиган мавзу битта бўлса-да, ўйлашдан чарчамасдим.
Номаълум соҳибжамолим билан кемага ўтирганимизда денгиз кўк-бинафша, осмон эса оч-яшил тус олиб, Веронезе тасвирлаган осмонининг айни ўзига айланганди. У шундай майин ва тиниқ эдики, юрагим ҳовриқиб, Веронезе ҳам ўз осмонини чизганда ошиқ бўлган деб ўйладим.
Кемадан Дукале Палаццосида кун ғира-шира қоронғилашган пайтда тушдик. Одам товушларига, неон чироқларию сояларига тўла бўлган тор кўчалардан ҳеч қандай мақсадсиз узоқ сайр қилдик. Кейин кичкина боғида одамлар рақс тушаётган бир қаҳвахонанинг устидан чиқдик. Оркестр қадимий шўх бир куйни чалар, дарахтларга осилган қоғоз фонуслар эса чайқалиб турарди.
Бўш стол топиб ўтирдик. Столлар шунчалик кичкина эдики, тиззаларимиз бир-бирига тегиб турар, мен бундан ҳаяжонга тушиб мадорсизланардим.
Биз ҳам ҳамма қатори рақс тушдик. Пиво ичдик ва яна рақсга тушдик. Шунда, оркестр бир ўйиннинг сўнгги аккордларини чалаётган пайтда, майдончадаги эркак билан аёллар қандайдир қадимий одат бўйича бўлса керак, ўпиша бошлашди. Ёлғиз мен қўлларим кўтарилганча қаққайиб қотиб қолдим. Чунки қизни қўйиб юбориб, қўлларимни туширишга улгурмагандим.
Қиз нигоҳини менга қаратиб, саросимага тушганимдан бироз афсуслангандек бўлди назаримда.
— Нима қилиб турибсиз? — кулди у. — Мени ўпмайсизми!
Мен унинг ўпилмаган пуштиранг лабларидан ўпиш учун энгашар эканман, бошим айланиб кетганини сездим.

* * *

Мана шу каби, тунги рақс майдонида совға қилинган бўса кимлар учундир арзимаган нарса бўлиши мумкин, лекин мен учун янги бир олам эди. Кечаси алламаҳалгача бўсани ўйлаб, ухлолмадим. Хонага тушаётган ой шуъласию очиқ деразадан эшитилаётган сувнинг шилдираши, деворларга гупиллаб урилиши — етиб бўлмас орзудек кўринган нарсанинг шу сонияда яқин ва табиий туюлаётганига гувоҳ эдилар. Орзуимга етишда ҳеч қандай тўсиқ йўқ. Тонг отиб янги кун келса бас. Янги куннинг келмаслиги мумкинми, ахир?
Тонг саҳарда туриб нонуштани хонага келтиришни буюрдим-да, тошойнанинг олдида жуда узоқ тимирскиландим. Ювиниб, соқол олгач, туним бедор ўтганига қарамай, кечагига нисбатан анча одамбашара бўлиб қолдим. Оппоқ кўйлак кийиб, учта галстугимдан энг чиройлисини тақдим. Сўнг, кулранг костюмим ҳақида қизнинг яхши фикр билдирмагани эсимга тушиб, тангридан куннинг салқин келишини тилаб-тилаб, тўқ-кўк костюмимни кийдим.
Соат саккизга занг урганда мен аллақачон бекатда кемачанинг келишини кутиб турардим. Биринчи кемада қиз йўқ эди. Иккинчисида ҳам у келмади. Учинчи кемада ҳам кўрмадим. Бу лаънати жимитдек кемачалар ҳар чорак соатда қатнар, лекин қиз ҳамон кўринмас эди. Нақ куннинг тиғида туриб, терлаб-пишиб кетганимдан ёқаларимни бўшатдим. Турқи тароватимнинг расмийлиги энди бировга керак эмаслиги учун бўйинбоғимни чўнтакка солиб ўтиравердим. «Касал бўлиб қолгандир», — дердим ўзимни юпатиш ниятида. Кейин у Лидога бошқа — катта кемада кетган деб қарор қилдим.
«Лидога бориб уни ахтариб топиш керак», — дедим бўшашиб.
«Ҳой, нималар деяпсан, сен аҳмоқ? Агар ростдан ҳам бошқа кемада кетган бўлса, демак, буни сен билан учрашмаслик учун қилган. Хўш, унда кетидан изғиб-эланиб юришнинг нима ҳожати бор?»
Иссиқдан азобланиб, бошимда яна оғриқ турди. Ҳеч ким, ҳаттоки ўзим билан ўзим ҳам гаплашгим келмасди. Шунинг учун меҳмонхонага қайтиб, ўзимни ўринга ташладим.
«Биринчидан бўшашма, иккинчидан гимназиячи бола сингари масхарабозлик ҳам қилма, — деди менга ичимдаги эзма маслаҳатчи. — Пастга тушиб овқатлангин-да, аввалги режани амалга ошир. Кечгача иккита қасрни кўриб улгурасан. Бу саргузаштга чек қўй. Лидога қатнашни бас қил. Тўйиб кетдим шу Лидодан».
Лекин мен ҳасрат ва аламга тўлиб, ўрнимдан қимирламасдим. Ҳеч қаёққа боргим ҳам, бирон иш билан шуғуллангим ҳам келмасди. Ухласам, дердим-у, уддасидан чиқолмасдим. Яна хасталигим эсимга тушди. Қани энди касалим қўзғаса! Чин дилдан шуни истардим. Фақат бир кунга қўзғаса-да, эртасига қиз билан яна учрашсам. Балки у меҳрибонроқ бўлар. Балки у менга шунчаки, юзаки назар ташламай, ёқтирган одамига аёллар қарагандек қарар ва «мендан хафамасмисиз?» деб савол берар…
Тушлик пайтининг соялари девор бўйлаб юқорига силжир, менга эса бу ҳаракат мангу давом этаётгандек туюларди. Сўнг, оқшом шабадаси эсиб, дераза пардасини ҳилпиратди-да, қоронғу туша бошлади. Пастдаги ресторан айвонида оркестр музика чала бошлади. Куй жуда кўҳна ва сийқаси чиққан бўлиб, бошимга тушган савдони, умуман одамзоднинг бир-биридан ажралиши ва унга боғлиқ аламлари сингари мангу воқеалардан ҳикоя қилаётганга ўхшарди.
Эртасига ўрнимдан туришдан аввал узоқ тўлғониб ётдим. Шунда ички овозим, эс-ҳушингни батамом йўқотиб шу қизнинг қўлида ўйинчоққа айланиб қолдингми ёки шарт узиб кетишга ҳали қурбинг етадими, деб сўради.
Йўқ, қурбим етмасди. Чамадондан янги кўйлак чиқардим, тўқ-кўк костюмимни кийдим-да, бекатга йўл олдим.
Қиз бешинчи кемада келди. Одатдагидек у каюта соясида ўтирарди.
— Тасодифни қаранг, тўғрими? — деди у ёнига бориб турганимдан кейин.
— Кеча кўринмадингиз? — дедим аламим кучлилигидан ҳазилини қабул қилмай.
— Ҳа, кеча кўринмадим.
— Сизни бекатда тушгача кутиб ўтирдим…
Гарчи мен бу жумлани хабар маъносида айтган бўлсам-да, овозимда таъна бор эди.
— Ростданми? Кутинг деб сизга айтмагандим-ку?
Унинг овози майин бўлса-да, сўзларидаги қўполлик асло юмшамасди.
Ўзимни кемамиз билан ёнма-ён кетаётган, апельсин юкланган қора баржани қизиқиб кузатаётган қиёфага солиб индамадим. Гарчи севинчдан диконглаб сакраш учун сабаб бўлмаса-да, аламзада кўринишни ҳам истамасдим.
Таънаю дашномга қоламанми, деб хавотирланган қиз ҳам жимиб қолганди. Лекин бироз туриб, хавотири беҳуда эканлигини тушунди, шекилли, чўзилиб кетган сукунатни ўзи бузди:
— Мен сизни хафа қилмоқчи эмасдим, — деди у паст овозда. — Аммо бошиданоқ яхши биласизки, бачкана шилқимликни ёқтирмайман. Иккимизнинг орамизда ҳеч нарса бўлмаган ва бундан кейин ҳам бўлмайди.
Бундан ҳам тушунарлироқ лўнда изоҳ топиш мумкин эмасди.
— Орамизда ҳеч нарса бўлмаганлигини уқдириб қўйиш учун кеча келмаган экансиз-да.
Қиз жавоб бермади. Унинг гўзал ва менга нисбатан лоқайд чеҳрасига қараб туриб: «Сени ўша куни ростдан ҳам ўпдимми ёки менга шундай туюлдими?» деб сўрадим ўзимдан ўзим.
Қиз менинг саволимни сезгандек гап қотди:
— Нима деб изоҳласангиз — ихтиёрингиз. Аммо ўша кунги тасодифий, ҳеч нарсага арзимайдиган бўсадан катта хулосалар чиқармассиз, деб умид қиламан.
— Хотиржам бўлинг. Умуман, мен сиз ўйлаганчалик шилқим ва сурбет эмасман.
Шундай қилиб, ўша кундаги ўпич ва унга боғлиқ бошқа воқеалар — бир тийин. Ҳаммасини миядан ситиб чиқаришинг керак экан».
Гарчи менда «Эксцельсиор» истиқоматчиларидагидек такаббурлик бўлмаса-да, ўз қадрини билмайдиганлар тоифасига ҳам мансуб эмасман. Агар илк дафъа қизнинг шу гапларини эшитганимда, енгил таъзим бажо айлаб жўнаворган бўлардим. Лекин ҳозирги савдода ожизлик қилардим. Минг карра жаҳлим чиқсин, ўзимни минг карра койимай, оёқларим беихтиёр қизнинг қошига етаклаб келаверарди.
Куннинг ярми пляжда, кейин овқатланиш, кечқурун эса шаҳаргача кузатиб қўйиш: мана шу тартибда яна бир неча кунни ўтказдик. Ҳар шомда, иккинчи бекатга бормайман, Венецияга келишдан асосий мақсадимга ўтаман деб сўз олардим-у, эртасига яна бекатда кема кутиб тураверардим. Қиз менинг ҳаётимда жуда мустаҳкам ўрин олган ва бу ҳолга қарши курашишга қудратим етмасди.
Яна эҳтиёткор одамга айландим. Туйғуларимни унга билдирмас, ҳеч нарсада жиғига тегмасдим. Саволларим нимаси биландир ёқмаётганини сезсам, дарров мавзуни ўзгартирардим. Қизга эса, айниқса, ўзи ҳақидаги, оиласи ва давраси ҳақидаги саволлар ёқмасди. У ҳамон мен учун номаълум: кун бўйи бирга юрадиган номаълум соҳибжамол эди.
Шунга қарамай, гарчи мен орзу қилган мазмунда бўлмаса-да, муносабатларимиз табиий равишда тобора яқинлаша борарди. Қиз ўзига тааллуқли масалаларни четлаб ўтаркан, соддалик билан менинг ҳаётимга оид тафсилотларни суриштириб оларди. Университетга уйғониш даври тарихи бўйича ўқитувчи бўлиб ишга киришга кўп ва беҳуда уринганимни сўзлаб берганимда у ҳайрон бўлди:
— Қаранг-а! Сизни бунақа ишларга ноқобил деб ўйларканман!
— Сиз умуман мени тентакдан берироқ, деб ҳисоблайсиз, тўғрими?
— Ҳеч ҳам ундаймас. Фақат, бахтли одам деб ўйлардим. Ахир ўзингиз айтгандингиз-ку, ҳамма нарсада хотиржамликка эришаман деб… Кейинги гапимиздан хулоса чиқади-ку, унақа эмас экан-да?
— Йўқ, барибир ўшандай.
— Нима, сиз орзуларингиздан воз кечиб, тақдирга тан бердингизми?
— Жуда унчалик эмас. Ҳеч қачон тан бермасам кераг-у, аммо бошда бўладиган аччиқ алам барибир ўтади-да. Биласизми, авваллари шуни ўйлаб кечалари ухламасдим, мақсад сари интилиш ва кураш йўлларини излардим. Кейин аста совидим. Сени нолойиқ эканлигинг учун эмас, ғояларинг, мафкуранг учун олишмаяпти, ғоя ва мафкура эса сенинг моҳиятингни ташкил этади, уларни пальтога ўхшатиб ечиб қўйиш мумкин эмас, дедим ўзимга ўзим ва кафедрадан воз кечдим.
— Демак ҳозир хотиржамсиз?
— Деярлик шундай. Ҳар ҳолда мен билан университет орасида девор борлигини тушундим ва бу деворни бошим билан уриб тешмоқчи эмасман.
Қиз бироз индамай турди-да, кейин хулоса чиқарди:
— Йўқ, мен янглишмаган эканман: сиз ростдан ҳам бахтиёр одамсиз.
— Қанчалик бахтиёр ёки бахтиёр эмаслигини фақат одамнинг ўзигина билади, — дедим мен мавҳумроқ оҳангда ва суҳбатимиз қаҳвахонада бўлаётгани учун яна пиво буюртирдим.
Оддий ўқитувчининг ҳаёти бу қизга нима қизиғи борлигини тушунолмасам ҳам, у кўпинча суҳбатни шу томонга бурганда қаршилик қилмасдим. Аксинча, қиз учун нотаниш бўлган ҳаёт ҳақида хурсанд бўлиб ҳикоя қилардим. Қизиғи шуки, ўз ҳаётим Лидонинг олтин қумлари, кўм-кўк осмони, қувноқ қуёши ичида ҳикоя қилингани учун ўзимга ҳам бегона ва ғаройиб бўлиб кўринарди. Булутли куз тонглари, ҳавода муаллақ осилиб қолгандек турувчи Парижнинг майда ёмғирига тўйинган туман, синфхоналардаги сап-сариқ лампочка ёруғидаги ўтадиган тарих дарсларим, саккизта салб юришини акс эттирган ва Никея билан Қуддуси Шариф ўртасида тешиги бор эски харита, бурчак ресторанчадаги бир стакан вино билан ейиладиган қовурилган картошкали бифштекс, тушликдан кейинги қироатхонадаги ўқишларим, қўшни ўртоқларим билан бильярд ўйнашлар, кечқурун яна сариқ лампочка ёруғида машғул бўладиган Италия уйғониш даврига оид қўлёзмам, тун — буларнинг бари таниш ва шу билан бирга худди биров ҳикоя қилаётгандек нотаниш бўлиб туюларди.
Айни замонда, қиз билан суҳбатдан олаётган узуқ-юлуқ ахборотлар туфайли, баттар бегона оламга ўғринча кириб бораётган эдим.
Тунги қиморхона-казинолар, у ердаги корчалоннинг хитобларию суякдан ишланган соққаларнинг бўғиқ тарақлаши; уйғониш даврининг либосларида шампан винолари сувдек оқизиладиган баллар, Венециянинг кўҳна қасрларини самолётда Африкадан келтириладиган орхидеялар билан безаб ўтказиладиган рақс кечалари, концертлар ва муборакбод ташрифлар билан кечадиган Римнинг қиш мавсумлари — буларнинг бари тасаввуримга янгитдан кириб ғужғон ўйнарди.
Номаълум соҳибжамолим ёш бўлгани учун бу нарсалар ҳали жонига тегиб улгурмаганди. Мен эса бу томошо базмларнинг барида такаббурона аҳмоқликдан бошқа нарса кўрмасдим. Шу сабабдан ҳам унинг, ҳам ўзимнинг дунёимдан бир хилда ажралиб қолгандим. Қизнинг осойишта чағир кўзларига, қиёси йўқ гўзал юзига мужассамлашиб, мени ўзига тобора мафтун этаётган кичкина оламдан бўлак атрофимда биронта суянчиқ, таянадиган биронта аниқ нарса ёки тирик жон тополмасдим.
Қиз ҳамон мен учун мавҳум бўлиб қолаётган бўлса-да, кундан-кунга кичик-кичик тафсилотлар орқали унинг ҳаётини билиб борар ва у ҳақда тасаввуримдаги туманга аста-секин ойдинлик киритардим. Қиз китоб ўқишни яхши кўрарди. Кўп ва лекин тартибсиз ўқирди. Генри Жеймснинг романларини майда-чуйда тафсилотларигача айтиб бера оларди-ю, аммо бир соатдан кейин «Бовари хоним»ни очиб кўрмаганлигини тан олиши мумкин эди.
Унинг фикр-мулоҳазалари мен учун жуда муҳим эди. Фикр-мулоҳазалари эса ёшига мутлақо номутаносиб равишда жуда теран, синчков ва ақлли одамникига ўхшарди. Бу ақлли дунёқараши мени лол қолдирар, шу билан бирга ёқмасди ҳам. Баъзилар соғ ақл деб атайдиган бу дунёқараш, очиқдан-очиқ одамларга ишончсизлик, бемеҳрликдан иборат эди.
— Хўш, нима истайсиз? — дерди у менинг юқоридаги мазмунда эътирозларимга қаршилик билдириб. — Раҳмдил тангри бу дунёни сизга, боз устига сизнинг орзуларингизга мослаб бичмаган. Мана — у кўз олдимизда турибди. Марҳамат қилиб, қандай яратилган бўлса шундайлигича ҳазм этишга мажбурсиз.
— Ахир ҳамма нарсага ўхшаб кишилик дунёси ҳам тараққий этмоқда!
— Ҳеч нарса тараққий этаётгани йўқ. Ҳаммаси айланиб, қайтарилиб ётибди: қуёш, сайёралар, одамзод. Юзаки қараган кишигагина тараққиёт кўриниши мумкин. Аслида эса бариси қачонлардир юз берган ва яна юз берадиган ҳодисалар бўлиб, бу жараён токи ҳамма нарса йўқ бўлиб чангга айлангунча давом этади. Табиат қонуни шу. Қонунни эса, сиз айтганингизча, пальтога ўхшатиб ечиб бир чеккага қўйиб қўйиш мумкин эмас.
— Сиз Сорбонна қаҳвахонадрасидаги мутаассиб реакционерга ўхшаб гапиряпсиз.
— Эҳтимол. Чунки мен ҳар жойда ўқиб олган нарсаларимни гапиряпман. Фикрларим теша тегмаган деб даъво қилмайман-у, аммо тўғрилигига аминман.
Биз шу алфозда чўмиладиган жойдами, норинжранг соябон остидами суҳбатлашарканмиз, қиз қуёш системасидан кузги модага, пулнинг енгилмас қудратидан кинороман уйдирмаларига сакраб ўтаверарди. Мен эса, айниқса ўша кунлари жуда қийналсам ҳам унга мослашишга, унингдек енгил-елпи фикр юритишга, унингдек бепарво ва хотиржам кўринишга ҳаракат қилардим. Қизнинг оҳангдор, хуш ёқувчи, илиққина овозини тингларканман, қолган кунларимни ҳисоблар, ҳали ҳам ожиз умид боғлаб юрган мўъжизам юз бермаслигини ва юз бериши мумкин бўлган ёлғиз нарса охирги куни меҳмонхонага пул тўлашим, поездга ўтиришу жўнаб кетишим эканлигини ўйлардим.
Қиз билан ўртамиздаги яқинликка ўхшаб туюлувчи муносабат қалбимни қаттиқ азобларди. Чунки бу яқинлик дунёдаги мавжуд бўлган энг ёқимсиз ва беҳуда муносабат эди. Қиз менга ўрганиб кўникиб бормоқда эди. Лекин бу кўникма суҳбатдошга, пляждаги юзаки ва бачкана танишувга нисбатан эди. Мени расмли журнал ёки Мопассан романлари сингари бир нарса деб қабул қиларди. У кўнгил очар, мен эсам қўлида ўйинчоқ эдим. У ҳамма ҳуқуқни ўзи эгаллаб, менга бекатда ёки пляжга кираверишда кутиб туриш, эътироз билдирмаслик, кўнглимга ёқадиган гапни гапирмаслик, кечқурун ёки эрталаб «мени кутманг», «келмайман» деб, қуруққина буюрганда хўп деб, бош ирғаш сингари вазифа ва мажбуриятларнинг ҳаммасини қолдирганди.
Қиз ҳар куни тушликдан кейин ўзининг олий табақасига оид расм-русумларини бажариш учун йўқоларди. Баъзан оқшомлари ҳам келмас, баъзан эса кун-уззукун кўринмай кетарди. Иккимиз учрашолмай қолишимиздан заррача ачинмас, янги учрашув истаб ошиқмас, лекин шу билан бирга, албатта учрашажагимизни билар, менинг худди табиат қонунида ёзилгандек, кема бекатида ёки пляж бўсағасида пайдо бўлишимга аниқ ишонарди.
Тунлари ўз хонамга кўзимни мошдек очганча паровоз сигналини, юрагимнинг гупиллашини, сувнинг кўҳна тошдеворларга шалоплаб урилишини эшитиб ётарканман, ҳар куни ўзимга ўзим «бас!» дердим. Уни бошқа кўришни истамайман, эрталаб кўнглига сиққанча мени кутсин, бошқа биров ёнига келиб: «Яхшимисиз? Тасодифни қаранг!» деб айтсин, дердим…

* * *

Менинг маликам аслида камбағал бўлиб чиқди. Золушкадан ҳам камбағал экан.
Мен буни тасодифан билиб қолдим. Бир куни қиз, мени кутманг, деб айтди. Мен шаҳарга қайтиб келдим-да, ўзи шундоқ ҳам ёлғизликдан юрагим сиқилиб юрганимдан ибодатхона ва қасрларнинг нимқоронғулигига бардош беролмаслигини ўйлаб, гавжум савдо қаторларини бемақсад кеза бошладим. Шунда, нархи туширилган моллар дўконида пуштиранг матога кўзим тушиб қолди.
Мен бу матони минг хил пуштиранг ва каштали матоларнинг ичидан ҳам таниб олган бўлардим. Чунки қиз шу матодан тикилган кўйлак кийиб юрарди.
«Мумкин эмас, у бунақа дўкондан нарса сотиб олмайди!». Аммо у мато, модадан чиққан, ким билади неча мавсумдан бери ётган бошқа нарсалар ичида яхлитгина кўзга ташланиб турар ва уни соатлаб бақрайиб кузатганим билан ўзгариб қолмасди.
Ўз хаёлларимга ғарқ бўлиб, гавжумлик ичида туртиниб-суртиниб борарканман, кўзим ярқ этиб очилиб, илгари сезмаган нарсаларим бирдан равшанлашди. Ахир қизнинг бор-йўғи икки хил: пуштиранг кўйлак ва кўк кофта-юбкасидан бошқа кийими кўринмади-ку! Ўн кун ичида фақат икки хил кийимни бўғжомаси жуда камтар бўлган аёлгина кийиши мумкин. У ҳамиша тақиб юрган аметист тошли узуги ҳам унчалик қиммат узук эмас. Бой хонимлар Лидога ялтираб турган шахсий ведетталарида сузиб боришганда у ҳамиша оддий халққа мўлжалланган кемачадан фойдаланади. «Эксцельсиор»да ва ўша ердаги бой пляжларда нима учун унинг биронта ҳам таниши йўқ? Чунки у «Эксцельсиор»нинг жазмани эмас, чунки у ҳам менга ўхшаган бегона.
Бу далилларни тарозига соларканман, шунча вақтдан бери қизни олий табақага мансуб деб ўйлаб юрганим ўзимга қизиқ туюларди. Фақат менга ўхшаган кўзи кўр тарих ўқитувчисигагина у аслзода хоним бўлиб кўриниши мумкин эди.
Кейинроқ, ўзимни бунчалик айблашим нотўғрилигини тушундим. Қиз мени кийим-кечаги билан эмас, Лидонинг жазманларидан ўзлаштириб олган дамдўзлиги, киборлиги билан чалғитган эди. Қизиқ, бу майнавозчиликнинг унга нима кераги бор экан? Ўзига ёт, кеккайган ва совуқ даврадан нима излаб юрибди?
Ҳар томондан бостириб келаётган саволлар чангалидан аниқ йўл топишим учун яна озгина яёв юриб ўйлашим лозим эди. Аммо бу шаҳарда йўл юришнинг имкони йўқ. Қадамингни жадаллаштирсанг каналга тақаласан, ўнгга ёки сўлга бурилсанг, яна канал чиқади. Хира-яшил каналлари ичида сиқилиб қолган илон изи тор кўчалардан, деворларидан нам ва моғор уфуриб турган ер ости йўлаклардан тентираб юрарканман, бу оламнинг ҳаммаси ҳам калламдаги гирдоб сингари чалкашликка ўхшаб кўринарди…
— Буфетга бориб бирон яхна ичимлик ичмаймизми? — деб сўрадим мен, эртасига пляжда ўз жойимизга ўрнашганимизда.
— Жуда чанқаган бўлсангиз майли…
— Гап чанқашдамас, анави нусха жиғимга тегяпти.
Қиз жилмайиш билан розилик берди. Ўрнимиздан туриб чолнинг ёнидан ўтиб кетаётганимизда, унинг суқатойлик билан писиб кутиб ётган кўзларига яна назарим тушди.
— Мурдасини барибир ғажийман деб пайт пойлаб юрган сиртлонга ўхшайди, — дедим мен ғўнғиллаб.
— Анча бачкана ўхшатиш қилдингиз, — деди қиз. — Айниқса, мурда деганингизда мени назарда тутганингизни ҳисобласа…
Вақт эрта бўлгани учун буфетда деярли ҳеч кимса йўқ экан. Официант икки шиша кока-кола билан лимон ва муз бўлаклари аралаштириб солинган иккита қадаҳ ҳам олиб келди. Кока-колага лимон қўшиб сотиб бу ерда одамни беш баравар шилишарди.
— Ўйноқлаб кўпиришини қаранг! — деди қиз йод рангидаги суюқликнинг вижиллашини кўрсатиб. — Нақ шампаннинг ўзгинаси-я!
Ўша куни қизнинг кайфияти чоғ эди.
Мен эсам бошқа, муҳим ва ҳозир ойдинлаштириб олиш зарур бўлган масалани ўйлаганим учун индамасдим. Қадаҳимдаги ичимликдан бир неча қултум ичиб қизга қарадим. У жилмайди.
— Эсингиздами, — деб астагина ва бепарво оҳангда гап бошладим мен. — Сиз бир куни менга: «Эксцельсиор» мижозлари орасида юрганингиз билан на кўринишингиз, на одатларингизу қилиқларингиз уларга ўхшамайди, деб айтгандингиз.
— Айтгандим. Хўш, нима бўпти?
— Мендан фарқли ўлароқ, кўринишингиз, одат ва қилиқларингиз уларга ўхшагани билан сиз ҳам уларнинг даврасига кирмайсиз.
Мен яна қадаҳимдан бир неча қултум ичдим. Қизнинг юзига яна дамдўзлик ўрнашиб, индамай бошқа тарафга қараб олди. Мен гапимда давом этдим:
— Ҳа, сизнинг улар даврасига ҳеч қандай алоқангиз йўқлиги аниқ кўриниб турибди. Лекин нега комедия кўрсатиб юрганингизга тушунолмайман…
— Ҳеч қанақа комедия кўрсатиб юрганим йўқ, — деди у хотиржам оҳангда. — Бироз туриб яна қўшимча қилди: — Устига-устак сизга ҳисобот беришим шарт эмас. Ҳеч нарсада — билиб қўйинг.
Агар қиз бу гапни кеча айтганда индамай ичимга ютган бўлардим. Лекин бугун мен ҳар қандай эҳтиёткорликни, ҳисоб-китобни улоқтириб ташлагандим. Атрофимизда ясланиб ёки сайр қилиб юрганларга қизнинг алоқадор эмаслиги ҳақида гап очганим мени тушовлардан озод қилиб, ўзлигимга қайтарганди.
— Гапимга қулоқ солинг, Менга ҳеч қандай ҳисоб беришингиз шарт эмас — бу тўғри. Аммо ўзингизга ҳисобот беришга мажбурсиз. “Бу лаънати жойда нима жин уриб юрибман, нима излаяпман? Бировга беришни эмас бировдан уриб олишни касб қилган бу одамлар менга жиловини тутқазиб қўярмиди?», деган саволларни ўзингизга бермайсизми?
— Нима қилишим кераклигига аралашмай, ўзимга қўйиб қўя қолинг, — деди у совуққина оҳангда.
— Хўп, розиман. Ўзингиз ҳал қилинг. Лекин бир нарсани билиб қўйишингизни истардим. Мен сизнинг қоқилишингизни пойлаб, шартта ташланмоқчи бўлган мурдахўр газанда эмасман. Ўн кун, нари борса икки ҳафтадан кейин бу ерлардан кетаман. Аммо, сизни севаман, сизнинг бахтли бўлишингизни жуда-жуда истайман. Модомики сизга саволлар бераётган эканман, келажагингиз учун қайғураётганимдан, бу ерлардан узоққа кетиб қолганимда, ҳаётингизни чилпарчин қилиб қўйишингизни ўйлаб қўрққанимдандир…
У менга шошиб қараб, сўради:
— Хўш келажагим қандай бўлади? Шу чолни раво кўряпсизми?
— Чолми, чолга ўхшаганми, бунинг аҳамияти йўқ. Умуман, шу тўданинг панжасига тушиб қолишингиздан қўрқаман. Наҳотки, уларнинг қанақалигини билмасангиз? Агар бир кимса ёки нарса билан қизиқиб қолсалар, демак, унинг ўзларига фойдали эканини ўйлашади. Фойдадан бўлак бошқа мезони йўқ уларнинг. Хўп, сиз гўзалсиз дейлик, улар бир қарашдаёқ чиройингиз ресторанда битта ўтиришга арзийдими ёки қоракўзан шубагами, ёки автомобилгами, дарров пулга чақишади. Ишлари битгандан кейин совғани қайтиб олиш йўлларини ҳам чамалаб қўйишади. Ҳисоб-китоб — уларнинг худоси. Бу уларга шажараларининг бошида турган қассоб ёки дўкондор бобокалонларидан ўтган.
— Ўзингизни босинг, — деди у майин оҳангда. — Гапингиздан камроқ адашасиз.
— Ҳазил қилманг. Мен жиддий гапиряпман.
— Кўряпман. Лекин айтаётган гапларингиз фақат бу ердагиларга эмас, ҳамма одамларга тааллуқли. Бу ердагиларми, Венециянинг ифлос, кир маҳаллаларидами — одамларнинг ҳеч фарқи йўқ.
— Фарқи бор ва жуда катта. Бу ерда ялпайиб ётганларнинг пули кўп. Пули жуд-д-а кўп. Шу сабабдан ўзларини кучли, ҳамма нарсага қодир, ҳамма нарса мумкин деб ўйлайдилар…
— Пули йўқлар эса, пулсизликнинг ўрнини сурбетлик, алдамчилик, зўрлик билан тўлдирса бўлади деб ҳисоблайдилар. Аёл у ерда ҳам бу ерда ҳам ўлжа. Агар, албатта аҳмоқ бўлса.
— Йўқ, нотўғри. Сиз ўзингизни оқламоқчисиз, холос. Менга қулоқ солинг…
Лекин у гапимни бетоқатлик билан кесди:
— Йўқ, қулоқ солишни истамайман.
Қизнинг андак қизарган юзларидан биринчи марта хотиржамлик ўчганди. Чағир кўзларига тажанглик ўрнашиб, биринчи марта менга серрайиб тик боқарди.
— Майли, — деди у хотиржам совуққонлик билан. — Сиз мени ёқтирасиз дейлик. Дўстона маслаҳат бераяпсиз ҳам дейлик. Лекин бу маслаҳатингизнинг менга нима фойдаси борлигини ўйладингизми? Нима қиламан маслаҳатингизни? Тарихдан рефератмиди сизга? Сиз бу ерда лимонад ичиб ўтириб баландпарвоз оҳангда гапираётган гапларингизни мен турмушда синаб кўрганман. Болалигимданоқ, ўнларча марта бошимдан ўтказганман. Шунинг учун буларни сиздан кўра мен яхши биламан. Бой эркакларни ҳам, камбағал эркакларни ҳам, ўша сиз айтган қассобларни ҳам жуда яхши биламан ва худога шукрки, шу пайтгача сизнинг панду насиҳатларингизсиз ҳам уларнинг адабини бериб юрганман.
Мен жим ўтирардим. Жим ўтиришдан бошқа нима ҳам қила олардим? Ҳақиқатда ўзим яхши билмайдиган, орқаваротдан эшитиб, умумий тасаввурга эга бўлган мавзуда фалсафа сўқигандим-да. Кейин, қиз ҳақида қайғураётганим ростми ўзи? Бировнинг қайғуришига зор одамга ҳеч ўхшамайди-ку? У мен билмаган томонга сузиб кетяпти, лекин жуда яхши сузиб кетяпти, чўкадиган сиёқи йўқ.
— Чанқоғингизни қондирдингизми? — сўради қиз. — Турайлик бўлмаса. Менимча, бир шиша кока-колага етарлича вақт ажратдик.
У яна хотиржам ҳолига қайтган бўлса-да, кайфияти бузилганди.
Буфетчи билан ҳисоб-китоб қилгач, соҳил бўйидаги нам ва оёқ ботмайдиган қум чизиғидан қайта бошладик.
— Жуда индамай қолдингиз? — деди қиз. — Нима бало, менинг ташвишларим тинч қўймаяптими дейман?..
— Бошқа иложим йўқ ахир! — мен ҳам унинг оҳангига мослаб жавоб бердим.
У кулиб юборди. Лекин кулгиси носамимий эди.
— Иқрор бўлинг, сизни менинг қайғум эмас, ўзингизнинг синчковлигингиз қийнаяпти. Сизни шишадек тиниқсиз, деганим жаҳлингизни чиқаряпти. Хоҳланг-хоҳламанг, лекин тўғри изоҳ шу. Сиз ҳамма нарсани токчаларга тартиб билан териб қўйишга одатланган одамсиз. Таниш-билишларингизни ҳам худди ўқувчиларингизга ўхшатиб: бу яхши, бу ўртача, бу ёмон деб аллақачон саралаб қўйгансиз. Мени эса қайси токчага қўйишингизни билмаяпсиз. Шундан жаҳлингиз чиқаяпти. Агар қўлингиздан келса бир тарсаки тортиб ёки қулоғимдан чўзиб жазолаган бўлардингиз.
Қиз яна кулди-да, сувга туша бошлади.
— Балки ростдан ҳам жаҳлим чиққандир, — дедим мен унинг кетидан бориб. — Лекин жаҳлимнинг сабаби бошқа ёқда. Мен тиниқ бўлишим мумкин, лекин сиз ҳам жуда сирли шахс эмассиз. Синчковлик ҳам қилаётганим йўқ, чунки одам бирон нарсани билмаса синчковлик қилади. Мен эсам сизни бошдан-оёғингизгача билиб олдим. Билмаган жойимни тахмин қиламан. Хуллас, сиз ҳақингизда нимаики қизиқтирган бўлса — барини билиб олганман.
Қиз ярим белига сув кирган жойда тўхтаб, менга ўгирилди:
— Шунақами? Бари деганингиз нима, билсам бўладими?
Мен ундан берироқда тўхтаб, шу ҳолатда бирон нарсани тушунтириш жуда кулгили бўлса керак деб ўйладим. Лекин кулгили эканлигини одам четдан туриб кузатса билади. Менда эса кузатишга имкон йўқ эди.
— Бўпти. Модомики сиз талаб қилар экансиз, орани очиқ қилиш учун тўғрисини айтаман-қўяман. Сиз ўзингизнинг барча рол ўйнашларингизга қарамай, мияси аҳмоқона кинороманлар билан тўлдирилган содда, гўл ва камбағал қизсиз. Сиз, тақдир менга чиройли чеҳра ва сарвқомат ато этгани сабабли ҳамма нарсага ва бирданига эришишим мумкин деб ўйлайсиз. Сиз, ўз табақангиздаги одамлардан — улар қўпол ва сурбет бўлгани учун эмас, камбағаллиги учун, кинолардаги ҳавойи гўзалларни мафтун этадиган нарсаларга ўраб-чирмаб ташлашга, бой либослар олиб беришга пуллари бўлмагани учун хазар қиласиз. Хуллас, назарингизда олий табақанинг кийимига ўхшаган либосга ўраниб, аслида нархи ҳемири матодан кўйлак тикиб, йирик ўлжани қўлга киритиш илинжида бу ердаги бошқа оламга ташриф буюрасиз-да, ўзингизни ёлғиз ва калондимоғ гўзал қиёфасига солиб юрасиз. Шундайми? Тўғри топдимми?
Мен жуда қўпол гапираётганимни билардим, аммо бу қизни яхшилаб силкиб ўзига келтирмоқчи, осмондан ерга олиб тушмоқчи ва ниҳоят ўралиб олган калондимоғлик деворини янчиб ташламоқчи эдим.
У мендан аччиқ гап эшитишни кутмаганидан ранги бўзариб, оғзини очганча қотиб қолди.
— Унақамас… унақамас… — деб такрорлади титроқ овозда. У яна нимадир гапирмоқчи бўлди-ю, аммо мадори етмадими, тескари ўгирилиб менинг қаҳрли овозимдан нажот истагандек денгиз томон кета бошлади.
Унинг кетидан боришим бефойда эди. Соябон остига қайтган заҳотим, гапни меъёрдан ошириб юборганим учун ўзимдан хафа бўлдим. Кеча — канал, кўприк ва маҳобатли деворлар сиқувидаги гавжум кўчаларда юриб ўйлаганимда йиғилган бари гапни тўкиб солибман-да, ўзиям. «Шу қизни тавба қилдирмоқ учун энг аламли айбномаларни ёғдириш риёкорлик эмасми? — деб ўйладим. — Нега унинг жиғига тегиб, сир-асрорларини кавлаштирасан?» Ёмони шу-да! Бир одамни севиб қолсак, ўзимизга кўпроқ жой очиш учун унинг қалбини ағдар-тўнтар қилиб, ичидаги туйғуларни бошқатдан жойлаштирамиз. Модомики, биз уни севарканмиз, у бус-бутунича, ўзининг орзу-истаклари, туйғулари ва ўтмиш хотиралари билан бизникидир деб ўйлаймиз ва янги уйга кўчиб ўтаётгандек жиҳозларни ўзимизга мослашга ҳақимиз бор деб ҳисоблаймиз.
Номаълум соҳибжамолим қайтиб келганда яна илгаригидек хотиржам ва совуқ қиёфада эди. У халатига ўраниб денгизга бироз қараб турди. Кейин халатини ечиб, нарсаларини йиғиштира бошлади.
— Кетасизми? — сўрадим мен.
У жавоб бермади.
— Пляждан чиқишда кутиб тураман.
— Кераги йўқ. Сизнинг кутиб туришингизни истамайман.
Қиз кетди. Мен нарсаларимни йиғиштира бошладим. Жанжал пишиб етилаётганини сезган Чол, қат-қат ва семиз гарданини мен томонга бурди.
«Шошилма, қари газанда, — дедим ичимда. — Ҳали сенинг вақтинг келгани йўқ. Балки умуман сенга фурсат келмас. Ишингни қилавер».
Ярим соатдан кейин номаълум севиклим пляждан кийиниб, тараниб чиққанда йўлини тўсдим.
— Кетинг, — деди у жаҳл билан. — Сизни кўришга кўзим йўқ.
Қиз қуёшда ялтираб турган асфальт йўлакдан кетабошлади. Изига тушарканман, биринчи кунги Чолнинг аҳволида эканлигимни кўз ўнгимга келтирдим. Қиз индамай жаҳл билан кетар, мен ялинчоқлик билан гап ташлаб унга эргашардим.
— Бир нафас қулоқ тутинг, — дедим қадамимни тезлаштириб. — Жиғингизга тегмоқчи эмасман. Кўргингиз келмаётган бўлса умуман йўқолиб кетишга ҳам сўз беришим мумкин. Фақат сиз билан шу аҳволда гина-кудурат, юракда адоват билан ажралишни истамаяпман. Одамга ўхшаб ажралиш учун бир-икки оғиз гап айтишга рухсат этинг…
— Айтадиганингизни жуда қойилмақом қилиб айтиб бўлдингиз! Аввалги гапларингизга ҳеч ўхшамас экан. Куни кеча: «Бу қиз олий табақадан, унга назокатли муомала қилишим керак», деб ўйлагансиз. Бугун эса, паст табақадан эканлигимни билиб қолиб, мулозаматларни итқитиб ташласа ҳам бўлаверади, деб ҳисобладингиз, шекилли.
— Йўқ! Йўқ! Бундай эмаслигини ўзингиз ҳам биласиз. Мен бундай қилишим мумкин эмас. Бу гапларингизни бояги айтганларимга қасдма-қасдликка, жаҳлимни чиқариш учун айтаяпсиз, ҳа, тўғри қиляпсиз. Лекин гапимга қулоқ солинг, кейин нима хулоса чиқарсангиз ихтиёрингиз!
Аммо қиз жуда қаҳри келиб кетганидан гап уқолмас ва қадамини тобора жадаллаштирар, мен эсам ундан ортда қолмас ва икки орадаги луқмаларимиз юқоридагидек аччиқ-кесиқ эди. Ниҳоят, қиз чарчадими, раҳм қилдими ёки аҳволимизнинг ноқулайлигини тушундими — тўхтади. Ярим ўгирилиб тажанг аҳволда деди:
— Ҳа, бўпти. Гапиринг, сиздан бир йўласига қутулиб қўя қолай.
— Кўчада шундоқ туриб-а? Бирпасга қаҳвахонага кирайлик.
— Қаҳванинг ҳожати йўқ!
— Ҳеч бўлмаса сояга ўтиб ўтирайлик, офтобни қаранг!
У ҳалигидек тажанг аҳволда намойишкорона уф тортгач, биз орқага қараб юрдик. Қиморхоналарнинг оқ кублари, узун ва зерикарли кўргазма зали, аллазамондагидек туюлаётган биринчи учрашган дўконимиз ёнидан ўтиб, «Эксцельсиоир» олдидаги кенг канал бўйлаб тушган салқин хиёбонга бурилдик. Бу ерда — осмонўпар чинорларнинг соясида хотиржам суҳбатлашиш мумкин эди. Лекин менинг гапирадиган гапим қолмаганди. У билан ажралишни истамаётганимдан, яъни ҳозир мутлақо ножоиз бўлган гапдан бошқа айтадиган гапим йўқ эди.
Канал бўйидан бир ўриндиқ эгаллаб ўтирдик. Шундай оёқларимиз остидаги сувда ёзги осмон, яшил дарахтлар, оқ иморатлар акс этарди.
— Хўш?
— Биламан сизга аҳамияти йўқ, лекин мен сизни севиб қолганман. Бир кўришдаёқ, телбаларча севиб қолганман…
— Зиғирчалик аҳамияти йўқ…
— Бўлмаса ортингиздан изма-из тентираб юрмасдим. Минг чиройли бўлинг, мингта бошқа ортиғингиз бўлсин менга ёт даврага мансублигингиз учун, аниқроғи, мен шундай ўйлаганим учун ғиринг демай ёнингиздан ўтиб кетардим. Сизни кемада биринчи учратган куним ростдан ҳам мен учун бахти қаро кун…
— Бошқа кунларнинг ундан нимаси яхшилигини тушунмаяпман.
— Мен ҳам тушунмайман. Ҳақиқатда кечагидан бошқа ҳамма кунлар бахти қаролик эди. Кечаги кунгача бутун вужудим қўзғолон қилиб: шу қиз туфайли эс-ҳушингни йўқотган бўлсанг қип-қизил жинни экансан, деб фарёд чекарди. Сизнинг бойлигингизга таъма билан эмас, ижирғаниб қарардим. Бугундан бошлаб эса кўнглим хотиржам. Сизни иккиланишсиз, виждон азобисиз севаман. Чунки сизнинг ҳам ўзим каби камбағал эканлигингизни билиб олдим.
— Йўқ, — деди у совуққина қилиб. — Мен сиздан ҳам камбағалман.
— Бу қайтага яхши-ку!
— Жим бўлинг! Бу жуда ёмон! Шунчалик ёмонки, ундан баттар нарса бўлиши мумкин эмас!
Қиз учун унинг камбағаллиги ҳақиқатдан ҳам даҳшатли нарса экан. У сўзларкан, чеҳрасида азоб, хўрлик аксланди. Шу сонияда юзи бутунлай ночор, ачинарли ҳолатга киргандики, бир қарадим-у, худди таъқиқланган ишни қилгандек дарров кўзимни обқочдим.
— Сиз ўзингизча, камбағаллик нималигини биламан деб ўйлайсиз, шекилли. Бекор айтибсиз, ҳеч нарса билмайсиз. Чунки сиз эркак бўлиб туғилгансиз ва сиз билган камбағаллик бутунлай бошқача. Дунёда ҳар қандай ноиложлик чегарасидан ҳам ўтиб кетган камбағалликлар бор… одамни ер билан битта қилади… бошқаларга оёқости қилади… сени ночор, қўлингдан ҳеч нарса келмайдиган, ҳуқуқсиз қилади…
Қиз сувга қараганча ўша, ўзига одат билган хотиржам ва оҳиста оҳангда гапирса-да, заминида асабий таранглик борлигини билганимдан қулоғимга фарёддек эшитиларди. Узоқ вақт ушлаб турилган кўз ёшлар аччиқ йиғига айлана бошлагандек, унинг сўзлари ҳам тобора тўлиб-тошиб келар, тобора тезлашарди.
— Одамларга ўхшаб, олифтагарчиликсиз, оддий кийингинг келади-ю, лекин ағдариб тикмоқчи бўлганингдаёқ йиртилиб кетадиган онангнинг эски-тускисини илиб юришга мажбур бўласан. Кечқурун бирон нарса ўқисам дейсан-у, лекин бутун оила аъзоларинг битта ифлос каталакка тиқилгани учун отанг чироқни ўчириб қўяди. Чунки унинг онанг билан ўз ишлари бор… Мактабда ўқигинг келади, лекин пул йўқлиги учун ўқиёлмайсан… Каттароқ одам, масалан, артист бўлгинг келади, лекин, ҳатто Римга бориб олиш учун йўлга пулинг бўлмайди. Кунлардан бир кун сенга: «Жаноб Тосининг олдига бор. Жаноб Тоси артистларни шу ернинг ўзида яратади», деб маслаҳат беришади. Сен борасан. Жаноб Тоси ўзига ўхшаган яна икки киши билан бир қовоқхонада ўтириб, саҳнада рақс тушаётган бешта яланғоч ўйинчини томоша қилиб ўтирган бўлади. «Этагингизни кўтаринг, — дейди бепарволик билан жаноб Тоси. — Баландроқ, баландроқ ва чаққонроқ кўтаринг! Уятчанг одам менинг идорамга тўғри келмайди». Сен титраб-қақшаб, кўзларингни яширгани жой тополмай, қурбинг етганча этагингни кўтарасан. «Яхши, — дейди жаноб Тоси. — Энди ечининг!» «Ечингим келмаяпти, мен артист бўлмоқчиман», — дейсан базўр овозингни чиқариб. «Артист! Жульетталарни ўйнамоқчимисиз?» Сен соддалик билан бош ирғайсан. Жаноб Тоси осмондан тушгандек қарайди-да, хахолаб кулади. Шериклари эса унга қўшилади. «Ҳа-ҳа-ҳа, гапига қаранг. Бу қизча Жульеттани ўйнар эмиш. Ўлиб қоласан, бунинг гапидан…» Кейин жиддий қўшиб қўяди: «Нимани кутяпсиз ўзи? Менинг вақтим оз. Ё ечининг, ё хонани бўшатиб қўйинг. Менга оёқ керак. Оёқ! Бошқаси — Миландаги Ла Скалага совға бўлаверсин».
Қиз бошини қуйи эгганча индамай қолди. Ҳикоясининг давомини ўзига-ўзи ичида гапираётганга ўхшарди у. Чунки, эркаклар олдида ечинганини, чурук ич кийимларини намойиш этганини, номус ва уятни гапириши керак эди бу ёғида.
— Хуллас, жаноб Тоси мени ишга олди. Жульетта ролига эмас, ҳатто саҳна учун ҳам эмас: қора рангли комбинация, қора рангли пайпоқ кийиб, столлар орасида сигаретали патнисларни кўтариб юриб, меҳмонларга хизмат қилиш учун олди. Биринчи тундаёқ, корхонаси ёпилган пайтда жаноб Тоси мени ечиниш хонасида қучоқлаб: «Оҳ қушчагинам, ҳали тажрибанг йўқ. Лекин менга ёқасан. Сени ўзим қайиқда уйингга обориб қўяман», деди. Жаноб Тосининг семиз гавдасидан тамаки ва тер ҳиди келарди.
Бирга кетарканмиз, у менинг қаерда туришимни сўрамади ҳам. Қайиқни Сан-Симеозу тарафдаги уйлардан бирининг олдида тўхтатди. Мен дарров қайиқдан сакраб тушдим. Жаноб Тоси эса семиз бўлгани учун анча ҳаяллади ва бундан фойдаланиб мен қочиб қолдим. Қоронғида бир боғчада ўриндиқ топиб, ўтириб роса йиғлаганим эсимда. Чунки, энди кабарега қайтиб бормаслигимни ва ҳеч қачон артист бўлолмаслигимни билардим.
Қиз яна жим бўлиб қолди. Мен ҳам индамасдим. Энди унинг гапирадиган пайти келганди. Фақат — асл фикрни яшириш учун айтиладиган қуруқ гапларнинг навбати тугаганди.
— Ҳамма жойда ҳақорат ва хўрлик кўрардим. Аёл сифатида менга ким биринчи бўлиб кўз олайтирганини биласизми?
Қиз саволига жавоб кутиб қорайган чағир кўзлари билан бир зум қаради:
— Ҳеч хаёлингизга келмайди: менинг ўгай отам. У бир куни кечаси маст ҳолда қайтди-да, эрталаб барвақт турди. Хонани йиғиштираётгандим, ёпишиб зўрламоқчи бўлди. Мен бақирдим. Онам келиб қолди-да, отамни бутунлай ҳайдаб юборди. Ярамас, аблаҳ ва майхўр одам эди. Оҳ, қани энди бу дунёдаги ярамас битта ўша билан чекланса! Ижара ҳақининг қимматлиги ҳақида уйнинг эгасига гапирсам: «Агар келишсак сиз учун жуда ҳам арзон қилишим мумкин», деб жавоб берарди. Молидан уни ёки буни кўрсатиб, неча пул туради деб боққолдан сўрасам, кўзини қисиб: «Ўзингизга боғлиқ, текин бўлиши ҳам мумкин», деб жавоб берарди. Бетамиз сўз, сур нигоҳлар ҳамма жойда сени таъқиб қилади. Кинога тушсанг, албатта, биров келиб қўлингдан ушлайди. Буларнинг ҳаммаси чиройли бўлганим учун эмас, асосан камбағалдан чиққаним учун юз беради. Камбағал бўлгандан кейин кўникиш керак, димоғ-фироғни ким қўйибди, деб ўйлашади. Мен кириб чиқмаган иш қолмаган бўлса керак. Ғазначи, дўконда сотувчи, официант, кинода чипта сотувчи — ҳамма ишни қилиб кўрганман. Лекин биронтасида тинч ишлагани қўйишмас, бутун сувингни сиқиб олгудек ишлатиш билан қониқмай, яна шилқимлик қилишарди. Қўлимда ишлаяпсанми, кўнглимдагини бажаришинг керак, деб ҳисоблашарди. Бир хили биринчи куниёқ ташланса, бошқаси одамгарчилик юзасидан уч-тўрт ёки бир ҳафта чидаб турарди. Шунинг учун, қаерда ишласам ҳам узоғи билан уч кун ёки бир ҳафта ишлардим. Янги ишга жойлашганимдаёқ, узоқ ишлолмаслигимни билардим ва бир жойга кирган заҳотим бошқа эълонларни ўқиб, кейингисига тайёргарлик кўриб тураверардим. «Ева, дердилар онам менга, сен жуда мағрурсан. Бизларга ўхшаган камбағалларга мағрурлик ярашмайди. Тўғри, чиройлисан. Лекин бунинг нима фойдаси бор? Қиз боланинг ҳусни тез сўладиган нарса. Мен ҳам бир пайтлари чиройли бўлганман». Онам бечора боққолнинг ёки шунга ўхшаганларнинг оғиз солишига кўнишимни истар ва буни ҳамиша таъкидлаб туришни канда қилмасдилар. Аммо мен кўнмасдим ва бу кўнмаслигим мағрурлигимдан эмасди. Модомики, менга ҳаёт бир марта бериларкан, у меники. Ўз билганимча яшашим керак. Бировнинг аралашишга, халақит қилишга ҳаққи йўқ, деб ҳисоблаганимдан эди.
Онам бечора эса миясига ижара ҳақи билан писта ёғидан бошқа нарса кирмаслиги учун ҳадеб ўша гапни такрорлайверардилар ва бир кунмас бир кун мен айтганларига кўнадиганга ўхшардим. Аммо бир куни кечқурун ўгай отам маст ҳолда уйга бостириб кириб, сандиқларни титкилай бошлаганда, онам уйғониб қолибдилар. Ўгай отам унга ташланибди-да, роса дўппослабди. Шундай қаттиқ урибдики, онам шўрлик икки кунга бормай қазо қилдилар…
Қиз қўлларини кўксида чалиштирганча суянчиққа суянди-да, ифлос эски хотиралардан фориғ бўлишни кутгандек жим қолди. Шу сонияда гапиришмас, эслашнинг ўзи жиркантирадиган нарсаларни кўз олдидан ўтказаётганини сезиб турардим. Бироз туриб хаёлидаги туғён босилди, шекилли, гапини давом эттирди.
— Бир куни дугонам Эмилия билан оддий чит матодан, лекин андазасини француз мода журналидан олиб кўйлак тикдик. Кўйлакни кийиб кўргандим, назаримизда уни маҳалламиздаги чипта юз лира турадиган кинотеатрга кийиб чиқиш уволдек кўринди. Шунда Эмилия, «Лидога бормаймизми?», деб қолди. Мен Лидонинг зўр жойлигини эшитгандим-у, ҳеч кўрмагандим. Хуллас, бу ерга келдик. Бу ердаги озодалик, сокинлик, кенглик менга жуда кучли таъсир қилди. Агар сиз, «ҳа, тушунаман» ёки «тасаввур қиламан» десангиз, ғирт ёлғончи бўласиз. Умри кир-чир ва ифлосликлар ичида ўтган қизалоққа Лидонинг қандай таъсир қилганини сиз ҳеч қачон тушунолмайсиз. Йўл-йўл пиджак кийган, ҳамиша олифтагарчилик билан мийиқда кулганидан лаби бир ёққа қийшайиб турувчи, оғзидан фақат сўкишу шалоқ сўз чиқадиган гўрсўхталар бу ерда йўқ эди. Эркаклар бизга ҳурмат билан қарашар, гап отишмасди. Қаҳвахонадаги официант эса менга «хоним» деб мурожаат қиларди. «Буларнинг ҳаммаси кўйлагимиз туфайли, — дерди пиқиллаб Эмилия. — Бизни ойимчалар деб ўйлашяпти, ҳурматли «хоним!» Лидога қилган сафаримиз унинг учун оддийгина якшанба ҳазили эканидан Эмилия тинмай пиқиллаб куларди. Менинг эса ақлим лол қолиб, бутунлай бошқа хаёлларга ғарқ бўлгандим ва биринчи марта кўрганим бу кутилмаган гўзаллик ва янгиликдан бебаҳра юришни ҳеч-ҳеч истамасдим. Шу-шу, бироз пул жамғариб бўш вақт топдим дегунча, бу ерга келардим. Маҳалламизнинг бадбўй ҳидларидан, қўпол йигитларидан қочиб, соҳил бўйидаги хиёбонда сайр қилардим ёки пляжда ўтириб дам олиб кетардим. Орадан бироз вақт ўтгач эса бу ердан иш топишга, боз устига вақтинчалик эмас доимий иш топишга муваффақ бўлдим. Чунки хўжайиним аёл киши чиқиб қолди. Бор гап шу…
Қиз яна кўзларини юмди. Унинг чеҳрасига яна киборлик аломатлари ўрнаша бошлади. Ифлос хотираларни ортда қолдириб, юзини денгиз шабадасига тутганча дам олаётганга ўхшарди. Мени унутиб ҳам юборди деб ўйлагандим, бир пайт ўзи савол бериб қолди:
— Хўш, кўнглингиз тўлдими?
Мен нима дейишни билмай талмовсирагандим, қиз давом этди:
— Сиз дилингизга шу кунларда йиғилган ҳамма саволу, гумону, ярим саволларингизга бирдан жавоб олдингиз. Ёки буларнинг барини ўзингиз олдиндан билармидингиз? Албатта сиздек синчков ва зукко билиши ҳам мумкин…
— Йўқ, билмас эдим. Ҳалол тан оламан, ҳеч нарса билмас эдим. Кўршапалакка ўхшаган кўр эканман.
— Энди-чи?
— Нима “энди?”
— Мана энди кўзингиз очилди, ҳаммасини биласиз?
Қиз кўзларини қисиброқ, юзини шабадага тутганча тик ўтирарди. Ҳолатини кўриб кўкрагимга илиқлик ёйилди-да, нозик елкаларини, мағрур бўйнини қучгим келиб кетди.
— Энди билмадим нима дейишимни, — чайналдим мен қучиш истагини базўр енгиб. — Ярим соат ичида эсимни тескари қилиб юбордингиз. Қандай қилиб сизни севганимга ўзим ҳайрон қолиб ўтирибман…
Ўзим сезмаган ҳолда икки хил маъно чиқадиган гап айтиб юборганимдан кейин қизнинг юзида кинояли жилмайиш пайдо бўлди. Мен гапимни тузата бошладим:
— Мен айтмоқчи эдимки, шу пайтгача болалик қилибман. Шу пайтгача сиз мен учун гўзал ва ўта сирли аёл эдингиз. Сиз ҳақингиздаги тахминларим нотўғри чиқди. Мен сизни энди кўраётгандекман, энди инсон сифатида очгандекман…
— Хўш?
Қизнинг юзидаги киноя йўқолиб кулгининг ўзи қолди. У мени ўйин қилаётганини сезиб, тўнимни тескари кийдим.
— Нимаси хўш?.. Ҳеч нарса, — дедим гап оҳангимни ўзгартириб. — Хўп, майли, сиз мағрурсиз. Лекин бошқаларда ҳам озми-кўпми ғурур борлигини унутманг, хўпми?.. Мен сизга мазах бўлиш учун севги изҳор қилмоқчи эмасман.
Қиз кулиб юборди. Бу сафар у яйраб эркин куларди. Мен эсам уни шу сонияда ҳам қучоқлагим… ҳам ургим келарди.
— Жуда яхши бўпти, — деди қиз кулгидан тўхтаб. — Энди яхши одамга айландингиз. Биласизми, изҳори муҳаббат эшитиш менга ёқмайди. Бунинг устига ҳозир севги изҳор қилишни ҳам қотирмасангиз керак.
— Демак, фикримиз бир жойдан чиқди. Демак, қаҳвахонага кириб озгина ўтиришдан ўзга иложимиз қолмади, шундайми?
— Ҳозир мутлақо иложи йўқ, — деди қиз менинг соатимга бир кўз ташлаб.
— Яна ўйин қилаяпсизми?
— Нон топишни ўйин ҳисобласангиз… Мени бир жойда ишлашимни тушунишингиз мумкинми?
— Ишлаш? Қаерда ишлайсиз?
— Сиз биринчи куни пляж либосларини сотиб олган дўконда. Ёз пайтида таътил ўрнига ярим кун — тушликдан кейин ишлайман.
— Жуда зўр! — хитоб қилдим мен. — Сиз билан бирга бораман.
— Мутлақо мумкин эмас.
— Нега мумкин эмас экан? Мен харид қиламан. У-бу нарса сотиб олишга ҳаққим борми-йўқми? Менильмонтандаги қоровул хотинга чўмиладиган либос, амакимга похол шляпа сотиб оламан.
— Майнавозчиликни қўйинг.
— Хўп, майли. Бўлмаса, билиб қўйинг, дўкон олдида бўшашингизни қаққайиб пойлаб тураман.
— Яна майнавозчилик қилаяпсиз. Муюлишгача кузатиб қўйинг-да, кейин ақлли бола бўлиб орқангизга қайтинг. Кутманг. Мен бугун кечқурун бандман.
— Бўлмаса эртага эрталаб кутаман, — дедим бўш келмай.
— Майли. Фақат ростдан ҳам эртага бўлсин, бугун эмас.
Ўрнимиздан туриб қум сепилган йўлакдан орқага қайтдик. Шабада бироз кучайган, дарахт соялари қуюқлашиб, яшил тусга кирганди. Бизни аллақандай сирли шивир-шивирлар кўмгандек эди. Хиёбондан қайтар эканмиз, шунча кундан бери биринчи марта қалбимга хотиржамлик ўрнашганини ҳис этардим. Қиз ёнимда, хоҳласам кифтим кифтига тегади. Олдинда ваъда қилинган эртанги учрашув бор.

* * *

Мен “эртанги учрашув”га шунчалик ишонган эканманки, бекатда зориқиб бир неча соат кутганимдан кейин ҳам қизнинг келмаслигига ишонмасдим.
Кимсасиз бандаргоҳ аста-секин гавжумлаша бошлади. Вокзал тарафдаги кенг зинапоядан сумка ва чамадон кўтарган оломон оқиб келар, лиқ-лиқ тўла кемачалардан эса тушликка қайтган эркаклар шошилиб тушардилар. Тиқилинч ва турткилар ичида қолиб кетдим.
Орқамга ўгирила-ўгирила, каналга термила-термила меҳмонхонага қайтдим.
Эртасига яна эрталабдан то пешингача бандаргоҳда сарғайиб турдим, бироқ қиздан дарак бўлмади.
“Бу қиз соддалигингдан фойдаланиб, сени калака қилаяпти, — дерди ҳали батамом учиб кетмаган ақл-ҳушимнинг қолдиқлари. — Ёки сендан қутулмоқчи. Ахир Лидода сенга ўхшаганларни деб тентираб юрмаса керак? Бутун хатти-ҳаракатлари шуни айтиб турибди-ку?!”
Лекин қиздан кўнгил узиб кетишга қурбим етмасди. Боз устига ўртадаги изҳори дил суҳбатдан кейин.
“Бўпти, — дедим ўзимга-ўзим. — Ора очиқ. Аммо, ростдан ҳам ўзини мендан олиб қочаётганига амин бўлиш учун аввал уни бир кўришим керак. Ана ўшанда ҳақиқатан ҳам тамом!..”
Учинчи куни эрталаб бекатда яна узоқ кутганимдан кейин кемага миндим-да, Лидога қараб кетдим. Қизиган қумда боланинг изидан кетарканман, назаримда қизнинг соябон остида чол биланми ёки бошқа биров биланми, ўтириши мумкин бўлган тарафга атайин қарамасдим.
Чол ўз жойида, аммо бир ўзи ўтирганлигини кўриб кўнглим сал жойига тушди. Чол менга бир қараб, шошилмай орқасини ўгириб ётди.
Нарсаларимни соябоннинг остига қўйдим-да, соҳил бўйлаб ҳўл қумни босиб бир тарафга кета бошладим. У ер бу ерда пуштиранг чўмилиш либоси кўзимга ташланар, лекин улар номаълум соҳибжамолимники эмасди. Тўғрисини айтсам, қизни учратмаётганимга унчалик бетоқатлик сезмасдим ҳам. Пляжнинг деярли охирига борганимда қаердандир келган кўкракдан чиқувчи кулги овозини эшитдим-да, қарамасданоқ, кулгининг ўша қизники эканлигини танидим. Агар мингта аёл кулганда ҳам орасидан уникини бехато ажратиб олган бўлардим.
Мен бошимни кўтардим.
Қиз мендан бир неча қадам нарида, худди биз изҳори дил қилган сўнгги кунимиздагидек ҳолатда сувнинг ичида турарди. Аммо бу гал чеҳраси кулгидан очилиб кетган ва худди шундай хандон отиб турган олдидаги эркакка қаратилганди. Бақувват, полвонсифат бу эркак кулганда тишлари оппоқ ва чиройли ялтирарди. Бир неча сония ҳушим бошимдан учиб, хўрланганча уларга қараб қолдим. Қиз ҳам мени кўрди.
Мен дарров кўзимни обқочиб, шоша-пиша йўлга тушдим. Минг афсус бўлсинки, бу ерда пляжнинг чегараси тугаркан, йўлимда темир панжара пайдо бўлди. Аҳмоқона, кулгили вазиятда қолиб, орқамга ўгирилдим-да, шакаргуфторлик қилаётган жуфти бо жуфтнинг олдидан яна ўтишга мажбур бўлдим. Ерга қаттиқ тикилиб олган кўзларимга қумдаги ўзим қолдираётган изларим кўринарди холос.
“Мана сенга исбот, — дердим кийимларимни кияётганимда ҳам, кемачага ўтириб шаҳарга кетаётганимда ҳам, кейинроқ меҳмонхонада у ёқ-бу ёққа юраётганимда ҳам. — Исбот талаб қилаётгандинг, мана исботнинг энг зўрини кўрдинг. Шунақанги зўрки, ортиғи — ортиқча”. Шу масаладан бошқа нарсани ўйлолмасдим. Бу бир томондан яхши эди. Чунки ҳис-туйғуларимни таҳлил этишга тушиб кетсам бошим ёрилиб ҳам кетиши мумкин эди.
Эртасига эрталаб барвақт турдим. Шошилмай, устаранинг бир хилда юришини ва биронта ҳам тукни қолдириб кетмаслигини қаттиқ назорат қилиб узоқ соқол олдим. Кийинишим ҳам узоқ давом этди. Кийинарканман, мана бу костюмнинг тугмаси узилибди, мана бу кўйлакни яна кўпи билан икки марта кийсам бўлади, деган майда-чуйда тафсилотларни овоз чиқарганча гапириб фикримдан ўтказардим. Кейин қаҳва ичиш учун пастга тушдим. Газета олиб кўздан кечирдим, официант билан навбатдаги велопойгада Фаусто Копининг ғолиб чиқишига имкониятлари борми-йўқлиги ҳақида узоқ гаплашдим. Официант суҳбатга берилиб кетган экан, хожаси чақириб эсини жойига келтирди.
Официант кетиб, қаҳвам тугаб, мен ёлғиз қолдим. Меҳмонхонадан чиқиб бекат тарафга бир қарадим-да, тескари тарафга кетдим. Қадимий аркнусха кўприкдан ўтиб, дўконларга, уларнинг сотувчиларига ва бозорга чиққан хотинларга лиқ тўла узун кўчадан йўлга тушдим.
“Буни қара, — дедим ўзимга-ўзим. — Гранде Каналидангина кўрган Венециянг Венеция эмас. У бошқача. Кемада сандироқлаш билан чекланиб хато қиляпсан. Кўзингни очиб яхшилаб кўриб ол. Бу чумоли уясининг музейларингдан кам жойи йўқ. Қизиқарли”.
Шундан кейин, гарчи бизнинг Менильмонтандаги бозоримиздан унчалик фарқ қилмаса-да, рангли карам дўконларига, эзилган ва арзон кўйлак кийган хотинларнинг серташвиш юзларига тикилиб, сотувчиларнинг бўғиқ овозда чорлашларини эшитиб, барини эсимда олиб қолишга урина бошладим.
Шу аҳволда кўчадан-кўчага ўтиб, узоқ юрдим. Аслида кўча эмас, йўлакдан-йўлакка дейиш тўғрироқ бўларди. Чунки назаримда кўчалар бирдан қоронғилашиб, торайиб кетгандек эди. Осмонни кўриш учун тик тепага қарашга тўғри келар, шунда ҳам арқонга осилган кирлар халал бермаса, кўришинг мумкин бўларди.
Ниҳоят, кенг ва қуёшдан нурафшон майдондан чиқдим. Ичкарисида “Жовани э Паоло” ибодатхонаси қад кўтарган бу майдоннинг ўртасидаги баланд шоҳсупада бир суворийнинг жез ҳайкали ўрнатилганди. Йўлакларда стол-стуллар бор экан, улардан бирига ўтирдим-да, нимадир буюриб соатимга қарадим.
“Бўпти, майнавозчиликни бас қилайлик, — дедим ўзимга-ўзим. — Соат тўққиз бўлибди. Ҳозир минг югурганинг билан бекатга кечикасан”.
Лекин шундай дейишим билан шарт туриб, бозор кўчалар ва йўлаклар ичра югуриб бекатга бориб қолгим келди. “Ахир унинг бугун ҳам Лидога бориши аниқ. Баъзан у жуда кеч йўлга тушади. Бундан бир ҳафта олдин шунақа кеч ўтганди-ку, ҳозир туриб югурсанг, учратасан. Фақат шу зумдаёқ туришинг керак”.
Лекин мен ўрнимдан қимирламадим. Бошимни хиёл орқага ташлаганча кондотьер1 Колеоненинг жез ҳайкалига тикилиб ўтиравердим. От сағрисини бақувват оёқлари билан сиқиб олган суворийнинг туриш битмиши пай ва мушакдан иборат бўлиб, юзи қаҳрли боқарди.
“Шундан ўргансанг бўлмайдими? — танбеҳ бердим ўзимга-ўзим. — Яхшиямки, ҳамма эркаклар сенга ўхшаган хотинчалишмас”.
Мен ҳар куни эрталаб уйғонганимда узоқ вақт соқол олардим. Умуман, асосий дил дардимни ўйламаслик учун ўзимни ҳар нарсага чалғитишга уринардим. Меҳмонхонадан чиқиб, бекатга қарама-қарши ўнг томонга бурилар ва совун билан писта ёғи ҳидларига тўла кўчалардан ўтиб, майдонга етиб олардим. Қаҳвахонанинг кўчадаги столларига ўтириб бутун жисму таним бекатга интиладиган чорак соатни ўтказардим. Дунё кўзимга қоронғу, тубан кўринар, шу сабабдан бутун аччиғимни кондотьерга тўкиб солардим.
“Албатта, сенда ирода кучли, — дердим унга қараб. — Тунд башарангданоқ кўриниб турибди. Хўш, қани айт-чи, бу иродангни пишириб ейсанми? Сен фақат жангу жадални ўйлайсан. Ахир, дунёда булардан бошқа, мисол учун севги, меҳр, юрак қўри деган нарсалар ҳам бор. Сен уларнинг фаҳмига етасанми?”
Официант аёл қаҳва келтиргандан кейин мен суворийни унутардим-да, яна дардим гирдобига шўнғирдим. Ишқим савдосини яна кунма-кун дилимдан ўтказиб, кунма-кун, учрашувма-учрашув тафтиш қилар эканман, чиқарган инкор хулосамни бекор қиладиган бирон-бир тафсилотми, эсимдан кўтарилган ҳодисами излардим. Аммо бундай тафсилот тополмасдим, хулосамни ўзгартиролмасдим.
Бу аёл зодагон эмас. Бироқ зодагон бўлиш орзусида. Бундан бошқа нарсани ўйламайди, қизиқмайди ҳам. Ўз баҳосини жуда юқори қўйган, вақтим кўп деб ҳисоблаб танлаб юрибди. Чолни чол бўлгани учун ёки ўйланганлиги учун инкор қилади-ю, анави оқ тишлари ялтираб турганга ўхшаган жазман учраса, дарров илтифотли бўлиб олади.
“Ўша кунги кулишларини қара! Сенга у ҳеч қачон шундай кулмаган эди. Балки, сенинг устингдан кулгандир, а? Ҳа, сенинг устингдан кулган. Сен — бўш пайтида эрмак қилиб юрадиган содда эркак сифатида ўйинчоқ бўлгансан, холос. Аммо ўйин тугади. Умуман, эрмаги бунчалик узоқ чўзилгани ҳам ҳайратли”.
Шу аҳволда пешин бўлишини кутардим. Тушликда қуймоқ ва эскироқ аччиқ-чучукни чимхўрлик билан узоқ тановул қилар, сўнг яқиндаги киоскадан олинган журнални варақлар ёки кондотьер билан ичимда сўкишардим. Бу нарса яна номаълум қизнинг дарди бутун вужудимни қоплагунча давом этарди.
Ғира-шира қоронғу туша бошлаганда меҳмонхонага қайтиб, ресторанда кечки овқат тановул қилардим. Уйқум келармикин, деган умидда май ичар, лекин уйқум келмагани учун ресторанда то стол-стулларни йиғиштира бошлашгунча ўтирардим-да, вақтинчалик бошпана вазифасини ўтаётган хонамга қайтардим. Бу ерда мени дилихуфтон ёлғизлик, кўҳна пойдеворларга урилаётган сувнинг мудроқ чалпиллашидан ўзга нарса кутмасди.
Бир куни эрталабданоқ ҳавони булут қоплади. Майдондаги кондотьернинг ҳайкали яна-да тунд ва қаҳрлироқ қиёфага кирди. Мен ўз жойимни эгалладим. Қўшни столда шаҳарнинг йўлланма харитасига энгашиб йирик малласоч жувон ўтирарди. Кўринишидан немисга ўхшаган бу аёл, оёқларини чиройли деб ҳисоблайдиган ҳамма аёлларга ўхшаб уларни чоғиштириб олганди. Аслида, гавда бичаётганда табиат жиндек сахийлик қилганини қўшмаса, аёл чиройли эди.
Жувон менинг назар ташлаётганимни тезда сезди. Ўз навбатида у ҳам менга нигоҳ ташлай бошлади. Аввал шунчаки, бир қур кўз ташлади. Кейин: “Хўш, ростдан ҳам сизга маъқулманми?” дегандек тикилди. Аммо у менга маъқул эмасди. Айтмоқчиманки, ўша сонияда менга маъқул бўлиши гумон эди. Бу фикр, яна номаълум соҳибжамолимнинг қанчалик юрагимдан урганлигини, у туфайли бошқа ҳеч нарса ёқмай қолганлигини ўйлашимга мажбур этди.
Немис жувон яна бир қараганда менинг кўз олиб қочаётганимни кўрди-да: “Нега бўлмаса бақрайиб томоша қиласан”, деган зарда билан харитага энгашди. Сал ўтмай ёмғир ёға бошлаганди, жувон официант билан ҳисоб-китоб қилиб ўрнидан турди. Мен ҳам Дукале Палоццоси томон йўл олдим.
Қандайдир икки чети қатор арклардан иборат зах уфуриб турган кўчадан борарканман, тўсатдан номаълум соҳибжамолни кўриб қолсам бўладими. Кўриб қолдим ҳам эмас — гўё бир нарсага урилгандек бутун вужудим билан ҳис этдим. У кўргазма олдида тураркан, мен худди уни кўрмагандек бўлиб ёнидан ўтиб кета бошладим.
— Энди биз бир-биримизни танимаймиз-а, шундайми? — сўради қиз.
Мен унинг гапини эшитмаганга олиб кетаётгандим, пошналари шундай ёнимда тўқиллаб, меҳрибон овози эса бир пайтлари унга айтган гапларимни тегажоқ билан қайтарди:
— Менга қаранг, сизни таъқиб қилиш ниятим йўқ. Лекин мана шунақа гина-кудурат ва алам билан ажралиш яхшимикин?
Ортидан эса бошқа оҳангда сўради:
— Мендан жаҳлингиз чиқдими?
— Йўқ, жаҳлим чиқишга етгулик илтифотга сазовор бўлган эмасман.
— Жаҳлингиз чиқибди.
— Ҳеч ҳам жаҳлим чиққани йўқ, ишонинг менга. Фақат сизнинг кўнглингизни хира қилмасликка қарор қилдим.
— Кўнглимни хира қилаяпсиз деб сизга айтмаганман.
— Лекин шаъма қилдингиз. Эртага келаман деб қўйиб, келмаслик, индинига, индиннинг эртасига ҳам кўринмаслик — бир маънони билдиради, шекилли?
— Сиз ҳақсиз, — деди у. — Лекин мен атайлаб эмас, имконим бўлмаганидан келолмадим. Гапим рост, ишонинг.
— Э-э, қўйсангиз-чи, биламан!
— Ҳеч нарсани билмайсиз.
“Кўзим билан кўрганим етарли” — демоқчи эдим-у, ўзимни босдим.
— Менимча олдинда йўл йўқ. Бу кўчанинг боши берк.
— Рамзий маънода гапингиз кучли чиқди, — деб тўнғилладим мен. Ҳақиқатан ҳам тўқ-яшил сувли канал олдимизда жимгина кўндаланг бўлиб ётарди.
Биз орқага қайтиб бошқа кўчага бурилдик. “Бу қизнинг мендан қутулиш нияти бўлса нега ҳозир эргашаяпти, агар қутулиш нияти бўлмаса у кунги кўрсатган ҳунарларида не маъно бор?” деган саволлар хаёлимда ғужғон ўйнарди.
Ёмғир тиниб, уйларнинг тош пештоқлари орасидан қора булутлар ҳар томон тарқалаётган осмон кўринди.
— Ҳаво очилаяпти, — деди қиз. — Бизнинг эса ҳамон қовоғимиздан қор ёғаяпти.
— “Ҳавонинг иши осон, — деб ўйлардим ичимда. — Биров билан ғижиллашмайди, ўзи хон — кўланкаси майдон. Ёлғиз ўзи мавжуд”.
— Хўп, сиз ўта қайсар экансиз, буни инкор этиш мумкин эмас,—деб гап бошлади яна қизнинг ўзи. — Тушунмовчиликларнинг барига чек қўйиш учун эса айтиб қўя қолай: ўша куни шаҳарда қолишим керак эди. Хоним мени банкага боришимни тайинладилар. Ана у чўмилаётган ердаги киши масаласида сиз алламбалоларни ўйлаётган бўлишингиз мумкин, албатта. Бошқа хаёлларга борманг. Орамизда ҳеч гап йўқ. Хўш, энди хурсандмисиз?
— Хурсандман, — дедим бош ирғаб ва биринчи марта унга тик қарадим. — Лекин изоҳларингиздан эмас. Уларни сариқ чақага олмайман. Хурсандлигим иккимизнинг яна бирга эканлигимиздан. Рухсат беринг, қўлтиқлашиб олсак?
— Шу тиқилинчда қўлтиқлашиб юриш қандай бўларкин?
Қиз бурнини нозли жийириб, тирсагини жиндек кўтарди ва мен, худди расм-русмни адо этаётгандек қилиб, уни қўлтиқлаб олдим.
Биз яна савдо-сотиқ кўчалари салтанатида қолдик. Қиз қизил-сариқ рангли шафтоли сотилаётган дўконча олдида тўхтаб, маҳлиё бўлиб қолди.
— Роса шафтоли егим келяпти, — деди у худди ёш болага ўхшаб.
— Олинг, енг.
— Кўчада-я?
— Э, шу олифтагарчиликни қўйсангиз-чи, — дедим мен. — Одам шафтоли егиси келган жойда ейиши керак.
— Тўғри. Келинг, оламиз.
Биз шафтоли сотиб олдик-да, бир кўприкнинг олдидаги холироқ бурчакка ўтдик. Шафтолиларни менинг дастрўмолим билан артиб, суртганча ея бошладик. Улар йирик-йирик бўлганидан сувини оқизмасликнинг иложи йўқ эди. Шунинг учун биз бир-биримизнинг башарамизга қараб қотиб-қотиб кулардик.
— Тарих ўқитувчисининг аҳволини қаранг? — деди қиз. — Кўрганлар нима дейди? Одам ҳам шунчалик паст кетадими? Кўчада шафтоли еса-я?
— Боз устига “эксцельсиор”лик хоним билан.
Ниҳоят, шафтолини соб қилдик. Қиз сумкасидан кўзгуча билан лаб бўёғини олиб пардозини жойига келтиргач, яна аввалгидек киборли қиёфасига қайтди. Оч-сариқ ёмғирпўшдаги сарвқомати уни бошқалар учун етишиб бўлмас гўзалга айлантирди. Лекин бу ифода менга тааллуқли эмасди. Камина уни қўлтиқлаб олган бахтиёр одам эди.
Юриб-юриб, кондотьер Колеоне ҳайкали ўрнатилган майдонга чиқдик. Кондотьер қовоқларини уйганча тўғрига тикиларкан, сендақа ипирисқига ҳам, кимнидир қўлтиқлаб олганингга ҳам туфурдим, деяётгандек бўларди. Ўз навбатида мен ҳам бўш келмай:
“Кучли ва иродали бўлганинг билан сен ёлғизсан”, — дедим унга қараб.

* * *

— Демак, сиз кутиб юрибсиз?
— Ҳар ким ҳам ниманидир кутади, — деб жавоб берди қиз ўйчанлик билан.
— Лекин ҳозир сиз ҳақингизда гаплашаяпмиз.
— Тўғри, мен кутаяпман.
Биз кичкина буфетнинг қамиш соябони остида лимонад ичиб ўтирардик. Юзимизга қамиш орасидан чизиқ-чизиқ ингичка қуёш нури тушар, оёқларимиз салқин қумга кўмилганди. Аммо бу қум “Эксцельсиор” пляжиники эмасди. Биз у ерга бормай қўйгандик.
— Менга қаранг, — деганди бир куни қиз. — Чўмиладиган ерни ўзгартирмасак бўлмайдими? Чолни кўриш жиғимга тегяпти. Бунинг устига ҳамма нарса ўлгидек қиммат.
— Чол масаласида фикрингизга қўшиламан. Лекин қиммат деган гапингиз мени хафа қиляпти. Ҳали қуп-қуруқ бўлганимча йўқ.
Хуллас, биз қиморхоналар маҳалласини тарк этиб, ғарб тарафдаги кичикроқ чўмиладиган жойга, оддий одамлар орасига кўчдик. Муносабатларимиздаги бу ўзгариш ягона ўзгариш эмасди. Ўша ёмғирли кундан кейин қиз менга нисбатан роль ўйнамас, шу сабабли кундан-кунга унинг феълидаги янги-янги қирралари очилиб, кундан-кунга одамшаванда, кундан-кунга ёқимлироқ бўлиб борарди. Қиз ўзининг бечоралиги билан менга мафтункор туюлаверарди.
Дўстлашиб қолганимиз учун у мени калака қилишни, ҳар хил синовлардан ўтказишни тўхтатганди. Юзимга боққанда — оддий, очиқ чеҳра билан боқарди.
— Сиз кутаётган одам қанақа бўлиши керак?
— Нима қиласиз аҳмоқона саволларни бериб? Мен қаердан билай унинг қанақа бўлишини?
— Умумий бир қиёфасини тасаввур қиларсиз, ҳарҳолда?
— Тасаввур қиламан. Лекин қанақалигини билмайман.
— Бўлмаса қулоқ солинг, мен айтиб бераман, — дедим. — У бой, жуда ҳам бой бўлиб туғилади тасаввурингизда. Худди анави пляждагига ўхшаган келишган, полвонсифат, оппоқ тишлари ярқираб турган бўлади…
Қиз кулиб юборди:
— Эссиз, ўша сиз айтаётганингиз уйланган экан.
— Шунинг учун иш пишмабди-да?
Қиз қўшни столдаги икки болакайга қаради. Болалар худди муҳим иш қилаётгандек олдиларидаги шаробни найча орқали сўриб ўтиришарди. Қиз бироздан кейин норози оҳангда жавоб берди:
— Бирам одамни қийнашни яхши кўрасизки! Ўшанда сизга раҳмим келганига пушаймон бўп кетаман.
— Қачон менга раҳмингиз келган экан?
— Пляжнинг панжарасига урулгудек бўлиб, орқангизга қайтувдингиз-у, ўшанда.
— Раҳмингизга муҳтож эмасдим.
— Сиз тушунмаяпсиз. Умуман сиз ҳеч нарсани ҳеч қачон тушунмайсиз. Ўшанда кўзимга сиз ёлғиз ва суянчиқсиз қолгандек қўринганингиз учун ачингандим. Чунки бу дунёда танҳо, ҳеч кимсиз қолиш нима эканлигини ўзим синаб кўрганман.
— Эҳтимол, — дедим мен йўталиб. — Лекин ёлғизлигингиз мангуга эмас-ку. Орзиқиб кутган шаҳзодангиз барибир келади ва у ўша пляждаги нусхага ўхшаган бўлади, шундайми?
— Кимга ўхшашининг нима аҳамияти бор? — деди қиз хиёл тажанглашиб. Бироз жимликдан сўнг эса давом этди: — У кучли бўлиши керак, билдингизми? Аёл киши учун бунинг аҳамияти катта. Бирга экансан, ҳеч нарсанинг ташвишини чекмасанг, эмин-эркин юрсанг, кўнглинг тусагани муҳайё бўлса…
— Демак, пули кўп бўлиши керак…
— Пул, пул. Нуқул пулни гапирасиз. Ҳа, биринчи навбатда бой бўлиши керак. Чунки бу дунёда фақат пули кўп одамгина кучли.
— Менимча, сиз муҳим масалада жиндек хато ўйлаяпсиз, — дедим эътироз билдириб. — Аниқроқ айтганда, сиз пул билан яроқни чалкаштираяпсиз. Чунки пул жуда кўпайиб кетсагина қурол-яроқ бўла олади. Қурол-яроқли бўлиш, кучли бўлиш деган гап эмас. Бунинг устига, — шундай деб соҳил бўйи хиёбонни қўлим билан айлантириб кўрсатдим. — Ҳатто, мана шу ерда ҳам пул энг ишончли қурол ва ҳурматга сазовор нарса бўла олмайди. Сизнинг ўрнингизда бўлсам, мен — ирода, калла ичидаги мия суюғининг фаолияти, ҳалоллик ва яна шунга ўхшаган бошқа нарсаларни ҳам ҳисобга қўшган бўлардим.
— Хўп, яхши, — деди чуқур хўрсиниб қиз. — Келинг, келишиб оламиз: мен кутган одам — ақлли, иродали, ҳалол, иқтидорли ва бунинг устига бадавлат бўлади. Шундай одам сизга ёқадими?
— Ҳарҳолда, боягидан кўра чидаса бўлади, — жавоб бердим мужмал қилиб. Чунки мен ундан бошқа гаплар кутар ва у ҳам шу гапларни кутаётганлигимни биларди. — Лекин, сиздек тирик, жонли қизнинг бир рўёни, тўқиб чиқарилган сохта одамни севиши мумкинлигига чидаб туролмайман.
— Ҳо, нега энди “тўқиб чиқарилган, сохта” экан. Мабодо сиз ўзингизни сохта эмас деб ҳисобламаяпсизми? Худо ҳаққи, агар учрашмаганимизда, сиздақа одамнинг борлигига, яна Лидода юриши мумкинлигига ҳеч қачон ишонмаган бўлардим.
— Бу билан нима демоқчисиз?
Қиз “бу билан нима демоқчилигига” жавоб бермай кулиб юборди.
Биз мана шу аҳволда бир-биримизни ҳазил-мазах қилиб чўмилардик, қумда ағанаб ётардик. Баъзан болаликка тушиб, кўчадаги сотувчидан пляж панжараси орқали музқаймоқ олиб ердик ёки сувдами, қум устидами бир-биримизни қувлардик. У мендан яхши сузгани учун сувда базўр етиб олар, қумликда эса мен дарров қувлаб етардим-да:
— Эҳтиёт бўлинг, қадрли ўқитувчим, ҳаддингиздан ошманг, — деб силтаниб чиқиб кетгунча майин, тилларанг елкаларидан ушлаб турардим.
Тушлигимиз — ўша-ўша, норинжранг соябонли қаҳвахонада ўтарди. Кечқурун эса уни дўконнинг ён-берисида кутиб олганимдан кейин, канал бўйларидаги хиёбонларда, соҳилда, ёки қўлтиқнинг нарёғига ўтиб, шаҳар ичида сайр қилардик.
Ёлғизлик тунда сезилади. Айниқса, ростмана ҳеч кими йўқ одам тунда кўпроқ қийналади. Шунинг учун бўлса керак, қиз қоронғуда ўзини яқинроқ тутар, овози меҳрибонроқ янграр, кўзлари илиқроқ боқарди. Мана шу кечаларнинг бари хотирамда муҳрланиб қолгани сабабли, уларни майда-чуйда тафсилотларигача, хоҳланг батафсил, хоҳланг бўлиб-бўлиб, хоҳланг охиридан-бошига қараб ҳам айтиб беришим мумкин. Бу ажойиб саккиз кечага рақам ҳам қўйиб чиққандим. Шуни айтиш керакки, бу кечалар қиз мен билан бекинмачоқ ўйнашни бас қилгандан кейинги кечалар эди. Аввалгилари, ҳатто рангли фонуслар остида ўпишганимиз ҳам ҳисобга кирмасди.
Ана шу саккиз кечанинг бирида биз Каза д’Оро олдидаги ресторанчага рақс тушгани бордик. Қизил неон чироқли, деворларига геометрик шаклда ажи-бужилар чизилган бу қовоқхона бир кўрганимдаёқ ёқмай, кирган пайтиёқ пушаймон қилдим. Чунки бу ерда эркаклар аёлларга қараганда кўпроқ бўлиб, аксарият турқи шубҳали нусхалар эди. Бунинг устига қўшни столда ўтирган аёлларни рақсга бетакаллуф таклиф этишаверарди.
Ёнимдаги маҳбубамнинг сиймоси эса ўзи шусиз ҳам менга анчадан бери ташвиш орттириб юрарди. Албатта, гўзаллиги учун уни айблаш мумкин эмас. Лекин, у пайдо бўлган заҳоти зоҳир бўладиган сурбетона ишшайишу кўз қисишлар, кўзини лўқ қилиб еб қўйгудек қарашларни қайси гуноҳларим учун ўзимга юк қилишим керак?
Биз бир столни эгаллаб қўйиб рақс туша бошладик. Майдонча кичкина, ўтирганлар эса салгина четлашишни ўйлашмасди ҳам. Қайтага ораларидан ўтаётганимизда қизга тегиниш учун тиззаларини атайин тарвақайлатишар, бошидан-оёғигача безбетларча кўз югуртиришарди.
— Оҳ, мана бу моткани қара! Жонинг соғ бўлсин, жонон! — деб бир ёқдан биттаси гап отди. Иккинчи ёқдан эса, америкача гулдор кўйлагини шимидан чиқариб олган барзанги бор овозда бақирди:
— Ҳой, бўтагинам, ён дафтарингга мени ҳам навбатга ёзиб қўй!
Бошқа бир нусха оёғини узатиб мени чалворганди юзтубан йиқилишимга оз қолди. Рақсдан сўнг столга ўтирганимизда америкача кўйлак кийган нусха лалайиб олдимизга келди. Қўлини букканча тирсагини чиқариб, қизга бақрайиб қараб кутди. Бу: “Тур, рақс тушамиз!” дегани эди. Қиз, албатта қимирламади, нусха эса чақич чайнаганча кутиб тураверди.
— Мана буни қара, — дедим мен муштимни нусханинг башарасига яқинлаштириб. — Тушундингми?
Нусха эринчоқлик билан иккинчи қўлини кўтариб муштимни пастга босишга уринди. Аччиғим паккасига етгани учун қўлини кескин итариб юбордим. Нусха худди уйқудан уйғотилгандек, қизиқсиниб афтимга қаради-да, тўсатдан тушуриб қолмоқчи бўлди. Мен вақтида чап бериб, ўрнимдан сакраб турдим-да, стул билан бошига солдим. Зарбам аниқ ва анчагина кучли эди. Барзанги чайқалиб ерга қулади. Шу заҳотиёқ қўшни столда ўтирганлар менга ташланишди ва биттаси кўзимнинг тагига мушт туширди. Уни исканжамга оларканман, ҳар томондан тушаётган зарбаларнинг орта бошлаганини сездим. Кутилмаганда орқа тарафдан кимдир менга ёрдамга келди ва муштлашув авжига чиқа бошлади. Ҳаммаёқни тасир-тусир, бақириқ, синган-тушган овозлар тутди.
— Жаноблар, ахир ҳамма нарсани синдиряпсизлар! — деб чийилларди қовоқхона хўжайини.
— Яхши бўлади, — деб бақирди орқамдаги нотаниш иттифоқдошим. — Ҳар хил қаланғи-қасанғини иккинчи тўпламайсан!
Тўсатдан оркестр куй чалворди ва тўполон шу заҳотиёқ тинди. Эркаклар кийим-кечагини тортқилаб-тўғрилаб жой-жойларига ўтира бошладилар. Пана жойга қочган хотинлар қайтиб чиқишди. Тепадан олиб тушувчи зинада полициячилар ҳам кўринди.
— Ким урушди? — сўради уларнинг бошлиғи.
— Ҳеч қанақа уруш бўлгани йўқ, — ишшайганча жавоб берди ресторан хўжайини. — Кўриб турибсиз, ҳаммаёқ тинч ва осойишта.
— Юринг, — деди шу пайт қиз енгимдан тортиб. — Тезроқ кетмасак бўлмайди.
Биз қоронғу бир майдонга етганда тўхтадик. Қиз ёнимизда шовуллаётган фавворадан дастрўмолини ҳўллаб юз-кўзимни арта бошлади.
— Ўқитувчи урушиб юрса-я, қандай шармандалик? Ўқувчилар нима дейди…
— Касбимга бунча ёпишиб олдингиз? — тўнғилладим мен жаҳлим ҳали босилмагани учун. — Ўқитувчини бошқа одамлардан кам жойи борми?
— Бошқаларга ўхшамаслигингиз керак, ҳамма гап шунда. Сиз бўлсангиз портдаги ҳаммолдан баттар муштлашдингиз.
— Анави нусха билан рақс тушолмаганингиз алам қилаяпти, шекилли, а?
— Эҳтимол шундайдир. Кўйлаги бирам чиройлики!
— Унақаларни кўрсам жиним қўзийди. Фақат уни эмас ўша ердагиларнинг ҳаммаси аблаҳ экан. Ҳаммаси кўзини лўқ қилиб сизга суқланади.
— Ана энди мен шўрликнинг кўрган кунимни тушуниб, калондимоғликда айбламассиз.
— Ҳаммаси еб қўйгудек тикилади-я!? Кўзи билан оёқ-қўлингизни, кўкрагингизни чамалайди! Битта мен бечора камтарлик билан ерга қараб турибман.
— Ҳо, сиз камтармисиз? — эътироз билдирди қиз. — Гапни қаранг-у! Э, сиз чолдан ҳам баттарсиз.
Яна бошқа бир оқшом ҳам эсимда.
Бу оқшом сариқ хира чироққа, балиқ қовурдоқ ҳидига йўғрилган бўлиб, ёмғир ҳам ёғиб турарди. Тор ва қоронғу кўчадан қизни кузатиб қўяётган эдим. Муюлишгача бориб, уни кемага ўтқазиб юборишим керак эди. Афтидан, унинг яшайдиган жойи жуда кўримсиз бўлса керак, уйигача кузатишимга асло рухсат бермасди. Биз бораётган қоронғу торкўчани ўқтин-ўқтин чироқ нури кесиб ўтарди. Бу — кичкина-кичкина ошхоналарнинг чирк босган деразаларидан тушаётган нур эди. Неон чироқ, ақалли битта қандил қаёқда дейсиз. Хира-сариқ лампочкалар ёруғида чанг шифтлар, тунука қопланган пештахталар, катак-катак, ифлос дастурхонли столлар кўринарди.
— Келинг, бир кириб кўрамиз, — дедим мен навбатдаги хира чироқ нурига етганимизда.
— Шу ерга-я?!
— Ҳа, нима қипти? Шинамгина жой.
— Сиз туристларга бунақа жой шинам кўриниши мумкин. Лекин мен хира чироқни кўрсам кўнглим озади. Ҳидини қаранг: арзон ёғ, тоза ювилмаган идиш — камбағаллик ҳиди бу. Бутун ҳаётим унга тўйинган. Баъзан сув ҳам, шамол ҳам шу камбағаллик ҳидини уфураётгандек ва мен умримнинг охиригача шу ҳиддан қутулолмайдигандек туюлади.
Биз муюлишгача бордик. Каналнинг бўйида сўнгги ресторанча кўринди. У ҳам мўъжаз ва арзон чиқимли емакхоналар тоифасидан бўлса-да, бошқалардан фарқли ўлароқ, олдида супаси бўлиб, супасида чироқ пулини жуда оширвормайдиган даражада сийрак ва рангба-ранг лампочкалардан чамбарлар осилганди.
— Шу ерга кира қолайлик, — деди қиз. — Ҳарҳолда ҳавоси тозароқ.
— Майли-ю, ёмғир-чи?
— Ҳечқиси йўқ, шамоллаб қолмассиз.
Супачада биздан ташқари ҳам бир телба жуфтлик бор экан. Узунчоқ шотландча башарали бу жуфт ёмғирпўш остида қўлни қўлга бериб, маъюс ўтиришарди. Афтидан, Венецияда одам ўзини шунақа тутиши керак, деб ўйлашарди, шекилли.
Биз ўтиргандан кейин емакхона хўжайини тепамизга шамсия ўрнатиб, бир шиша вино ва қовурилган балиқ келтириб қўйди.
— Сизни яхши кўришингизни биларкан, — дедим мен балиққа шаъма қилиб.
Қиз жавоб бермади. Винодан ўзига озгина қуйиб ичди. Чироқлар нурида унинг чиройли юзи яшил рангга чулғанган ва ғамгин кўринарди.
— Бугун омадимиз юришмаяпти, а?
— Меники ҳеч қачон юришмаган, — жавоб берди қиз хафақонлик билан. Шу сонияда у ўзига ишончини йўқотган, ожиз кўринар, ифлос бу маҳалланинг бўйлари ва хира сариқ чироқлари билан бирга қалбига ўтмиш кечинмалари яна кириб келганга ўхшарди: — Умримда бир марта бахтим кулиб боқди, деб ўйлагандим, лекин ўшанда ҳам янглишган эканман.
— Анави пляждаги биланми?
— Йўқ, анча олдин. Бошқа йигит эди. Чиройли, чин маънода сахий одам эди. “Ҳамма нарсанг бўлади сенинг, — дерди у. — Хоҳласанг осмондан ойни ҳам олиб бераман. Фақат сабр қил, жонгинам!” Оҳ, гарчи у Лидодаги миллиардерларга ўхшамаса-да, худди бутун олам уникидек ўзини мардона тутарди. Менимча, ўзига яраша муҳаббати билан мени чин дилдан севган бўлса керак. Ҳамиша учрашганимизда у мени энг яхши дўконларга олиб борарди-да: “Эллик минг чегарасида кўнглинг нимани тусаса танлайвер!” дерди. Қутиларни кўтариб уйга қайтганимизда эса хонага қараб афтини буруштирарди-да: “Яқин кунларда уй сингари жиддийроқ нарсалар ҳақида бош қотирсак ҳам бўлади. Айт, нима истайсан? Катта каналга қараб турган кенг айвонми, емакхонаси алоҳида ошхонами, ваннами? Мебель билан девор қоғозларини танлаш сенинг бўйнингда, мен буларнинг фаҳмига бормайман”. Шундай аҳволда ўнгу сўлга пул сочаркан, уй олишга фурсати етмасди.
— Хўш, пулни қаердан оларди?
— Билмасам, ҳар хил лотереялар ва шунга ўхшаш нарсалар уюштирарди, шекилли… “Венеция — чет элликлар учун яхши, — дерди у орзу ва режалар отига миниб. — Биз бошқа шаҳарга макон қурамиз. Қаерни хоҳлайсан — Флоренциями, Миланми, Римми?” “Римни”, — деб жавоб берардим мен. “Рим? Э, бу жуда осон! Римда зўр танишларим бор”.
Аммо бир кун у йўқолиб қолди-ю, мен уни бошқа кўрмадим. Орадан бир ҳафта ўтгандан кейин уйимга полиция бостириб кириб, ҳамма совға қилинган нарсаларимни олиб кетди. “Нима ҳаққингиз бор? Булар қайлиғимнинг совғалари!” — деб айюҳаннос солгандим, улар афтимга қараб кулишди. “Қайлиғинг-чи, ҳой қиз, ифлос ўғри. Билдингми? Худога шукр дегин, биз сендақалар билан шуғулланмаймиз, бўлмаса…”
Қиз жим бўлиб қолди. Қўшни столдаги жуфт ҳамон қўл ушлашиб ўтирар ва бу ўтириш жонларига теккан бўлса-да, билинтирмасликка уринишарди.
— Ҳозир у қаерда?
Қиз худди саволни тушунмагандек менга бироз қараб турди:
— Билмасам. Қамоқдадир-да, бошқа қаерда бўларди?
— У билан кўришишга ҳаракат қилмадингизми?
— Нима кераги бор? Ҳамдардлик билдириш учунми? Ёки, сени кутаман деб айтиш учунми? Умримни ўғри билан яшаб ўтказиш ниятим йўқ. Кўнглим ҳамиша хотиржам ва ёруғ бўлишини истайман. Умримга йигирма вольтли лампочкалар билан бадбўй ҳидлар ҳамроҳ бўлишини хоҳламайман.
— Яхши, яхши. Ўзингизни босинг, — дедим мен. — Биз ёруғроқ жойларга борамиз.
У яна менга боқиб туриб кулди:
— Қанча вақтга боролардик? Бир соат ёки икки соатгами? Қўйинг… Уйга кетишим керак.
Яна битта оқшом эсимда. Қиморхона сабабчими ёки менинг феълим сабабчими, ҳар ҳолда бу — эслатилган гўзал саккиз оқшомнинг энг ёқимсизи эди. Ўша куни, қиз мен билан биринчи марта одамга ўхшаб гапиришган жойда — дарахтлар остидаги қоронғуликда сайр қилиб юрардик. Агарда шу юришда Қиморхона олдидаги майдончадан чиқиб қолмаганимизда ҳеч қанақа кўнгилсизлик юз бермасмиди, деб ўйлайман.
Қиморхона иморатининг бўсағаси чироқлардан нурафшон эди. Унинг зинапояси олдига зўр-зўр машиналар асфальтда юмшоқ визиллаб келиб тўхтар ва улардан ясан-тусан либос кийган одамлар тушиб юқори кўтарилишарди. Шанба бўлгани учунми ҳамма нарса одатдагидан кўра шавқ-завқли кўринарди.
— Келинг, бироз томоша қиламиз, — деди қиз мени қўлтиқлаб.
Рўйхушлик бермайгина рози бўлдим ва биз дарахт остида тўпланган бошқа анқовлар қаторидан жой олдик. Машинада келиб тушаётган зодагон оламининг юлдузларини таниш хусусида бефаҳмлигим важидан, қиз вақти-вақти билан ақл-заковатимнинг бу камчилигини тўлдириб турарди.
— Ҳўв анави оқсувсарлик — Ла Бегум бўлади. Эсингиздами, икки юз миллионлик тилла тақинчоқларини ўғирлатган? Ҳўв анави бинафшаранг смокинг кийган қотма одам — Кичкина Жексон бўлади. Уч юз миллион доллар пули бор. Манави машинадан тушаётган — Ана Фабиани бултур миллиардер Феррарига турмушга чиққан.
— Менга қаранг, — дедим мен унинг гапини бўлиб. — Худди камбағал қариндошга ўхшаб сарғайиб туриш менга алам қилаяпти. Жуда кўргингиз келаётган бўлса юринг, ичкарига кириб томоша қиламиз.
— Киритишмайди…
— Нега киритишмас экан? Бемалол-ку!? Пулини тўлаб кираверамиз?
— Тўғри, лекин сиз смокингда эмассиз.
— Смокингдаманми, йўқми ишингиз бўлмасин. Юринг!
— Қўйсангиз-чи, киритишмайди ахир.
Қизнинг шундай дейишига қарамай, ўжарлик билан уни зина томон етакладим. Бизни бўсағада тўхтатишди:
— Жанобларининг кийимлари йўқ экан.
— Мен яланғоч эмасман-ку!
— Жаноблари кечки либосни киймаптилар, — такрорлади бўсағадаги гумашта.
— Йўлдан қоч-э! — дедим аччиғланиб. — Сенга гап тушунтиришга вақтим йўқ.
Қиморхонадан бошқа киши чиқиб келиб, мени чеккага олиб ўтди.
— Полиция чақиришга бизларни мажбур қилманг. Йўлни бўшатиб қўйинг.
— Яхши, — дедим мен рози бўлиб. — Фақат қўлингни ол. Тағин, костюмимни ифлос қилиб қўймагин.
Орқага қайтарканмиз, ҳамма бизга қараб тургани учун, ёнимда қиз борлиги учун зина жуда узун туюлди. Бир оғиз гаплашмасдан майдонни кесиб ўтиб хиёбонга бурилдик.
Орадаги сукунат жуда “чўзилиб” кетганидан қиз воқеани ҳазилга бурмоқчи бўлди.
— Яхшиям қўлингизга стул тушиб қолмади. Бўлмаса…
— Бас қилинг, — дедим мен. — Ҳаммасидан нафратланаман. Смокинг дейди-а! Шу смокингни нима кераги бор?!
— Смокинг кийса гўзал-да!
Биз соҳил бўйидаги пастак тош панжара олдида тўхтадик. Қоронғуликда шалдир-шулдир қилиб, тош ва қумни нари-бери обориб-обкеларди тўлқин. Осмон худди зангори неон ёқиб қўйилгандек нурафшон эди.
— Ҳаммаси аҳмоқлик. Гўзалликнинг бунга алоқаси йўқ. Смокинг умуман кераксиз кийим. Кераксиз кийимга эса қаппайган қопчиқ орқали эга бўлиши мумкин. Чунки смокинг билан фрак — энг камида бир неча юз минглик даромадинг бор, маъносини билдиради. Шунақа даромадинг йўқми — сен ярамас одамсан.
— Ҳай, ўпкангизни босинг, — деди қиз мени тўхтатиб. — Бу одамлар ушбу тартиб-қоидани сиз учун эмас, ўзлари учун жорий қилишган. Тартиб-қоидалари ёқмас экан, нима қиласиз уларнинг орасига суқилиб?
— Бу саволни менга эмас сизга бериш керак. Ростдан ҳам айтинг-чи, бу ерларда нима қилиб юрибсиз? Бу одамлардан қандай мурувват кутаяпсиз?
— Назаримда, мен эмас, сиз кирмоқчи бўлдингиз у ерга.
— Тўғри. Мана шу бир сафар мен кирмоқчи бўлдим. Лекин шунда ҳам сизга ёқиш учун. Аммо сиз у оламга бир кечага эмас, ҳамишаликка кирмоқчисиз. Ҳар куни шунга интиласиз. Бу интилиш ҳаётингизнинг мазмунига айланган. Сиз “кутаяпман” дейсиз. Хўп, мен қизнинг ўз бахтини кутишини тушунаман. У қизнинг ўз бахтини янглишиб бошқа жойдан кутиши мумкинлигини ҳам тушунаман. Лекин ўйлаб кўринг, сиз бу кутишингизни жуда ҳам меъёридан оширвормаяпсизми? Сиз кутаётганингиз йўқ, бахтингизни синаб кўраяпсиз. Сиз анави одамлардан юриш-туришни, хулқ-атворни, кўз қарашни, кийинишни, хуллас, ниманики ўзлаштириш мумкин бўлса — ҳаммасини ўзлаштириб олдингиз. Улар борадиган жойларга борасиз, пляж ва рақс майдонларини кезасиз, Чол сизга қандай қараса — сиз ҳам уларга шундай суқатойлик билан тикиласиз. Ҳалигина зодагон оламнинг юлдузларига қараётганингизни кузатиб тургандим. Кўзларингизда шунчалик ҳасад, лабларингизда шунчалик юҳтоблик бор эдики…
— Мени ўша аҳволда кўриб нафратланиб кетдингиз, шундайми? Бу гапингизни узоқ дебочасиз ҳам айтаверишингиз мумкин эди.
— Бир нафас тўхтанг, — дедим унга. — Мен ҳали гапимни тугатганим йўқ. Сиз — шаҳзода ёки кучли эркак, ёки бир рицарни кутаяпман, деб ўйлаб юрибсиз. Агар шундай фикрда бўлсангиз — ўзингизни алдаяпсиз. Аслида ўзингиз кам гапирадиган, лекин энг кўп ўйлайдиган нарсангизни — пулни кутиб юрибсиз. Сиз эркакни ёки одамни эмас — бой-бадавлат турмушни, қимматбаҳо либосларни кутиб юрибсиз. Бўлажак эр одам сифатида сизни қизиқтирмайди ҳам. Сиз қамоққа тушган дўстингизнинг тақдири билан ҳатто қизиқишни ҳам эп кўрмайсиз. Ўғрилиги рост. Аммо у сизга муҳаббати туфайли ўғри бўлган. У сизга ўхшаган — бутун ҳаёт мазмуни қаппайган ҳамёндан иборат бўлган ҳалол худбиндан кўра, — минг марта аъло. Сизнинг шаҳзодангиз эса — қаппайган ҳамён, билдингизми?!
Мен шу алфозда гапиравердим, гапиравердим. Қизга ағдараётган баъзи айбларим ўзимга жуда ёқиб кетса, такрор-такрор қайтарардим. Қиз кўзларини катта-катта очиб, гапларимни эшитаркан, уларда алам ва изтироб қотиб қолгани кўча фонуслари ёруғида яққол кўринарди. Қизнинг нозик жойига текканим мени қанотлантириб маст қилиб қўйганидан ва айбномаларим фақат унга эмас — уни мафтун этган дунёга қаратилган, деб ўйлаганимдан қаттиқ ботадиган, эзиб юборадиган гапларимни аямасдан юзига отардим.
Анчадан кейин қиз гапларимни эшитмасдан ўрнидан турди-да, аста кетабошлади. Мен жаҳлимни тўкишда давом этиб унга эргашдим. Қиз қадамини тезлатганди, мен ҳам илдамладим. Қиз югуришга тушганда, мен ҳам югурдим, қоронғида кимдир йўлимни тўсди:
— Оғирроқ бўлинг, йигитча. Қизни ўз ҳолига қўйинг, зуғум билан меҳр орттиролмайсиз.
Мен бу кутилмаган ҳимоячилардан қутулганимда қиз қочиб кетганди. Излаб-излаб бекатдан ҳам, соҳил бўйидан ҳам тополмадим. Денгиз ўзининг ғадир-будир панжалари билан қумни сипирар, аллақаерда машина чироғи ёниб турар, бошим эса худди мастликдан уйғонгандек ғувилларди.
Эртасига эрталаб, гарчи қизнинг келмаслигини билсам-да, бекатда сабр билан соат ўнгача кутдим. Кейин кемага ўтириб Лидога бордим. Одамзоднинг кўплигидан чумоли уясига ўхшаб кетган соҳил бўйидаги пляжларни бошидан-охиригача кезиб таниш пуштиранг либосни изладим. Қиз йўқ эди. “Ҳечқиси йўқ, тушдан кейин дўконидан топиб оламан”, дердим вақт ўтказиш учун ҳар ерда сандироқлаб. Аммо дақиқалар жуда секин имилларди.
Дўкон кўргазмаларини томоша қилиш ниятида, бандаргоҳга борувчи кўчага ўтганимдагина бугун якшанбалик ва дўконлар очилмаслигини эсладим. Қизнинг дўкони ҳам бугунгидек энг узун кунда эрталабдан-кечгача ёпиқ бўларди.
“Балки улар дўконни очишар, — далда бердим ўзимга. — Эҳтимол, улар ҳозир мол ёзаётгандир ёки даромадни ҳисоблаётгандир”.
Аммо соат иккида дўконга етиб келганимда унинг панжаралари туширилган, бурчакда турган тиланчиларни ҳисобламаганда олдида ҳеч ким йўқ эди.
“Энди бандаргоҳда кутишдан бошқа иложинг йўқ. Агар Лидога келган бўлса қайтиш учун албатта бандаргоҳга келади. Келмаган бўлса барибир топа олмайсан”.
Мен кичкина ошхона томон йўл оларканман, бу шаҳарга келиб қанчадан-қанча вақтимни кутиш учун сарфлаганимни ўйладим. Лекин бу сафарги кутишимга ўзим айбдорлигим учун жазога лойиқ эдим. Агар ярим кун эмас, бир неча кунларни интизорлик билан ўтказсам-да, барибир айбимни юволмасдим.
Сирасини айтганда, мени кутиш эмас номаълумлик ва кечаги можаро олдидаги гуноҳкорлик ҳисси кўпроқ азобларди. Негаки, муҳаббат бобида (мен ҳақиқий севгини айтяпман) энг кучли азоб — бировнинг эмас, ўзингнинг бировга берган зарбаларингдан келади.
Аввал кемачалар шаҳарга деярли бўш қайтаётгани учун йўловчиларни узоқдан туриб кузатиш мумкин эди. Аммо бора-бора ҳаракат гавжумлашди ва мен кема тўхтайдиган жойга яқин бориб туриб олдим. Шаҳарга қайтишга ошиққан одамлар шовқин-тўполон билан тўда-тўда бўлиб ўзларини бандаргоҳга урардилар. Энди улар тиғиз оқимга ўхшардилар. Ишим қийинлашди. Одам оқимини кўз билан битталаб териш армияда гуруч тозалашдан ҳам оғир эди. Чунки тирик оқимнинг адоғи йўқ, мен излаган “дона” эса кўринмасди.
Қуёш аста-секин уфқ ортига ботди. Денгиз тўқ-кўк тус олиб совуқлашди. Осмон эса янада юқорилашиб тиниқлашди-да, шаффофга ўхшаб қаттиқлашгандек бўлди. Назаримда бир чертса жаранглаб кетадигандек туюларди. Аммо менинг осмон билан шуғулланишга фурсатим йўқ, чунки кўзим олма-кесак терарди. Буни қарангки, кўзларим қанчалик бу ишда жонбозлик кўрсатмасин, қизни тиқилинч кемага чиқиб олгандан кейингина кўрдим.
Ўзимни оломонга урдим.
— Мени ўтказиб юборинглар, — деб ялинардим тиқилинчда олдинга ўтишга тиришиб. — Эшитяпсизми, ўтказиб юборинг!
— Қаёққа? Ҳамма ҳам шошяпти! — бақиришарди орқада. — Навбатга қаранг!
Лекин мен ҳеч кимга қулоқ солмай жон-жаҳдим билан оломонни ёриб боравердим ва ниҳоят, қўзғалган кеманинг панжарасидан ушлаб олдим.
— Одамни-да ҳар хили бўлади! Юрган кемага ҳам чиқадими? — деб жавранди чиптачи. — Ё, тавба!
Қиз жойлашган орқа палуба томон тирсакларим ёрдамида анча сурилдим-у, яқин боришга имкон бўлмади. Иккита катта чамадоннинг ўртасига туриб олган соқолли чол йўлни тўсиб турарди.
Қиз мени кўрмаётгани учун чолнинг елкаси оша бақирдим:
— Ева, менга қаранг!
Қиз бир сесканиб ўгирилди-ю, мен эканлигимни кўргандан кейин худди ҳафсаласи пир бўлгандек яна денгизга ўгирилди.
— Ева, сизга тушунтирмоқчи эдим. Кечаги гаплар…
У сувга қараганча тураверди.
— Кечаги гапларим ҳаммаси аҳмоқлик…
Мен чолнинг бўйнига қараб бақираётганим учун у норози бўлиб ўгирилди.
— Мундоқ ўтиб турсангиз-чи, — дедим унга. — Чамадонларингизни биров ўғирлармиди? Менинг ишим жуда зарур.
— Ўтинг, ўтинг. Тағин осмон узилиб ерга тушмасин!
Чол тўнғилласа ҳам қулоғининг тагида туриб яна бақиришимни истамади, шекилли, четланди ва мен ўша кунги чеккан ҳамма азобларим эвазига қизнинг ёнига ўтиб олдим.
— Ева, кечаги гапирган гапларим учун ўзимни лаънатлайман.
— Гапингиз эмас, шундай ўйлашингиз ёмон, — қуруққина қилиб жавоб бераркан қиз менга қарамади ҳам.
— Нотўғри, худди мана шу гапингиз нотўғри. Бунақа фикр мутлақо хаёлимда йўқ. Жаҳлим чиқиб кетибди. Лекин сиздан эмас анавилардан жаҳлим чиқиб, худди мастга ўхшаб чин қаерда, бўҳтон қаерда барини чалкаштириб юборибман. Сизни хафа қилибман. Қўпол гаплар гапирибман…
Қиз индамай денгиздан кўз узмади.
— Ева, менга қулоқ солинг, ўтинаман, мени тушунинг…
— Отимни қаердан билиб олдингиз?
— Ўзингиздан. Тунов куни ўриндиқда ўтирганимизда онангизнинг: “Ева, сен мағрурсан”, деган гапини айтгандингиз. Ўшанда, сиз ўз ҳаётингизни гапирганингизда мен ўзимнинг бошимдан ўтганини ўйлаб ўтиргандим. Чунки менинг қисматим сизникидан енгил эмас. Умр бўйи бўйнимни ерга эгиб, топтаб келишди. Гарчи уларга тегишли ва уларга керак бўлмаса-да, қўлимни узатган ва орзу этган нарсаларимдан мосуво қилиб келишди. Мен буларни сизга айтмагандим.
Қиздан садо чиқмади.
— Кеча вужудимда хуруж қилган ғазабнинг сизга қаратилмаганлигини, сизнинг шайдоингиз бўлиб юрганимни ўзингиз яхши биласиз. Айбномаларимни айтаётганимда кўз олдимда сиз эмас, улар туришарди. Сиз дераза эдингиз, холос дераза ортида эса улар, болалигимдан бошлаб алам ўтказган олий табақа турарди. Отам инқилобчи бўлгани учун лицейда ўқиб юрганимда стипендиямни тортиб олишганди. Отам ўлди, лекин инқилобчи бўлиб ўлди. Унинг ўғли сифатида мени ўқишдан маҳрум қилишмоқчи бўлишди. Лекин мен ўқишни жуда-жуда истардим ва фақат онамнинг қаро терга ботиб, бойларнинг паркетини тозалашда қўлларини қонталаш қилиши ҳисобига ўқидим. Университетда ҳам энг олди талаба эдим, стипендия олишим керак эди, лекин улар учун хавфли кишига айланганим сабабидан стипендиядан маҳрум қилишди. Тунлари қоровул бўлиб ишлашга мажбур бўлдим. Бойваччаларнинг ўғил-қизлари Сен-Мишель хиёбонининг ресторанларида кайф-сафо қилиб юришганда мен уйқусизликдан карахт мия билан маъруза эшитардим. Ўқишни битиргач эса, ассистентликка конкурсда ғолиб чиқдим, лекин уни ҳам менга раво кўришмади. Ҳатто энг паст ишни-да, икки йилдан кейин ва ҳақиқатан ҳам паст иш бўлгани учун беришди. Ва ниҳоят, Венецияга келганимда, ҳар нарсадан кечишимга тайёр, ошиқ бўлиб қолган қизни учратганимда, улар бу ерда ҳам тўғоноқ бўлиб туришган экан. Шунинг учун кеча ғазабимдан ўзимни йўқотиб қўйдим. Сизни бермайман деб, уларга ғазаб қилиб, сизга наштар санчганимни билмай қолибман. Бу дунёда сиздан бошқа кимсам йўқ, менинг!
Чолнинг чамадонлари ортидаги жой жуда кичкина бўлгани учун икковимизнинг баданларимиз бири-бирига тегиб турарди. Бундан ташқари гапира туриб беихтиёр қўлимни қизнинг белига юборган эдим. Шунда… ҳеч кутмаганимда қизнинг юмшайиб, шилқ этиб тушаётганини, бошини елкамга қўяётганини сездим. Миямдаги туман ичра чолнинг истеҳзосини элас-элас эшитдим.
— Ҳо, зарур ишлигини энди тушундим. Ёпишиш бор экан-да…
Қоронғу тушиб қолгани учун мен қизнинг елкасидан қучиб, сочларининг юзларимга тегиб турганини ҳис қилардим. Неон чироқларга бурканиб чарақлаб турган гўзал Венеция худди порлоқ келажакка ўхшаб бизга яқинлашарди. Бу энг бахтли кеча бўлиб, у ҳақда бошқа гапиролмайман…
Бундан кейинги кунлар ҳаммаси бахтли ва бир хилда саодатга лим-лим бўлгани сабабли уларнинг олдинма-кетинлигини чалкаштириб юборганман. Шакаргуфторликка, меҳрибон нигоҳ ва қучоқларга тўла бу кунларни ҳеч қачон унутмайман, ҳеч қачон тартибга солиб гапириб беролмайман.
Бир куни эрталаб менинг меҳмонхонадаги хонамда худди эр-хотинга ўхшаб ўтирардик. Яъни мен газета ўқирдим, Ева эса нонушта тайёрларди.
— Нима янгилик бор экан? — деб сўради у илтифот кўрсатиб.
Илтифот деганимнинг сабаби, Ева фақат уруш бўлиш-бўлмаслигини билиш учун газета сарлавҳаларига кўз югуртириб, кейин зодагон табақа ҳаёти ва урди-сўйди бўлимини ўқийдиган тоифага кирарди.
— Янгилик йўқ, — дедим мен ва шу сониядагина ҳеч нарса ўқимаганимни сездим.
Чунки боятдан бери қўлимда газета-ю, аслида Евани кузатиб ўтирганимни, унинг шу яқингинамдалиги, менинг тунги кийимимга ўралгани, оёқлари менинг шиппагимда сузиб юргани сингари ҳеч ақл бовар қилмайдиган бахтни ақлимга сиғдиришга уринаётганимни тушундим.
— Газетангни бир дақиқага қўйиб тур. Уч кун ичида муҳаббати сўнган эрга ўхшадинг-қўйдинг. Сени ўз дидимдаги йигит деб ўйлаб янглишибманми, деб ўйлай бошладим.
— Бунақа гапни биринчи эшитишим, — жавоб бердим мен стулимни стол томон суриб.
— Биринчи марта эшитганингнинг аҳамияти йўқ. Муҳими ростлигида. Эсингдами, бир марта… “сен кутаётган қаҳрамон қанақа бўлиши керак”, деб сўраганингда кулиб юборгандим. Ўшанда “сенга ўхшаган” демоқчи эдим-ку, бурнинг кўтарилиб кетишини истамай индамагандим… Идеал даражадаги бенуқсон йигитлар мени қизиқтирмайди. Чунки, мабодо унақалар бор бўлса ҳам зерикарли, юракни сиқадиган одамлар бўлса керак, деб ўйлайман. Сирасини айтганда, сен ҳам баъзан юрагимни сиқворардинг.
— Қачон? Қачон?
— Ўзингни жуда боодоб, қўйнинг оғзидан чўп олмаган қилиб кўрсатмоқчи бўлган кунларинг. Аксинча, келажак ҳақида назариялар қурганингда, стул кўтариб уришганингда, Қиморхона олдида жанжаллашганингда ёқардинг. Сен бўлсанг, боодоб хоним билан юрдимми, назокатли кўринмоғим лозим, деб ўйлардинг.
— Сени йўқотиб қўйишдан қўрқардим. Шунинг учун ҳар қанақа оҳангга тушишга, ҳар қанақа комедия ўйнашга тайёр эдим.
Ева қаҳвадан озгина ҳўплаб, ширин кулчадан назокат билан бир тишлади. Назокат билан овқатланиш унинг қон-қонига сингиб кетганди.
— Демак, “бир кўришдаёқ” деганинг қуруқ гап эмас экан-да?
— Қуруқ гап эмиш-а?! Сени кўрганимда бурнимга мушт тушгандек бўлди. Кемада ярим соат йўл юрдик, кейин сени кўриб қолдим-у, ҳеч кўзимни узолмадим. Ўзимни-ўзим койидим, қарама, деб сўкдим-у, қарайвердим.
— Ҳаттоки “Ҳаво исиб кетди-а?” деб, заковатга тўла гап ҳам бошладинг, шундайми?
Ева гапимни худди менинг овозимга ўхшатиб гапирди-да, кўкрагидан чиқувчи юмшоқ кулгиси билан кулди.
— Менинг ўрнимда ақллироқ гап топармидинг йўқми, даргумон.
— Хафа бўлдингми, жоним? — сўради Ева стулини яқинроқ суриб.
— Менга қара, — дедим мен, ростдан ҳам бироз тажанг бўлиб. — Мен роль ўйнаган-ўйнамаганимда ҳам воқеанинг ҳозиргидек бўлишини хаёлимги келтирмагандим. Сенга қўл ҳам текизолмасам керак, деб ўйлардим. Орзуим Венециядаги вақтимни охирги кунгача сенинг орқангда юриб ўтказиш эди, холос. Буни сен тушунмайсан…
Ева мени бағрига тортди, гапимни тугатолмай қолдим. Кўкрагимга нафасни ҳам тўхтатиб қўядиган илиқлик югурди.
Сўнгги уч куннинг бирида икковимиз аввалгидек бошқа пляжда, тепамиздаги яшил соябоннинг гумбазига қараб аста суҳбатлашиб ётардик.
— Ростдан ҳам менга уйланмоқчимисан? — деб сўради у.
— Нимасига ҳайрон бўляпсан?
— Ҳайрон қоламан-да. Шу пайтгача ҳеч ким, сенга уйланаман, деб айтмаган.
— Чинданми?
— Баққолни ҳисобга қўшмаса — чин.
— Яхши. Мана энди сенга хотин бўлиш таклиф этилди. Баққолники эмас бу таклиф.
— Хотининг сифатида мен нима ишлар қилишим керак бўлади?
— Истаган ишингни қиласан.
— Йўқ, сен айт, нима қилишимни хоҳлардинг?
— Сенга хўжайин бўлолмайман. Нима ишни хоҳласанг — шунга розиман.
—Уй бекаси бўлсаммикин-а? Оилани гуллатувчи қўли гул бека. Ҳа, айтмоқчи, уйинг неча хоналик?
— Иккита. Ваннаси ҳам бор.
— Икки хона. Яна ваннахонаси ҳам бўлса ёмон эмас экан.
— Менильмонтан маҳалласи учун, боз устига оддий ўқитувчи учун — жуд-да ёмон эмас.
— Хоналарни шинам қилиб безатамиз. Лекин биласанми нима, мендан яхши уй бекаси чиқмайди. Ўзимга шундай туюляпти.
— Ишга киришинг мумкин.
— Ким бўлиб?
— Сотувчими, ғазначими ёки бирон идорада ходимми — билмадим, кўнглингга нима ёқса ўша-да.
— Э, қўйсанг-чи. Бари ёқмайди. Ишлаб кўрганман, етади.
— Ўқишга киришинг мумкин, — дедим босиқлик билан.
— Нима қиламан ўқиб?
— Касб орттирасан. Севган соҳанг бўйича мутахассис бўласан.
У менинг гапларимни ўйларди, шекилли, индамай қолди.
— Ёқадиган соҳани тополмаяпман.
— Масалан, ўқитувчи бўларсан?
Ева яна узоқ сукут сақлаб, кейин луқма ташлади.
— Лекин ажойиб фикр.
Ўқитувчи бўлиш мавзусини у тушлик пайтида, ошхонада овқатланиб ўтирганимизда яна давом эттирди:
— Кичкина қизчалар ўтирган парталар орасида юрганим сенга кулгили туюлмайдими?
— Нега энди? Қайтага зўр.
Менинг жавобим уни қаноатлантирди, шекилли.
— Рост. Нега энди мумкин эмас? — деди у кулиб. Кейин эса жиддийлашди. — Ҳарҳолда ўзимга ёқиши мумкин бўлгани шу экан. Лекин ўқиш учун пул керак-да!
— Бу ёғидан хотиржам бўл. Ҳарҳолда оч қолмайсан. Осмондаги ойни ваъда қилолмайман, лекин ўзингнинг уйинг, алоҳида хонанг, китобларинг, интилишларинг бўлади. Ёки… камми?
— Кам-кўплиги бошқа нарсаларга боғлиқ… Ёнимда сен бўлсанг етарлик. Шунча ёлғизликдан кейин, яна қанақанги мудҳиш ёлғизлик дегин…
Ўқиш ҳақидаги фикр унда ўзига ишонч туғдириб, хаёлида янги режаларни пайдо қилди. Шу ерда ўтирибоқ, иш куни тартибини тузиб, маошини тақсимлаб, бўш вақтни қандай ўтказиш ҳақида бош қотира бошлади.
Мана шундай кунларнинг бирида кўз олдимизда яна қўққайиб Чол пайдо бўлди. У ҳамма чўмиладиган жойларни изғиб, ниҳоят қизни топгани кўриниб турарди. Чол соябон ва тўшагини биздан сал нарироққа қўйдириб, Евага таъзим қилганча жойлашиб олди. Одати бўйича мени назарига илмас, умуман эса бизларга халал бермасди.
У пайдо бўлиши, айниқса чўмилишга ўтаётганимизда қизга ташлаган суқ нигоҳини кўришим билан баданимда ёқимсиз бир титроқ сездим.
— Бир кунмас-бир кун шу чолнинг юҳтоб башарасини бузиб қўяманми, деб қўрқяпман.
— Қўйсанг-чи уни. Сенга тегаётгани йўқ-ку.
— У кутяпти.
— Кутаверсин.
— Ўшанда ресторанда ораларингда нима бўлганини менга айтмагансан-а?
— Нима бўларди? Ўзини жуда одоб ва назокат билан тутди. Ликёр ича бошлаганимизда эса ўйнаш бўлишни таклиф қилди. Йигирма яшар йигитчанинг хусусиятлари бўлмаса-да, хотинларга керак бўлган бошқа нарсаларнинг ҳаммаси унда муҳайёлигини айтди.
— Бошқа нарсалар дегани нимаси?
— Мен ҳам унга шу саволни бердим.
— Қулоқ-чаккасига тарсаки тортвориш керак эди, савол беришнинг ўрнига.
— “Эксцельсиорда” тарсаки қўйиш одатга кирмаган. Бундан ташқари ўзингга қанча нарх қўйишаётганини билиш ҳамиша қизиқ.
— Хўш, қанча нарх қўйди?
— Анча тузук. Машина, кийим-кечак масаласида майдалашадиган одам эмас экан.
— Валинеъмат! — дедим мен ғазаб билан бир неча метр нарида ётган Чолнинг қоп-қора, семиз орқасига қараб. — Алдаган бўлса-чи? Ёлғон гапирмаганмикин?
— Алдаб нима қилади? Унга ўхшаганлар битта лайча сотиб олиш учун эллик минг беради. Аёл учун албатта кўпроқ тўласа керак.
Гарчи бу мавзу жиғимга тегаётган бўлса-да, яна савол беришдан ўзимни тиёлмадим.
— Анави Аполлон ҳам шунақа савдони таклиф қилдими?
Қизнинг юзи бир сонияга тундлашди:
— Деярли шунақа. Боз устига иккиюзламачи экан. Мени дўконда кўргач, атрофимда гирдикапалак бўлди. Бир оқшом бирга сайр қилишни таклиф қилиб, ўзини севиб қолгандек кўрсатди. Дўкондаги бекам уни бадавлат, ҳалол харидор сифатида биларкан. Хуллас, биринчи кун пляжда камтарин ошиқ ролини ўйнади. Иккинчи куни мангу ва сўнмас муҳаббат ҳақида гапирди. Учинчи куни эса, бу ёғини текис олиб боряпман, деб ўйлади шекилли, уйланганлигини, лекин хотини борлиги ҳеч қандай тўсиқ бўлолмаслигини айтди. Чунки, ҳамиша бирга яшасак соф туйғумиз зада бўлиши мумкин эмиш…
— Яхшиям уйланган экан.
— Нега?
— Акс ҳолда ҳозир бирга ўтирмасмидик…
Ева жим бўлиб қолиб, кейин тан олди:
— Эҳтимол, гапинг тўғридир. Чунки у пайтда сени севиб қолганимни ҳали билмасдим.
— Йўғ-э?! Буни қачон билиб қолдинг?
— Менга даҳшатли айблар тўнкаган кунинг. Ўша кечаси бошим оққан тарафга узоқ югурдим. Йўлимда қандайдир ўриндиқ учраганда ўтириб қолдим. Бир вақт қарасам, йиғлаяпман. Ҳайрон бўлдим. Чунки гўдак қизалоқ пайтдаёқ йиғлайвериб кўз ёшларимни адо қилганман, энди умр бўйи йиғлолмайман, деб ўйлардим. Бироздан кейин кўз ёшларимнинг сабабчиси қўпол ва дилозор ўқитувчи эканлигини тушундим.
— Қўполнинг бахти бор экан, — дедим мен. — Қўполнинг бахтига Аполлон уйланган экан.
— Эҳтимол, шундайдир. Кел, бошқа нарсаларни гаплашайлик. Бу мавзудан ўзи шундоғам денгиз касалига учрагандек беҳузур бўламан.
Ева кулди-да, гапига қўшимча қилди:
— Ҳарҳолда, унга тегадиган бўлсам фақат пули учун тегмасдим. Гўзал, ақли-ҳуши жойида йигит экан. Умуман-чи, қаппайган ҳамён ҳеч қачон менинг орзуим бўлмаган. Қаппайган ҳамёнларни менга кўп марта таклиф қилишган.
— Шундай бўлиши керак ўзи. Бўпти бошқа мавзуга ўтайлик…
Мен унинг ўтмишидан қўрқардим. У кўзга кўринмайдиган, қаердадир писиб шай турган ва ҳали ҳам ўз ҳукмини ўтказа оладиган душманга ўхшарди. Назаримда у ҳар дақиқада пайдо бўлиши, битта имо қилса бас — Ева индамай бўйин эгиб унинг орқасидан кетиб қолиши мумкиндек туюларди. Шунинг учун бирга юрганларимизда савқи табиий равишда Еванинг эски дарди қўзғаши мумкин бўлган жойлардан қочар, катта дўконларнинг кўргазмалари, биллуру кумуш идишлар билан жиҳозланган бой ресторан ва қиморхоналарнинг савлатли зиналари олдидан ўтганимда ҳамиша қўрқиб турардим. Фақат соҳилдаги қумда икковимиз ўтирган ёки хонамда, худди мактабдошлардек елкаларимиздан ушлашиб, бизни Менильмонтанда кутаётган мўъжазгина уйимиз, китобларимиз, Сена бўйларидаги бўлажак сайлларимиз ҳақида гаплашаётган пайтимизда кўнглим хотиржам бўларди. Бегона йўқлиги, кафтимда елкаларининг тафти, яноғимга майин сочлари тегиб тургани учун кўҳна тошларга чапиллаб урилаётган сув ҳам ғашимга тегмас, паровоз чинқириқлари ҳам ғамгин туюлмасди.
Венециядаги охирги кун ҳам келди.
Ева мени уйига йўлатмагани учун бир кун аввал унга нарсаларини тахтлаб, тайёрланиб қўйишини тайинладим. “Бу қийин иш эмас, — деди у. — Чунки бор-йўқ юким бир чамадонга жо бўлади”.
Хуллас, охирги кун меҳмонхона олдидаги бекатда учрашганимизда қўлидан ушлаб кемадан тушишига ёрдамлашарканман, тантанавор оҳангда, чипталар олинганини, эртага эрталаб жўнаб кетишимизни эълон қилдим. У эътироз билдирмади. Фақат:
— Бир жойга бориб бир финжондан қаҳва ичайлик, — деди.
— Ичамиз. Зўрроғидан ҳам ичамиз, — дедим ўша оҳангда мен. — Саккиз мингим бор — емак-ичмакка. Тежамкорликнинг оқибатини кўриб қўй!
Ева бош ирғади-ю, лекин жилмаймади. Шундагина ранги оқариб, жондан азиз чағир кўзларининг остида ҳорғинлик кўлкалари жой олганини кўрдим.
— Сенга нима бўлди? Кечаси ухламадингми? — сўрадим мен.
— Қўявер. Қаҳва ичайлик.
Биз вокзалдан шаҳарга олиб борувчи гавжум кўчадаги столга ўтирдик. Атрофимизда бу кўчанинг рангба-ранг ҳаётини кўз-кўз қилгандек, сават-сават нон кўтарган меҳмонхоналарнинг хизматкор болалари, катта-катта елим қўғирчоқ ёки шиша буюм ортган аравачаларини итариб юрган хотинлар ғуж-ғуж ўтиб турарди.
Ева қаҳвасини индамай ичди, кейин менга ўйчан тикилди:
— Биласанми, Жан-Люк, кечаси билан ўйлаб чиқдим. Сен билан кетолмайман. Кетолмайман.
— Кечаси ухламаганинг учун нима деётганингни ўзинг ҳам билмаяпсан.
— Илтимос, касал боланинг хархашаси дегандек муомала қилма, — деди у хотиржам ҳолда. — Нима деётганимни жуда яхши билиб турганим учунгина айтишга жазм қилдим.
— Бирпас тўхта, — дедим унга. — Бошидан бошқатдан гаплашайлик. Кеча кечқурун бирга кетишни келишгандик, шундайми?
Ева бош ирғади.
— Буюмларингни тахт қилишни ҳам келишгандик. Тахт қилдингми?
— Тахт қилдим… Тахт қилаётгандим. Худди ана шу пайтда, латта-путтаю, майда-чуйдаларимни йиғиштираётган пайтимда — иккаламизнинг ўйлаган бу ишимиз бемаъни эканлигини пайқадим. Бўлмаган гап, тушунсанг-чи Жан-Люк, иложи йўқ.
— Нега иложи йўқ?
— Нега, нега? Юзта, мингта ҳар хил сабаби бор. Чунки мен бутунлай бўлакча муҳитнинг одамиман, чунки сенинг маҳаллангга эл бўлолмайман, чунки сен билан мен мутлақо бошқа-бошқа одамлармиз…
— Бошқа-бошқа бўлсак нима қипти? Шу пайтгача бошқа-бошқа эканлигимиз бахтимизга тўғоноқ бўлмади-ку, ахир?
— Тушунсанг-чи, Жан-Люк, бу бошқа. Бу ердаги кунларимиз илк муҳаббат кунлари эди. Илк кунлар, бекорчилик, бўш вақт сероб, сен дам олишдасан, бир ёқда Венеция, бир ёқда Лидо… У ёқда бошқача бўлади: ҳазил-ҳузул, ўйин-кулгуларсиз узун иш кунлари бўлади. Мен ўзимни яхши биламан, Жан-Люк, у ерда бахтли бўлолмайман, сени ҳам бахтиёр қилолмайман.
— Қўйсанг-чи, — дедим мен ўжарлик билан. — Кечаси ухламагансан, ҳозир мазанг йўқ, ўтмиш шарпалари қийнаяпти…
— Хўп, яхши, шу ўтмиш шарпаларини қувиб юбориш қўлингдан келадими? Мана бундай қилиб, — у худди тутун ҳайдагандек қўл силкитди. — Дарровгина тарқатиб бўларканми? Ўтмишим ўзининг аввалги орзулари билан мени таъқиб қилаверади, қийнайверади. Ахир улар сенга аҳмоқона кўрингани билан менинг қон-қонимга, миямнинг ҳар бир хужайрасига сингишиб кетган-ку?!
Паришон ҳолатда унинг гапларини тингларканман, ўйлардим:
“Китоб ва китобга боғлиқ ишларга шўнғиган илм кишиси бир ёқда, кийим-кечак, бадавлат ҳаёту ўйин ва томошаларни, ялтироқликни севувчи аёл иккинчи ёқда: энг беўхшов қовушиш эканлиги ёш болага ҳам аён”.
— Тушунгин, жон Жан-Люк, ўзи-ку айтиб ўтиришнинг ҳожати йўқ эди, лекин сенга дилимни охиригача тўкиб солишга қарор қилдим. Мен кўп йил шунчалик кўп нарса орзусида яшадимки, у орзуларимга шунчалик кўникиб кетдимки, уларни дилимдан чиқариб юборолмайман. Минг истаб турган чоғимда ҳам чиқариб юборолмайман.
— Менга қара, — гапини кесдим унинг. — Сенга ҳозир баъзи бир фикрларимни айтаман, лекин сен, илтимос, диққат қилиб хотиржам қулоқ сол… Яна битта қаҳва ичмайсанми, ростдан ҳам қийналиб кетибсан?
— Йўқ. Ичгим келмаяпти.
— Бўлмаса эшит: “Мендан кўра латта-путтани афзал кўраяпсан”, деган аҳмоқона таъналар қилмайман. Дилингдагини яширмай очдинг, шунга раҳмат. Ўзим ҳақимда ҳам гапирмайман… Мен сени қандай бўлсанг, шундайлигингча қабул қиламан, кейинчалик нечоғлик қийналмайин, ўзимни бахтиёр деб, бу ерда қолсанг энг катта бахтсизлигим деб биламан. Демак, масала сенинг қароринг қанақалигида, деб ҳисоблаймиз. Сен — сафоли ҳаёт, ялтироқлик ва шунга ўхшаган нарсалар ҳақида гапирдинг. Агар сенга биров буларни таклиф қилганда эди, менинг гапларим мутлақо ортиқча бўларди. Чунки сен икки нарсадан бирини ва албатта ўзингга ёқадиганини танлаётган ҳисобланардинг. Лекин, Еважон, сен иккидан бирини танламаётганингни тушунмаяпсан. Сен бор ва етишса бўладиган нарса билан орзунинг ўртасида, камтарин турмуш билан ялтироқ сароб ўртасида турибсан. Сен қуваётган сароб — хомхаёлдир.
У эътироз билдирмоқчи эди, мен қўймадим.
— Бу шаҳарда қоладиган бўлсанг, пешонангга нималар ёзилганини хоҳласанг айтиб беришим мумкин. Мен уларни аниқ кўриб турибман. Сен ўзингнинг юракни сиқувчи дўконингда, халатлар ва чўмилиш либослари орасида ўтириб кутаверасан-кутаверасан. Чўмиладиган жойларни изғиб, қиморхоналар олдида серрайиб кутаверасан-кутаверасан. Сурбет ва қўпол одамларга тўқнашаверасан, ҳар биттаси билан дилинг сиёҳ бўлиб пачакилашаверасан ва кутаверасан. Емак-ичмакдан тежаб, арзон нарсадан қиммат кийим қилишни ўйлайверасан ва кутаверасан. Ёлғизликда азобланиб, кечаси қашшоғона кулбангга ёлғиз қайтиб, ёлғизликда йиғлаб-сиқтаб, ёлғизликда сиқилиб кутаверасан-кутаверасан. Бир кун келиб юзингнинг кўҳлиги йўқолаётганини, кўзларинг остига майда ажинлар тушганини, сочларингнинг ялтираши сўнаётганини кўрасан-да, даҳшатга тушасан. Бошқа кутишга фурсатинг қолмаганидан вужудингни ваҳима қоплайди ва шартта биринчи кўз сузиб таклиф қилган одамга тегишга розилик берасан. У одам Чолга ўхшаган ёки ундан баттари бўлиши ҳам мумкин.
Яна нималардир дейиш кераклигини билардим, лекин ўйлаб топишга вақтим йўқ эди. Эҳтимол, бошқачароқ қилиб гапириш лозим эди, лекин сўз топишга имконим йўқ эди. Гўёки кўп гап уни қароридан қайтариш мумкин, деб ўйлаб гапиравердим.
— Қўрқитиб, ёнида олиб қолиш учун атайлаб бахти қаролик манзарасини чизяпти деб ўйлашинг мумкин. Хўш, у ҳолда бахтинг чопгани қандай бўлади? Бой эр учрайдими? Ахир, бу мингтадан битта эҳтимол-ку? Ундай эр учраган тақдирда ҳам у қандай бўлади? Сени тушунармикин, фақат гўзал жисмингнигина севадигани учрамасмикин? Ўйлаганларингнинг энг осони — ясан-тусанлик билан сафолик турмушни таъмин этармикин? Сенинг вазиятинг ҳадеб таннозлик қилиб, танлайверишни кўтармайди. Бой эрни топишингга мингтадан битта, эшитяпсанми, мингтадан битта имкониятинг бор. Унинг кўнглингдагидек чиқишига эса юз мингтадан битта имкониятинг бор, холос.
Ева ҳорғин юзини кафтига тиради-да, тик қаролмай аста шивирлади:
— Гап саноқдами? Қўй, шу мингу юз мингларни…
— Сенинг йўқ нарсани, бўлмайдиган нарсани кутаётганингни таъкидламоқчиман.
— Эҳтимол, сен ҳақдирсан. Билмадим. Лекин сенинг таклифинг ҳам ушалмайдиган нарса. Менга, мана шу феъли-ҳўйимга мос келмайдиган нарса.
— Нотўғри. Мана шу гапинг — сенинг иккинчи хатоинг. Сен олисдаги саробга ишоняпсан-у, яқинингдаги росмана ҳаётга, ўзингга ва менга ишонмаяпсан. Росмана ҳаётни билмаганинг учун, нотанишлигидан мавҳум бўлиб туюлаётгани учунгина ундан қўрқаяпсан. Умрида биринчи марта қалин китоб теккан ёш ва тажрибасиз ўспирин мен бу китобни ҳеч қачон уқиб ололмайман деб қўрқади. Сен гўёки ана шунга ўхшаяпсан. Лекин ўша тажрибасиз ва ёш мавжудот ҳам худди аждодларига ўхшаб барибир бу китобни бир кунмас-бир кун тушуниб етади.
У бошини кўтариб менга қаради-да, аянчли кулди:
— Сенингча, ҳаммаси жуда осон…
— Сенга ҳам осон бўлади. Бунинг учун нарсаларга оддий кўз билан қарасанг бас. Сенга бизнинг бўлажак ҳаётимиз тинимсиз оғир меҳнатга тўла кунларнинг узлуксиз қатори бўлиб кўриняпти. Ваҳоланки, бу ундай эмас. Ева, бизнинг турмушимиз ундай бўлмайди. Ўзимизга яраша ўйин-кулги қиламиз, ясан-тусанинг ҳам жойида бўлади. Миллион-миллион пули бор Ла Бегумга қараганда сеники осон кўчади. Чунки ўн миллион сўмлик каштага ўралгани билан сигир — барибир сигирлигича қолаверади.
Ева кулиб юборди. Жуда қувноқ бўлмаса-да, ҳар ҳолда кулди.
— Рост-да! Худди монастирга отлангандек қовоқ-тумшуғингни осилтириб оляпсан. Ахир олиб кетмоқчи бўлган тарафларимда ҳам сен ўзингни бу ердагидан ортиқ бўлса ортиқки, кам даражада эмас — кўз-кўз қилиб юрасан. Эркаклар, ҳа, бу аблаҳ эркаклар сенга ўша ерда ҳам суқланишади. Хотинлар ўша ерда ҳам сенга ҳасад қилишади. Чунки, менинг Евамдақа гўзал дунёда жуда кам топилади.
У яна кулди.
— Нега куляпсан?
— Далил топиш учун тасаввурингни зўрлаётганингни кўриб турибман. Сен яхшисан, Жан-Люк. Мен сенга арзимайман.
— Бу гапни гапирма. Бўпти, бўлмаса бунақасига иш тутамиз: сен мен билан кетасан, ўша ерда икки ой яшаб, шароитни ўз кўзинг билан кўриб, ўша ерда ҳал қиласан. Агарда, йўқ менга тўғри келмас экан, десанг — бўлди. Ҳеч нарса демайман.
У финжонни стол устида айлантирганча жавоб бермади.
— Икки ой, Ева. Икки ой, холос. Розимисан?
Ниҳоят, у нигоҳини менга қаратди. Кўзлари яна мунис ва меҳрибон боқарди:
— Майли, Жан-Люк, розиман.
Шундай деб, у кичкина қўлчалари билан бармоқларимни ушлади-да, сиқиб қўйди.
Йўловчи ўзига бостириб келаётган машинани кўриб, ўлдим деб ўйлайди-ю, тасодифан тирик қолади. Қўрқувдан юраги гупиллаб, томирлари гурсиллаб тепаётганини, бадани жиққа ҳўл бўлганини сезади. Мен ўзимни худди шу ҳолатга тушганимни сездим.
Шу куни кечгача бирга бўлдик. Чунки бу кун Венециядаги охирги кунимиз эди. Чунки, Ева дўкондаги ишидан бўшаганини айтди. Биз яна чўмиладиган ерга бордик, яна ўша норинжранг соябонли ошхонада овқатландик. Илгари сайр қилган ҳамма таниш жойларда яна сайр қилдик. У ерларнинг бари ўзимизники бўлиб қолгандек эди. “Ҳув анави ерда ўтириб Мопассаннинг “Жонгинам”и ҳақида гаплашганимиз эсингдами?” ёки “Ҳўв анави ерда мени офтоб ургани, уйимга бориб ётишим кераклигини айтганинг эсингдами?” деб саволлар берардим ва севгимиз ҳам ўз тарихига, муборак жойларига ва саналарга эга бўлиб қолганидан ҳузурланардим. Хотираларга тиқилиб кетган бу бир парчагина ернинг бир ой муқаддам менга мутлақо бегонадек туюлганига ҳайрон-ҳайрон эдим.
Қош қорайганда шаҳарга қайтдик. Қоронғулик денгиз тўлқинларини кўздан яширганди. Бизга келиб урилаётганлари эса кема чироқларининг ёруғида кўм-кўк кўринарди. Осмонни нафармон булутлар қоплаб, ўртасидагина сақланиб турган кўк ёруғлик эса уйига қайтган қуёшнинг изига ўхшарди.
Чиптачи бир маромдаги ора-сираликда “Чиеза делла Салуте”, “Палаццо Дарио”, “Ка Фоскари” деб бекатларнинг номини айтганда, мен бу номларни азиз хотира сифатида эмас оддий тўхтамлар сифатида эсимда олиб қолаяпман, деб ўйлардим. Томоша режаларим ёзилган, ҳозир қаерга тиқиб ташлаганим ҳам номаълум ён дафтарчамни эсладим. Лекин дафтарчам ҳам, ундаги режаларнинг бажарилмай қолгани ҳам мени ташвишлантирмасди. Кўзда тутилмаган бошқа муҳим ишни амалга оширганимдан жуда мамнун эдим.
Бизни қуршаган қоронғуликда совуқ, ним яшил нурга бурканган қасрлар орқада қоларкан, тез-тез эшитилаётган бошқа кемаларнинг овозларигина, худди гавжум хиёбонлардагидек, каналда ҳаёт қайнаётганидан далолат берарди. Лекин мен бу ҳаётга кўникиб қолгандим. Кема саҳни илгаригидек муаллақ туюлмас, севиклимни қучиб турарканман, атрофимдаги товуш ва шарпаларни аниқ идрок этардим. Бўғиқ оғир шапиллашни эшитганда бесўнақай юк қайиқларини; тез ўтиб кетган ҳуштакли овоздан, зеру забарли ведеттанинг ярқироқ қиёфасини; сийқаси чиққан кўҳна ашуладан учи осмонга қанқайган, қора ва узунчоқ гондолани, ундаги бир жуфт сайёҳни, қайиқ эшиб, қўшиқ айтаётган гондольерни аниқ тасаввур қилардим. Гондольер ўлганининг кунидан куйлаётганини, романс ҳам кира ҳақига киришидан бехабар у бир жуфт сайёҳ уйига қайтгандан кейин ҳақиқий гондолада учишганини, гондольер эса қадимий романслар куйлаганини танишларига мақтанишларини ўйлардим. Ўзимнинг эса — ҳақиқий муҳаббат севинчи ва ўкинчларидан бебаҳра, осойишта ва равон нафаси кўкрагимда сезилаётган севиклимни учратмай, шу шаҳарга оддийгина томошабин сифатида келиб-кетувчи минглаб сайёҳларга ўхшашимга бир баҳя қолганини эсласам, даҳшатга тушардим.
— Биз чамадонларни олгани кетяпмиз-а? — сўрадим вокзалга яқинлашганимизда.
— Ҳаҳ, намунча орқа-олдини ўйлайвермасанг? Чамадонларни қўйсанг-чи, ахир, бу ерда охирги соатларни ўтказаяпмиз.
— Хўп, шу охирги соатларда нима иш қиламиз?
— Рақс тушгим келяпти. Ҳув, бир марта борган жойимизга борамиз.
— Анави америкача кўйлакли нусха бурнимнинг пачоғини чиқарай деган жойгами?
— Йўқ… Биринчи ўпишган жойимизга.
— Ўпишганим эсимда-ку, жой эсимдан чиқибди. Қаерда эди?
— Жойи эсимда-ку, ўпишганим эсимда йўқ.
— Айтмасанг ҳам бўларди, — дедим тўнғиллаб. Шусиз ҳам ўша ўпич қимматга тушганди менга. — Ўшанда нега лабингни тутгандинг?
— Чунки одати шунақа… Чунки кўзларинг ўпич сўраётганди.
— Жуда мурувватлисан-да. Фақат ҳар битта садақангдан кейин одам тарсаки кутади.
Менимча шу гапим билан қитиқ патига тегдим, шекилли, у тескари бурилиб, яқинлашаётган чароғон бандаргоҳни томоша қила бошлади.
Лекин йўлда у гинасини унутди, ранг-баранг қоғоз фонарлар осиб ташланган боққа етиб келганимизда эса батамом хушчақчақ эди. Охирги соатлар шарофати билан биз кўп рақс тушдик, одатдагидан ортиқроқ май ичдик ва бизга ўша куни ҳеч ким тегажоқлик қилмади.
— Биласанми? — дедим мен. — Рақс майдонларини сизлар ўйлаб чиқармагансизлар. Биз томонда ҳам Сена бўйларида шунақа очиқ рақс майдончалари жуда кўп. Йигитларимиз ҳам аккордеонни сизларникидан қолишмай сайратишади.
— Аккордеонларингизни эшитганман, — деди Ева. — Одамнинг юрагини сиқади.
— Ёлғиз туриб эшитган бўлсанг керак. Ёлғизликда ҳар қандай куй мунгли эшитилади. Бир кун мана шу жойга ҳам ўзинг келиб кўр-чи, аккордеондан ҳозирчалик маза қилармикинсан?
— Нега бундай деяпсан? — сўради у қовоғини уйиб. — Кулдириш учунми? Яхшиси юр яна озгинадан ичамиз.
— Яхшиси кўп ичамиз, лекин сенга нима бўлди? Илгари деярли ичмасдинг…
— Ичкилик тан тароватини бузади. Ҳуснни сақлаш қанчалик қийин эканлигини сиз эркаклар тушунмайсиз. Ҳамиша қараб юриш керак одам ўзига. Айниқса, ҳуснингдан бошқа бойлигинг бўлмаса.
Май туфайли озгина қизарган юзлари, хиёл очиқ қирмизи лаблари, илиқ меҳр-ла боқувчи чуқур чағир кўзлари билан Ева ҳар доимгидан ҳам гўзал кўринарди. Мен билан бирга, менинг қўлимни силаб ўтирганига ишонгим келмасди. Дастурхондаги ноз-неъматлар, ранг-баранг фонуслар эса буни янада хаёлийроқ кўрсатар, кўзимни юмсам бари йўқолади-ю, ўзимни меҳмонхона қаршисидаги қаҳвахонада кўраман, деб қўрқардим.
Меҳмонхонага биз жуда кеч қайтдик ва ухлагани ҳам кеч ётдик. Бир пайт уйқу аралаш соат зангини ва Еванинг тураётганини сездим.
— Қаёққа? Нима бўлди? — сўрадим ётган жойимда кўзимни-да очмай.
— Чамадонимни олиб келай. Кўрмаяпсанми, тонг отяпти.
Мен кўзимни очмоқчи бўлдим.
— Ухлайвер, ухлайвер, — шивирлади у юзимни силаб. — Мен тезда қайтаман.
Яна уйқу оғушига чўмарканман, унинг нозик лаблари пешонамга текканини сездим.
Телефон кескин, чўзиқ-чўзиқ жиринглади. Унга қўлимни узатарканман, ҳали уйқудан тўла уйғонмагандим.
— Соат саккиз, — деди гўшакдан меҳмонхона хизматчиси бўлган боланинг овози. — Саккизда уйғотиб қўйишни сўрагандингиз.
Мен бир нарсалар деб жавоб бера туриб, бирдан ўзимга келдим:
— Хоним келиб қолса, мени кутиб туришларини илтимос қилинг. Мен ҳозир тушаман.
Поездимиз соат тўққизда жўнайдиган бўлгани учун вақтимиз зиқ эди. Апил-тапил соқолимни олиб, кечаги ичилган майнинг заҳрини кетказиш учун бошимни совуқ сувга тиқдим. Кийиниб бўлгач, аслида тартибни хуш кўрсам-да, Ева кутиб қолмаслиги учун нарсаларимни чамадонга тартибсиз равишда тиқа бошладим. Ҳар бир сафарга ҳамроҳ бўлувчи: ювилмаган кийимлар, рангли откриткалар, шаҳар йўлномалари, қум қолдиқлари турган чўмилиш лозимлари, чиғаноқлар билан безатилган қоғоз қути, ўзим билан олиб келиб бирон марта ҳам очиб ўқимаган китобларим — ҳаммаси чамадонга палапартиш жойлашди.
Пастга тушганимда Ева кўринмасди. Нонушта ҳам қилдимки, ундан дарак бўлмади. Бирдан вужудимдаги сархушлик қолдиғининг чўнг бош оғриғига, «келмаса-чи?» деган фикрнинг кескир оғриғи қўшилди. Ўрнимдан туриб кетиб, кенг даҳлизнинг у ёғидан-бу ёғига бориб кела бошладим.
Даҳлизнинг тош тахталари оқ ва қора рангли эди. Мен ишнинг хайрли тугашига гўёки кўмак бериши мумкиндек оқ тахталарни босишга уринардим. Йўқ, у келмай қолиши мумкин эмас. Ҳеч бўлмаса ваъда бергани учун ҳам келади. Мутлақо мумкин эмас. Қора. Оқ. Қора. Оқ. Юклари туфайли кечикяпти. Бир тийинга қиммат, лекин шусиз хотинларнинг куни ўтмайдиган майда-чуйда буюмлар туфайли кечикяпти, холос. Гўё Парижда топилмайдигандек, тагида бир томчи қолган тирноқ бўёғини, лаб бўёғини олар… Қора. Оқ. Қора. Оқ. Аёллар ҳамиша кечикиб юради. Боз устига гўзал аёл бўлса — беш баттар. Энди чиқиб кетаман деб, эшикка борган пайтида яна бир нарсаси эсига тушиб орқага қайтади-да, бошқатдан ўзини ойнага солади. Кечикяпти, кечикяпти. Лекин поезддан қоладиган даражада кечикмас?! Сўнгги дақиқада пайдо бўлади, натижада тентакка ўхшаб югуришга, жой талашиб уришишга тўғри келади ҳали.
Тош тахталарнинг оқини танлаб босиб, бетоқат юришда давом этарканман ғазнадаги чипта санаётган ўспирин менга зиғирчалик аҳамият бермасди. Менга ўхшаб орзиқиб кутганларнинг мингтасини кўрган бўлса керак. Меҳмонхонада ҳар турли нусхалар бошпана топади. Унинг қўлидаги квитанциялар мен билан бир кунда жўнайдиган нусхаларга тегишлилиги шак-шубҳасиз.
Деворга осилган қадимий катта соат жуда қаттиқ чиқилларди. Унинг бу қаттиқ чиқиллашида қаттиқ сурбетлик ва одамнинг жиғига тегадиган хусусият бор эди. Бу падарингга лаънат, худди вақтни ўзи ишлаб чиқараётгандек намунча шовқин солади?! Йигирмата кам тўққиз, ҳали эрта. Ҳали жуда-жуда эрта. Вокзал яқин — икки қадам жой. Бориш икки дақиқа, жой эгаллаш бир дақиқа — тамом-вассалом.
Шундай бўлса-да, бу бўм-бўш даҳлизда бошқа қололмасдим. Бир нарсалар қилишим керак эди.
— Илтимос, — дедим ўспиринга қараб. — Мен жой олиб тураман. Хоним келса вокзалдалигимни айтиб қўйинг. Тўртинчи йўлда.
— Хўп бўлади, афандим.
Шу пайтда бандаргоҳга кема келиб, тўхтаганини кўриб қолдим. Пассажирлари тушиб бўлишини кутдим — Ева йўқ эди.
Чамадонларимни кўтариб йўлга отландим. «Кейинги кема тўхтагунича қайтиб келаман. Албатта, кутиб оламан». Вокзалга олиб чиқадиган зинадан кўтариларканман, ҳар эҳтимолга қарши орқамга бот-бот ўгирилиб қўярдим.
Поездга пассажирлар жойлаша бошлаган бўлса-да, ҳали бўш жойлар бор эди. Ева кечикиб қолса кўп югуришга тўғри келмаслиги учун юкларимни охирги вагонга қўйдим. Сўнг бандаргоҳга тушиб, навбатдаги кемани кутдим. Ундан жуда кўп одам тушди-ю, Ева уларнинг орасида кўринмади. «Вокзалдалик пайтимда келиб меҳмонхонага кириб кетган бўлса-чи? Бу ипирисқи кемачиларнинг тайини борми? Баъзан бир соатлаб кутасан, баъзан кетма-кетига келишади».
— Йўқ, афандим, сизни ҳеч ким сўрагани йўқ, — деб жавоб берди ўспирин.
— Мабодо жойингиздан у ёқ-бу ёққа жилмадингизми?
— Йўқ, — деди у. — Менга жилмаслигим учун маош беришади.
Яна бандаргоҳга отилдим.
Бандаргоҳ бўм-бўш, соат эса ўнта кам тўққизни кўрсатарди.
«Сен қўрқоқлик қилиб, мушук-сичқон ўйнаяпсан, — дедим ўзимга-ўзим. — Келмай қолса нима қиласан, деган саволга жавоб беравер. Ҳозир масала шунга келиб тўхтади».
Бу саволга жавоб беришдан ўзимни боядан бери олиб қочаётгандим. Чунки Ева келмай қолишини ўйласам, нафасим хиппа бўғилиб қоладиганга ўхшарди. Аммо поезд жўнашига ўн дақиқа вақт қолди, холос. Савол ўз-ўзидан биринчи ўринга чиқаётганди.
«Ҳеч қаёққа кетмайман, — дедим жаҳл билан. — Ева келмагунча шу жойимдан бир қадам ҳам жилмайман. Ҳали уни йўқотиб қўймасликка имкон бор!»
Лекин аслида буларнинг бари қуруқ гап бўлиб, чўнтагимда бир тийин пулим йўқлигидан ноилож аҳволда қолгандим. Бояги гап эса болаларча ўжарликдан эди.
Дақиқалар бирин-кетин ўтар, кема эса келмасди.
«Ҳой, тентак, меҳмонхонага кирган пайтингда келган бўлса-чи? Ҳа, тўғри вокзалга ўтиб кетган-у, ҳозир зир-зир излаб юрибди. Сен эса бу ерда ҳаёт ё мамот деб ўтирибсан».
Шу фикрдан кейин перронга чопдим. Тўртинчи йўлда уч-тўрттагина кузатувчи турар, пассажирлар аллақачон жойлашиб олишганди. Евадан дарак йўқ, поезд жўнашига эса беш дақиқа қолганди. Модомики кетадиган бўлсам, мен ҳам ўтиришим керак эди.
«Яна бир марта қарай, — дедим ўзимга-ўзим. — Бир марта қарашим керак. Акс ҳолда шу бир марта қарамаганим учун ундан жудо бўлганман, деб умр бўйи ўзимни саннаб юраман».
Перронга чиққанимда, бандаргоҳда тўхтаб турган кема аста жўнай бошлади. Ана шу вокзал зинасида турган жойимда нафасим бўғзимга тиқилиб қолгандек бўлди. Чунки кемадаги пассажирлар орасида кичкинагина пуштиранг парчага кўзим тушганди.
Бир неча зинапояни бирданига ҳатлаб бақирганча отилдим. Кема билан менинг орамда икки метрча масофа бор эди.
— Ева! — деб бақирдим мен. — Ева, қаёққа кетаяпсан!?
Мен уни яққол кўриб турардим. Ўнларча марта каюта соясида, ёнимда тургандек кўриб турардим. Ева ўзини кўрмасликка, эшитмасликка солмоқчи бўлди-ю, сабри етмай ўгирилди. Унинг чеҳраси осойишта — ҳамишагидек осойишта эди. Фақат нам тортган кўзлари қорайиброқ қолганди.
— Ева, — деб бақирардим мен кема моторининг овозидан зўр келиш учун. — Ева, жавоб бер: сени кутайми?
Менинг сарвқомат Евам жавоб бермас, одамлар ичида қимир этмай турарди. Ниҳоят, кичкина қўлчасини кўтариб лабига босганда мени ўпаётганини, сув узра, одамларнинг бошлари узра мени ўпаётганини вужудим билан сездим. Аммо… бу видолашув бўсаси эди.
Поездга қандай ўтирганимни, Парижга қандай етиб келганимни билмайман. Тиқилинч купеда ўтирарканман, оғир ва қаҳрли бир нарса мени ерга букаётганини сезардим. Назаримда мени ҳамиша эзиб, интилган энг қимматли нарсаларимни ҳамиша тортиб оладиган, маҳрум қиладиган кўзга кўринмас йўқчилик тақдирининг қўлига ўхшарди у. Ўзимни ухлаганга солиб юзимни кафтларим билан яширардим, шунда одамларга кўз ёшларим кўринмасди. Ҳа, мен йиғлардим. Чунки, ғолиб келдим, эришдим деганингда мосуво бўлиш, икки киши учун курашиш осон эмасди.
Ғилдиракларнинг бир маромда тақиллаши остида қулоқларимга узуқ-юлуқ жумлалар эшитилаётгандек бўларди.
«Ҳаммаси ўтиб кетади. Минг битта оламнинг энг яхшиси бўлган бу оламда бари нарса яхшиликка олиб боради».
«Сиз учун ҳамма нарса яхшилик билан тугайдими?»
«Албатта ҳамма нарса».
Йўқ. Ҳаммаси эмас экан. Чунки, менинг Евам ҳамон мен билан бирга. Менинг ҳаётимга мустаҳкам ўрнашиб олгани учун уни ташлаб кетолмайман. Метрода кетаётганимда ҳам, синфда ўқувчининг тутилиб-тутилиб жавоб беришини эшитаётганимда ҳам хаёлан Ева билан гаплашаётганимни сезиб қоламан. Ўша куни қаҳвахонадагига ўхшаб уни ишонтиришга, ўзим билан кетишга кўндиришга уринаман. Хаёлимдаги суҳбатларимга яхшилаб тайёрланиб ўйлаб олганим учун далилларим қаҳвахонадагидан кўра ишончлироқ ва кўпроқ бўлади. Ёки ҳозир у қайда экан, ўзининг шаҳзодасини топганмикин, деб ўйлайман. Тунлари узоқ уйқусизликлардан кейин ниҳоят кўзим юмилган пайтдаги даҳшатли тушларимда ҳам Ева пайдо бўлади. Қийналган, силласи қуриган, кўзларининг чақнаши сўнган, лаблари азобдан қимтилган ҳолда кўринади менга. У соҳил бўйида тентираб ниманидир излаб-излаб тимирскиланади-да, тополмай, яна тентираб йўлида давом этади. Шу сонияда унинг боши узра совуқ шуъла нур сочади. Ана шу хира совуқ шуъла ичидан совуқ нигоҳи суқатойликка тўла Чол пайдо бўлади. Мен чўчиб уйғонаман-да, алаҳлаш юракка заҳм беролмаслигини билганим учун алаҳлаяпман, дейман ўзимга-ўзим.
Кейин қоронғу ва ёлғизликда паровозларнинг ғамгин гудокларини эшитиб ётаман.

Русчадан Зоҳир Аълам таржимаси
«Жаҳон адабиёти» журнали, 2007 йил, 11-сон