Тегирмонимдан қишлоққа тушиш учун йўл бўйи­да жойлашган катта хўжалик этагидаги сердарахт ҳовли ёнидан ўтиш лозим. Бу оддий қишлоқ уйи: олд томондан қараганда қизил черепиция, том устига қадалган флюгер, пичан ортадиган чиғир шундоққи­на кўзга ташланади. Том орасидан илдизи қорай­ган пичан боғламларининг хийла қисми ташқарига чиқиб қолган. Негадир бу уйнинг кўриниши мени ажаблантирди, ёпиқ дарвозаси юрагимни сиқди. Бил­майман. Ўша томондан эсадиган ел ҳам менга совуқ туюлди. Атрофда тиқ этган товуш эшитилмайди. Ўтган-кетганга ҳуришни канда қилмайдиган итлар ҳам жимиб қолган. Товуқлар ивирсиб юришади. Ҳатто хачир ҳам бўйнидаги қўнғироқни жиринглатишни истамаётгандек. Деразалардаги пардалар, мўридан чи­қаётган тутун ҳисобга олинмаса, бу ҳовлида одам яшаши билинмайди.
Кеча қоқ туш маҳали қишлоқдан қайтаётган эдим. Жазирамада юрмаслик учун дарахтлар сояси тушиб турган девор тагига ўтиб олдим… Уйнинг олдида ишчилар аравага пичан ортишарди… Дарвозалар очиқ эди. Ўтиб кетаётиб, ҳовлига кўз ташладим ва калта камзулли, йиртиқ иштондаги баланд бўйли, қордек оппоқ соқолли чолни кўрдим; у қўлини бошига тираганча катта тош столда ўтирарди. Мен тўхтаб қолдим. Ишчилардан бири менга пичирлаб гапирди:
– Тсс! Хўжайин… У ўғли ҳалокатга учрагандан бери шундай бўлиб қолган.
Шу пайт олтин суви югуртирилган катта ва нақ­шинкор ибодат китобини кўтарган аёл билан бола ёнгинамиздан ўтиб кетишди-ю, фермага кириб кўздан узоқлашди.
– Бека ва кенжатой черковдан ибодат қилиб қайтишяпти. Улар тўнғич ўғиллари Жан ўз жонига қасд қилганидан бери у ерга қатнашади… Оҳ, жаноб! Қандай бахтсизлик!.. Отаси ҳали ҳам марҳумнинг кийимини кийиб юрибди. Ундан сира айрилгиси келмайди…
Мен ҳикояни охиригача билгим келди ва аравага чиқиб, пичанга ўтирганча, бу ҳаяжонли воқеа таф­силотини тингладим…
Уни Жан деб аташарди: камтар, арслондек бақувват, йигирма ёшларни қоралаган кўнгилчан деҳқон йигити. Қизлар ундан кўз узишолмасди. Аммо унинг хаёлини Арля амфитеатрида тасодифан учратиб қолган қиз, духоба ва майин ипак тўрга бурканган арлялик жонон эгаллашга улгурган эди. Жаннинг муносабатларига, аввало, унинг оиласи хайрихоҳлик билдиришмади. Қизнинг отаси бу ерлик эмас, аксига олиб қиз ҳам енгил табиатли деган ном олишга улгурганди. Бироқ, Жан бутун борлиғи билан арлялик томон талпинарди.
У шундай дерди:
– Унга уйланмасам — ўламан.
Нима ҳам қила олишарди. Тўй йиғим-теримдан сўнг ўтказиладиган бўлди.
Шундай қилиб, якшанба оқшомида бутун оила дастурхон атрофида эди. Овқатланиш деярли тўй зиёфатига айланди. Албатта, у ерда келин йўқ, шундай бўлса-да, унинг соғлиғи учун бир неча бор қадаҳ кўтарилди… Шу пайт эшик олдида бир йигит пайдо бўлди ва қалтироқ овозда уй хожаси Эстев билан гаплашмоқчилигини айтди. Эстев кўчага чиқди.
– Хўжайин, – деди йигит, – сиз ўғлингизни ярамас қизга уйлантирмоқчимисиз?! Икки йилдан бери қиз билан ошиқ-маъшуқман. Мен буни сизга айтяпманми, демак, исботлай ҳам оламан. Мана сизга хатлар!.. Ота-онаси ҳам ҳаммасини билишади ва уни менга узатишга ваъда беришганди; бироқ унга ўғлингизни унаштирганингиздан бери на улар, на нозаниннинг ўзи мени бир чақага олишади… Аммо менимча, бу гаплардан сўнг у бошқа одамнинг хотини бўла олмайди.
– Хўп, майли! – деди Эстев хатларни кўздан ке­чираётиб, – киринг, бир стакан мускат ичинг.
– Раҳмат! Мени чанқоқ эмас, дард қийнаяпти.
У кетди.
Ота ҳеч нарса бўлмагандек ортига қайтди. Стулга ўтирди ва аввалгидек қувноқ ҳолда овқатланди…
Шу кеча Эстев тоға далага ўғли билан кетди. Улар уйга узоқ вақт қайтишмади; қайтиб келишганда эса она уларни кутиб ўтирарди.
– Хотин, – деди хўжайин ўғлини унинг олдига олиб келиб, – унга таскин бер, у ғамга ботган…
Жан бўлиб ўтган гаплардан хабар топишига қарамай, қизга муносабатини ўзгартирмади. Уни кучлироқ се­виб борарди. Фақат Жан шўрлик ўзини мағрур ва босиқ тутишга уринар, ана шу ҳолати унга азоб бера бошлаган эди. Баъзида у бурчак-бурчакларга биқиниб оларди. Баъзан эса ўзини ишга урар, алам устида бир ўзи ўнлаб одамларнинг ишини бажарарди… Кечалари шафақ нурларига уйғунлашган шаҳар қўнғироқлари аниқ кўринмагунча Арля йўлларини кезиб юрарди. Шундан сўнг ортга қайтарди.
Уни доимо бундай ғамгин ва ёлғиз ҳолда кўрган ота-она нима қилишни билишмасди. Бирор ҳалокат юз беришидан юрак ҳовучлашарди. Бир сафар она овқат устида ёш тўла нигоҳи билан қараб деди:
– Жан, ўғлим, агар сен уни чиндан ҳам севсанг, усиз ҳаётингни тасаввур қила олмасанг, у билан бахтли бўлишингга ишонсанг, биз сени унга уйлантиришга розимиз.
Отанинг боши беихтиёр эгилди.
Жан маъноли бош чайқади ва ташқарига чиқди.
Шу кундан бошлаб у ўз ҳаёт тарзини ўзгартирди, ота-онасини тинчлантириш учун қувноқ бўлиб кў­ринишга ҳаракат қилди. Рақс кечаларида, қовоқ­хоналарда, байрамларда яна пайдо бўла бошлади.
Ота “У соғайиб қолди…” деб ўйларди. Лекин онанинг кўнглидаги ғашлик тарқамаган, ўғлини аввалгидан ҳам кўпроқ кузата бошлаган эди. Жан укаси билан ипак қурти боқиладиган уй ёнида ухларди; бечора она эса уларнинг ётоғига яқин жойга каравотини қўйди. Ипак қуртларидан хабар олиш — онанинг ўғлидан бохабар бўлиб туриши учун ўйлаб топилган баҳона эди.
Ниҳоят, фермерлар ҳомийси Муқаддас Элигия ку­ни ҳам келди.
Фермада байрам бахтсизлик билан бошланди…
Барчага шатонеф узатилди, оддий вино эса сероб эди. Кейин мушакбозлик бошланди, барча дарахтларга рангли фонарлар илинди.
Муқаддас Элигияга шарафлар бўлсин!
Ҳатто Жан ҳам хурсанддек кўринди: у онасини рақсга таклиф қиларкан, бечора аёл севинганидан йиғлаб юборди.
Ярим тундагина ухлашга ётишди. Барча дам олиш­га муштоқ эди. Лекин Жан ухламади. Кейинчалик укасининг айтишича, у кечаси билан йиғлаб чиқибди. ҳали тонг ёришмай, онанинг қулоғига кимнингдир ётоқхонадан югуриб ўтгани эшитилди. Унинг юраги безовта бўлаётган эди.
– Жан, сенмисан?
Жавоб бўлмади; у аллақачон зинапояда эди.
Она бир сапчиб тушди:
– Жан, қаёққа?
Жан чердакка кўтарилди; она унинг ортидан чиқди:
– Болажоним, Худо хайрингни берсин!
Жан эшикни ёпди ва зулфинни туширди.
– Жан, болагинам, Жан, жавоб бер! Нима қил­моқ­чисан?
Она қалтироқ, серажин қўллари билан зулфинни пайпаслаб ахтарарди. Ойна очилиб, ҳовлига ётқизилган плита устидан гурсиллаган овоз эшитилди. Ҳаммаси бир зумда тугади.
“Мен уни ҳаддан ташқари кучли севаман… Яхшиси, мен кетаман”. Бу Жаннинг сўнгги қарори эди. Эҳ, биз одамлар нақадар ожизмиз!
Шу тонгда одамлар Эстевлар ҳовлиси томондан келаётган аламли йиғи товуши кимникилигини билол­май донг қотишди.
Ҳовлидаги тош стол ортида тонгги шабнам ва қондан ҳамма ёғи ҳўл бўлган она ўғлининг устида ҳасрат билан кўз ёш тўкарди…

Рус тилидан Саиджалол Саидмуродов таржимаси