BIRINChI QISM
I. NAPOLEONLIKKA NOMZOD
— Ko‘ylagimga suv sachratyapsiz, Shtirner! Eshkak eshishni bilmas ekansiz.
— Mana shu-da! Xotinlar qayiqda sayrga chiqishdan oldin oddiy suv ham dog‘ qoldiradigan matodan ko‘ylak kiyib olishadi.
— Bu gapni Jerom-Jeromdan, uning «Qayiqdagi uch kishi» hikoyasidan olgansiz, to‘g‘rimi?
— Juda bilag‘onsiz, xonim. Bu narsani Jerom mendan ko‘ra oldinroq payqagan bo‘lsa, ayb menda emas. Qayiqda to‘rt kishi emas, besh kishi o‘tirganda ham hech narsa o‘zgarmaydi.
— Biz faqat to‘rt kishimiz, — dedi skameykada o‘tirgan Emma Fit.
— Tilla sochli malikam, — javob berdi Shtirner, — Jeromning qayig‘idagi to‘rtinchi yo‘lovchi kuchuk edi. Bizning qayig‘imizdagi birinchi yo‘lovchi esa mening kuchugim Falk…
— Nega endi birinchi bo‘larkan?
— Chunki u benihoya zakovatli. Falk! Fit xonimning ro‘molchasini olib ber, ko‘rmayapsanmi, yerda yotibdi?
Falk, oppoq chiroyli iskovuch, sakrab turib ro‘molchani keltirib berdi.
Hammalari kulib yuborishdi.
— Ko‘rdingizmi! — dedi Shtirner mamnuniyat bilan. — Glyuk xonim, menga turmushga chiqing! Ikkovimiz kuchuklar o‘ynaydigan sayyor tsirk ochamiz. Men masxarabozlarning sariq yasama sochini kiyib olib, kuchuklarni boplab o‘ynataman, siz esa kassada o‘tirasiz. Bir tasavvur qilib ko‘ring-a: odamlar yopirilib kelib turibdi, bu yoqda kuchuklar o‘ynab yotadi, kassada esa jaraq-jaraq pul… Tomosha tugaganidan keyin vafodor to‘rt oyoqli do‘stlarimiz bilan birga bazmi jamshid qilamiz. A? Zo‘r-a? Harholda Karl Gotlibning qo‘lida ishlab yurgandan ko‘ra yaxshi-da.
— Iltifotingiz uchun rahmat, lekin men bunaqa sayoq turmush kechirolmayman.
— Hm… Shuncha boyligingiz bilan men sizga bas kelolmayman-da, a?
— Qanaqa boylik?— hayron bo‘lib so‘radi Elza Glyuk.
— Nega ajablanyapsiz! Xuddi o‘z boyligingizni bilmaydiganday gapirasiz-a. Titsian chizgan Veneranikiga o‘xshash ajoyib sochlaringiz… Tabiiy rangi shunaqa-ku o‘zi, a? Jahlingiz chiqmasin, bilaman, rangi tabiiy. Titsian chizgan ayollar esa sochlarini maxsus moddaga bo‘yashar ekan. Hatto o‘sha moddaning retsepti ham saqlanib qolgan, deyishadi. Mana, ko‘rdingizmi, Titsianga ilhom bergan ne-ne go‘zallar ham ona tabiat sizga retseptsiz in’om etgan narsani sun’iy tarzda yaratishar ekan… Osmonday moviy ko‘zlaringiz-chi? Ularga ham bo‘yoq tegmaganiga yuz foiz ishonaman…
— Qo‘ying-e..
— Tishlaringiz esa naq durning o‘zi.
— Bu yog‘i ketavaradi — aqiq lablar deysiz, shunaqami? Go‘yo odamovi bankirning sekretari emasu tilla magazinda ishlaydigan zargarga o‘xshaysiz-a. Bo‘lmasa men ham mana shu zargarona xushomadingizga yarasha javob qilaman! Cho‘zinchoq yuzingiz, uzun burningiz, uzun sochlaringiz, uzun qo‘llaringiz, mabodo, sun’iy emasmi?
— Nima, siz dumaloq narsalarni yaxshi ko‘racizmi? Otto Zauyernikiday dumaloq yuz, dumaloq ko‘zlar, ehtimol, o‘n yillardan keyin tarvuzday keladigan oltinlarga ega bo‘lsangiz, shundaymi?
— Judayam beor ekansiz,— dedi Elza Glyuk qizarib-bo‘zarib.
— Qo‘ying, birovning cho‘ntagidagi aqchani sanamang,— so‘z qotdi Gotlibning yuriskonsulti Zauyer. Unga Shtirnerning Elzaga qilgan muomalasi yoqmagan, binobarin, botayotgan quyosh nurida qizg‘ish rangga bo‘yalgan daryoda, qayiqda o‘tirib indamay eshkak eshib borardi.
Shtirner qaltis hazil qilib qo‘yganini anglab, endi jiddiy ohangda gapira boshladi:
— Kechirasiz, hech kimni xafa qilish niyatim yo‘q. Shunchaki, sevgida ham hamma sohada bo‘lgani kabi yashash uchun kurash qonuni mavjud demoqchiman, xolos. Kim zo‘r bo‘lsa, o‘sha g‘alaba qozonadi. Erkak bug‘ular ham urgochisini deb o‘lgunicha bir-biri bilan olishadi. Zo‘r chiqqani urg‘ochisiga egalik qiladi. Jamiyatimizda-chi? Kim zo‘r? Boyligi bor odam zo‘r. Ayting-chi, xonim,— Shtirner Elzaga murojaat qildi,— men ham anavi Krez, yo‘q, undan ham badavlatroq,— hurmatli Karl Gotlibga o‘xshaganim-da,— ayollarga mening yuzim ko‘pam cho‘zinchoq ko‘rinmagan bo‘larmidi?
— Battar bo‘lardi,— kulib javob berdi Elza.
— E! — dedi norozi ohangda Shtirner.— Siz shu husningiz bilan manman degan Gotliblarni chertib-chertib tanlab olishingiz mumkin. Shuning uchun shunaqa deyapsiz. Ammo bizga o‘xshagan oddiy sekretarlar, to‘kin dasturxonga tikilib so‘lagini oqizib o‘tiradigan, birovlarning maishatini kuzatib, o‘zi non-ushoqqa zor bo‘lgan notavonlar nima qiladi?
— Qayoqdagi gaplarni gapirasiz-a, Shtirner! — dedi Fit.
— Uzr, bundan keyin ehtiyot bo‘lib gapiraman… Sofdillik,— davom etdi Shtirner,— tepamizda turganlar foydalanadigan bizning illatimizdir. Geyne: «Sofdillik — ajoyib narsa, agar atrofdagilarning hammasi sofdil bo‘lsa-yu, faqat bir o‘zim ularning orasida qallob bo‘lsam»,— degan ekan. Modomiki, atrofdagilarning hammasi,— bu yerda o‘tirganlar bundan mustasno,— yoppasiga qallob ekan, baxtga erishmoq uchun,— shunday deb, u Elza Glyukka ma’nodor qarab qo‘ydi,— shu darajada boshqa qalloblarning hammasi olijanob kishilar bo‘lib tuyulsin.
— Nima balo, Shtirner, bugun chap yoningiz bilan turganmisiz? — yana gapga aralashdi Otto Zauyer.— Hazillaringizning tagi zil bo‘lib ketyapti.
— Shunaqami? — dedi Shtirner beixtiyor va boshini xam qilib, indamay qoldi. Bir zumda yuziga keksalik ifodasi indi. Peshonasiga chuqur ajin tortildi. U go‘yo qandaydir qiyin muammoni hal qilayotganday og‘ir o‘yga botdi. Falk bir oyog‘ini uning tizzasiga qo‘yib, yuziga qattiq tikilib turardi.
Eshkaklar Shtirnerning qo‘lida harakatsiz qotgan, undan tomayotgan suv tomchilari shafaq yallig‘ida qonga o‘xshab ko‘rinardi.
Elza Glyuk Shtirnerning nogoh so‘lginlashib qolgan chehrasini ko‘rib, bir seskanib ketdi va xuddi ko‘mak so‘raganday Zauyerga qaradi.
Kutilmaganda Shtirner eshkaklarni qo‘yib yuborib, xaxolab kula boshladi.
— Menga qarang, Elza xonim, birdaniga yer yuzidagi eng qudratli odamga aylanib qolsam nima deysiz? Bir og‘iz so‘zimga, bittagina ishoramga hamma xuddi Falkday so‘zsiz itoat etsa, a?.. Falk! Opke! — buyruq qildi Shtirner suvga xipchinni uloqtirib. Falk shu zahotiyoq qayiqdan o‘zini suvga otdi.— Mana shunaqa! Butun yer yuziga hukmdor bo‘lganimdami?
— Bilasizmi, Shtirner,— dedi Elza,— yuzingizdan yosh ko‘rinasizu, lekin yuz tuzilishingiz xuddi almisoqdan qolganday tuyuladi odamga. Bunaqa basharalar oila albomlaridagi suratlarda ko‘proq uchraydi. Ularni ko‘rsatib, odatda: «Mana bu bobomning yoshligi» deb qo‘yishadi. Siz ham o‘sha «bobomning yoshligi»ga o‘xshab ketasiz. Yo‘q, sizdan mutlaqo Napoleon chiqmaydi. Chiqsa ham birja doirasidagi mitti Napoleon chiqadi, xolos.
— Hali shunaqami? U holda men sizni toju taxtdan, saroydan, oltin faytonu gavhar marjonlardan, jamiki mahramu cho‘rilaringizdan mahrum etaman. Muruvvatimdan benasib bo‘-lasiz. Shuni bilingki, men sizni mutlaqo sevmayman. Azbaroyi iltifotingizga muyassar bo‘lmoq uchun o‘rta asr ritsarlariga o‘xshab o‘zimni yuz baloga urmoqchi ham emasman. Mutlaqo! Siz men uchun faqat yutuqlarimning bir o‘lchoviginasiz. Gapning po‘skallasi shu!
— Nachora! Endi balki eshkaklarga zo‘r berarsiz? Uyga qaytish kerak.
Shtirner qayiqqa shalabbo bo‘lib ketgan Falkni tortib oldi. Kuchuk bir silkingan edi, hammaga suv sachradi. Glyuk bilan Fit qichqirib yuborishdi.
— Ko‘ylaklaringiz rasvo bo‘ldi,— deb kesatdi Shtirner eshkaklarni qo‘liga olarkan.
Qayiq oqim bo‘ylab tez suzib ketdi. Oftob o‘rmon ortiga berkindi. Daryoning yuqori tomoni tilladay yarqirar, qayiq atroflariga esa ko‘kimtir ko‘lanka tushgan edi. Zax hidi di-moqqa urilardi. Emma yelkasiga jun ro‘molini tashlab oldi.
Hamma sukutda edi. Daryo sokin oqardi. Ahyon-ahyon mayda baliqchalar oynaday suv sathidan otilib chiqardi-da, tangalarini bir yarqiratib, yana sho‘ng‘ib ketardi.
— Men sizni bu qadar shuhratparast deb o‘ylamagan edim,— dedi Zauyer jimlikni buzib.— Shunchalik ekan, ilmiy martabani tashlab, Gotlibning bizga o‘xshagan odmi xizmatchilari safiga o‘tishga sizni nima majbur qildi? Agar yanglishmasam, siz miyani o‘rganish bo‘yicha anchagina ishlar qilgansiz, hatto muvaffaqiyatli tajribalar o‘tkazganingiz haqida gazetalarda bir qancha maqolalar o‘qiganman… Siz shug‘ullangan fanning nomi nima edi? Refleksologiyami?
— Bu fanning nimaligiga mening ham unchalik aqlim yetmaydi,— dedi Elza.
— Muhtaram janoblar va muhtarama xonimlar! — deb gap boshladi Shtirner xuddi oliy martabali kishilarga lektsiya o‘qiyotganday.— Refleksologiya, bu — insonning va umuman, har qanday tirik mavjudotning tashqi muhit ta’siriga aks javobini o‘rganadigan, shuningdek, umuman, tirik mavjudot bilan tashqi muhit o‘rtasidagi barcha munosabatlarni o‘z ichiga olgan fandir. Tushunarlimi?
— Sirayam tushunmadim! — dedi Elza.
— Bo‘lmasa, soddaroq qilib tushuntirishga harakat qilaman. Refleks, bu — organizmning bir nuqtasida yuz bergan qo‘zg‘alishni markaz, ya’ni miya orqali badanning ikkinchi bir nuqtasiga yetkazilishidan iborat. Tashqaridan bo‘ladigan har qanday ta’sir sezish organlari orqali miyada refleks uyg‘otib, badanning u yoki bu organlarini harakatga keltiradi, boshqacha qilib aytganda, reaktsiya qo‘zg‘aydi. Bola qo‘lini olovga cho‘zadi. Olov kuydiradi. Olovning teriga ko‘rsatgan bu ta’siri nerv orqali miyaga yetib boradi, miyadan esa darhol qo‘lga aks javob keladi: bola qo‘lini olovdan tortadi. Olov tushunchasi bolada og‘riq tushunchasi bilan bog‘lanib ketadi. Binobarin, har gal olovni ko‘rganida bola qo‘rqib, qo‘lini tortibroq turadi. Bu hodisa ilmiy tilda shartli refleks, deb ataladi. Boshqa, murakkabroq misol keltiraman. Siz kuchukka ovqat berasiz, har gal u ovqatlanayotgan paytda tepasida sivizg‘a chalib turasiz. Ovqat vaqtida kuchukning og‘zidan so‘lakayi oqadi. Oradan biror muddat o‘tgach, sivizg‘a sadosi kuchukning ongida ta’m sezgisi bilan chambarchas bog‘lanib ketgandan keyin, sivizg‘a chalishingiz bilan o‘z-o‘zidan kuchukning so‘lakayi oqyb tushaveradi. Shartli refleks, deyishadi buni! Qizig‘i shundaki, insonning burch, sadoqat, majburiyat, vijdon kabi eng «muqaddas» tuyg‘ulari ham xuddi kuchukning so‘lakayiday shartli refleksdan iborat. Bunday reflekslarning paydo bo‘lish jarayoni murakkabroq, ammo mohiyati o‘sha-o‘sha. Shu jihatdan qaraganda, rostini aytsam, haligi yuksak fazilatlarga ko‘pam e’tiqodim yo‘q. Nazarimda, ana shu so‘lakaynamo xislatlardan kimlardir manfaatdorga o‘xshab tuyuladi ba’zan, kimdir din, axloq, burch, vijdon sivizg‘asini chaladi-yu, biz esa ahmoq bo‘lib so‘lakayimizni oqizib o‘tiramiz. Bu ko‘hna tuyg‘ulardan voz kechib, eski axloq nag‘masiga o‘ynashni bas qilish vaqti yetmadimikin?
Zauyer gapni boshqa yoqqa burish uchun yana Shtirnerdan nima uchun olimlikni tashlab ketganini so‘radi.
— Shunaqa narsalarni bilasizki, Shtirner, — dedi u. — Ehtimol ilm olamida tezroq nom chiqarib, mashhur bo‘lib ketarmidingiz.
— Olimlikdan voz kechganimning sababi bor, muhtaram Zauyer, — javob berdi Shtirner ko‘zlarida mug‘ambirona ifoda bilan. — Men mingga yaqin odamning miyasini yorib ko‘rganman, lekin ishonasizmi, birortasida ham aql degan narsaga duch kelganim yo‘q. Shundan keyin miyani chiroyli qilib qovursagina durust bo‘lar ekan, degan xulosaga kelganman.
— Yana aljyyapsiz!— Fitning ovozi eshitildi orqadan.
— Uzr, uzr! Lekin ishontirib aytamanki, bizning Gotlib odam go‘shtini iste’mol qilmaydi. Lekin majoziy ma’noda, ha-ha! Masalan, u ertaga ertalab bankirlar «Tyopfer va K°» uyini yamlamay yutilishini sezib turibman. O‘rta asr hukmdorlari ilm bilan bemalol shug‘ullanishgan, chunki ularning qorni to‘q, usti but bo‘lgan, demoqchiman-da. Endi esa… mana men bilan Zauyer bankirning oddiy xizmatchilarimiz, xolos, hatto siz ham, muhtarama xonim, uning mashinistkasi va stenografistkasi bo‘la turib, uncha-muncha fan doktoridan ko‘proq maosh olasiz. Ko‘rib turibsizki, hammasini ochiq-oydin gapiryapman. Insoniyatning baxt-saoddti deb yovg‘on oshni afzal ko‘rgan odam yolg‘iz men emas bu dunyoda. Tag‘in kim biladi deysiz? Maktabda bizga, to‘g‘ri chiziq — ikki nuqta orasidagi eng qisqa masofa, deb o‘rgatishardi. Ammo ,bu hisob-kitob — g‘irt mavhumotdan iborat. Hayotda to‘g‘ri chiziqlar bo‘lmaydi… Mana yetib keldik! Endi,— Emma Fitga murojaat qildi u,— qo‘lingizni bering va stantsiyagacha kuzatib qo‘yishga ruxsat eting.
Shtirner bilan Fit oldinroq ketishdi.
Zauyer prokatga olingan qayiq haqini to‘ladi-da, Elzani qo‘ltig‘idan olib, temir yo‘l stantsiyasi tomon jo‘nadi.
Qorong‘i tushdi. Osmonda yulduzlar jimirlay boshladi. Yo‘l kimsasiz edi.
— Havoning avzoyi buzilyapti, yomg‘ir yog‘adiganga o‘xshaydi…— dedi Zauyer.
— Ha, bir amallab yetib olamiz,— javob berdi Elza.
— Bugungi sayrdan xursandmisiz, Elza?
— Ismimni sal betakallufroq tilga olmadingizmi? — dedi kulib Elza va Zauyerni gapirtirishga qo‘ymay, o‘zi davom etdi: — O‘zingizni oqlamay qo‘ya qoling. Anavi vaysaqi Shtirner bo‘lmaganida yanayam xursand bo‘lardim. Shunaqayam quruq bo‘ladimi odam! Qaqillayverib quloq-miyani yevordi-ya. Tag‘in nuqul osmondan keladi!
— Ha, sergaplikka sergap,— dedi Zauyer xayol surgancha.— Ammo-lekin, Elza, u vaysaqidan ehtiyotroq bo‘lishni maslahat berardim.
Elza Zauyerga taajjublanib qaradi.
— Biror ehtiyotsizlik qildimmi?— shunday deb, u qah-qah otib kuldi.— Yo‘q, Otto, siz shunchaki rashk qilyapsiz. Lekin rashk qilishga barvaqtroq emasmikin? Hali sizga va’da berganim yo‘q. Aynab qolishim ham mumkin.
— Qo‘ying, qaltis hazil qilmang… Hali uni vaysaqi dedingiz. Vaysaqiligi to‘g‘ri, lekin es-hushi joyida. Vijdon va egri chiziq haqidagi gaplarini eshitdingizmi? Bu juda xatarli falsafa. Rostini aytsam, undan qo‘rqaman, sizni va qariyamiz Gotlibni o‘ylab xavotirlanaman. U vaysaqining gaplari bejiz emas. So‘zlarida jon bor. Nimalarni o‘ylayapti u? Mabodo biror dahshatli ishni qilib qo‘yganida ham sira taajjublanmayman…
Elza Shtirnerning birdan qarilik ifodasi ingan, botayotgan quyoshning qizg‘ish nurlari yoritib turgan o‘ychan chehrasini ko‘z oldiga keltirib, eti seskanib ketdi. Beixtiyor Zauyerning bilaklarini mahkam qisdi.
— Gotlibning ichiga kirib olganini aytmaysizmi! U Shtirnerni bir qadam ham yonidan nari siljitmaydi, uyiga ko‘chirib opkevoldi… Kechqurunlari Shtirner o‘rgatilgan kuchuklari bilan cholni ovutib o‘tiradi…
— Lekin tan berish kerak, Otto, kuchuklari haqiqatan ham zo‘r.
— Men buni inkor etmayman. Uning kuchuklari har qanday o‘rgatilgan hayvonlardan ustun turadi. Ayniqsa Falk dogani.
— Qora ko‘ppagi-chi,— dedi Elza,— sanashni biladi, alfavitdagi hamma harflarni taniydi, uning har qanday buyrug‘ini so‘zsiz tushunadi. Ba’zan o‘ylasam, yuragim orqamga tortib ketadi…
— Ha, ko‘ppak rostdan ham balo. Ehtimol, Shtirner nihoyatda aqlli va talantlidir. Lekin yovuz talant ikki baravar xatarliroq bo‘ladi.— Shunday deb, Zauyer Elzaga ma’nodor qarab qo‘ydi.
— Mendan xavotir olmang, Otto. Menga uning sehri mutlaqo ta’sir qilmaydi. Shu paytgacha u menga befarq qarardi. Lmmo bugun, yuziga qarab turib… Nima deyishimni ham bilmayman… Ehtimol, biz nohaqdirmiz. Voy, nima u?..
Qorong‘ilik qa’ridan Falk shovqinsiz chiqib kelib, Elzaning etagidan tishladi-da, g‘ingshib oldinga tortqilay boshladi.
Zauyerning jahli chiqib, itni haydashga tushdi. Uning bu ishidan Elza kulib yubordi.
— Juda irimchi bo‘lib ketyapsiz, Otto. Shtirner bizni chaqirish uchun Falkni yuborgan bo‘lsa kerak.