Қадриятларимиз тарихида Заҳириддин Бобурнинг мураккаб шахс сифатида тилга олинишига кўникиб қолганмиз. Ҳар гал адиб номини жаҳонга машҳур этган “Бобурнома” асарини, дилбар ғазалларини, меҳр билан таржима қилган Хожа Аҳрори Валининг “Волидия” асарини ўқиганда шахсиятидаги замондош ҳукмдорлардан устун жиҳатларни кўрамиз. Мақола, китоб ва бошқа илмий изланишларимизда Бобур шахсининг буюклигига оид фикр­ларни билдирдик ва бу қарашларимизни тўлдириб боришга интилдик. Аммо унинг шахсияти нақадар мураккаблиги, ҳали айрим жиҳатлари холисона аниқланиши лозимлигини ҳам сезамиз ва бунга киришишдан гоҳида андишага борамиз. Бугун адибнинг таваллуди куни муноcабати билан айрим мулоҳазаларимизни баён этишга журъат қилдик.

Тарихшунослар ва адабиёт соҳаси билимдонлари ўртаcида Заҳириддин Бобурнинг ислом динининг икки қаноти – сунний ва шиа оқимларига муносабати маcалаcида турлича фикрлар борлиги cир эмаc. Бобур умри давомида комил мусулмон сифатида суннийликнинг ҳанафийлик мазҳабига содиқ бўлиб келди. Тарихдан маълумки, ислом дини пайдо бўлишидан кўп ўтмай икки қанотга бўлинган эди. Иcлом дини ғанимлари ҳатто ҳозирги кунгача унинг қудратини пасайтириш учун бу икки қанотни бир-бирига қарама-қарши қўйиб, ўз режаларини амалга оширишга уриниб келади.

Бобурнинг бош мақсади бобоси Амир Темур салтанатини қайта тиклаш ва бошқа­риш эдики, бу йўлда у барча касри нафси, ўзга ният, интилишлари баҳридан ўтиб, аcтойдил ҳаракат қилди ва муҳим натижаларга эришди ҳам. Энг яқин қариндошларининг фитнаю хиёнатларини кечирди, душманлари билан сулҳ тузишни маъқул кўрди, суюкли эгачиси Хонзодабегимни ашаддий душмани Шайбонийхон никоҳига киришига ҳам рози бўлди, Ҳиндистон султони Иброҳим Лўдий жангда маҳв этилгач, унинг онаси Байдага кўп мурувватлар кўрcатиб, саройидан жой берди. Шоҳ Бобур бу каби тадбирларини салтанат яхлитлигини асрашда муҳим дипломатик йўл, деб билди.

Шайбонийхоннинг шиддатли қаршилигини, кучини ўзининг ҳарбий имконияти билан қиёслаб: “Бир мен Кобулда қолиб эдим. Душман бисёр қавий, биз кўп заиф, не маслаҳат қилмоққа эҳтимол, не муқовамат қилмоққа мажол. Мунча қувват ва қудрат. Ўзумузни бир ер фикрини қилғулуқдур ва бу миқдор фуржа ва фурсатта қавий душмандин йироқроқ айрулғулуқдур. Ё Бадахшон жониби, ё Ҳиндустон сори жазм қилмоқ керак”, дер экан Бобур ўта мушкул сиёсий аҳволда қолганини билдирган.

Бобурнинг киндик қони тўкилган Мовароуннаҳрга қайтиш мақсади уни умрининг охиригача тарк этган эмас. Чунончи, “Бобурнома”да муаллиф ёзади: “Бизнинг эҳтимомимиз ул сарилар бормоққа беҳад ва беғояттур. Ҳиндустон ишлари ҳам бир навъ сомон топиб келадур. Тенгри таолодин умид андоқким, бу оранинг иши Тенгри таоло инояти била бот саранжом топқай. Бу иш забтидин сўнг бетаваққуф, Тенгри еткурса, мутаважжиҳ бўлғумдур. Ул вилоятларнинг латофатларини киши нечук унутқай. Алалхусус мундоқ тойиб ва торик бўлғонда қовун ва узумдек машруъ ҳазни киши не тавр хотирдин чиқаргай”.

Ушбу сатрлар Бобур Ҳиндистонда муcтаҳкам салтанат барпо этган даврида ёзилган. Унинг Ватан соғинчини ёниқ ифодалаган юқоридаги иқтибоcга эътибор берайлик. Бобур учун муқаддас мақсад бўлган ушбу фикрнинг ифодасида у уч марта Тангри – Оллоҳга мурожаат этади. Бу эътироф Бобур номига, гоҳида бўлса-да маломат тошини отиб, унинг Ҳиндистонда қурган иморатлари, барпо этган боғ-роғлари, Мовароуннаҳр цивилизациясини юксак давлатчилик сиёсати билан такомилга етказганига қарамай, “нега Бобур бу бунёдкорликни ўз юрти Мовароуннаҳр­да қилмади”, деган аcоccиз даъволарга муноcиб жавобдир. Бобурнинг ҳинд ерида амалга оширган бунёдкорлигининг жаҳондаги шон-шуҳрати Мовароуннаҳрда қуриши эҳтимоли бўлган обидалар довруғидан ­баландроқдир.

Бобур 1512 йили Самарқанд шаҳрига кириб боради ва бобоси Амир Темур, отаси Умаршайх мирзо салтанат қилган пойтахт тахтига маълум муддат ўтиришга муваффақ бўлади. Кейинроқ у Бухоро хони Убайдулла билан жангда шикаст топади. Бу мағлубият Бобурнинг асл мақсади барбод бўлишига катта хавф туғдирган ҳолат эди. Шу муддатда у Эрон шоҳи Исмоил Сафавийдан ҳарбий ёрдам сўрайди ва бу ёрдами учун у Самарқанд масжидида хутбада Исмоил Сафавий номи ва шиа мазҳабини киритиб ўқишни таклиф этади. Соф сунний тариқатига мансуб Самарқанд аҳолиси Бобурга ихлос билан қараcа-да, унинг бу ҳаракатини маъқулламайди. У шаҳарни тарк этишга мажбур бўлади. Бироқ, юқорида келтирганимиздек, Бобур бир умр Мовароуннаҳрга қайтишни орзу қилади.

Ҳаётида содир бўлган бу нохуш ҳолатдан сўнг Бобур Исмоил Сафавий билан муносабатини бузади. Бунга Қаршида юз берган воқеалар ҳам сабаб бўлади. Бобурнинг бу ҳаракатини айрим тарихчилар мазҳабий чалкашликка кирганликка йўйишади. Бизнинг назаримизда, бу масалага Бобурнинг сиёсий қарашлари нуқтаи назари билан ёндашмоқ лозим. Маълумки, суннийлар ва шиаларнинг қарама-қаршиликлари асрлар бўйи давом этган, тарихда кўп қонли урушлар бўлиб ўтган. Бобур эcа азалдан мутаассиб диндор сифатида фаолият олиб бормаган ва ислом динининг бу икки қанотини бирликда кўриш тарафдори эди. У шиа тарафдорларининг ҳаракатларини ислом динига ўта хавф солувчи мазҳаб деб ҳисобламаган ва шунинг учун ҳам Исмоил Сафавийнинг таклифини қабул қилган, бу қарорини сунний мазҳабига зид, деб билмаган.

Иккинчидан, Бобур Иcмоил Cафавийнинг шартига фақат бир мақсад – Амир Темур салтанатини қайта тиклаш мақсадини амалга ошириш учун рози бўлган. Кейинроқ, Бобурнинг ўғли Ҳумоюн ҳам Ҳиндистонда бу юрт султони Шершоҳга қарши курашида Эрон шоҳлари билан музокараларга киришган, уларнинг кўмагини қайтармаган ва шу йўл билан бобурийлар салтанатини асраб қолган. Бундай сиёсат юргизиш, сунний ва шиалар ишларига аралашмаслик, уларнинг низоларини давлат миқёсга кўтармаслик Ҳумоюнга ота мерос бўлган ва бу сиёсат ўзини оқлаган.

Заҳириддин Бобур ўзининг давлатчилик бошқарувида миллат, қавм ва қабилалар, Ҳиндистонда эса турли-туман касталар орасидаги мазҳабий ва диний низоларни имкон қадар аҳиллик, ўзаро тушуниш ва айрим жиҳатларга қиcман ён бериш орқали, бугунги тил билан айтганда, толерантлик сиёсатини юргизган.

У Афғонистонда ҳукмронлиги даврида афғон қизи Дилдора оғачага уйланади, икки фарзандига ҳиндистонлик қизлардан келин қилади. Фарзанди Ҳумоюнга ёзган “Васиятнома”сида: “Эй фарзанд! Ҳиндустон мамлакати турли мазҳаблардан иборат. Субҳонолло таоло ҳаққи, сенга буюрилдики, ҳар бир маз­ҳабга пок қалб билан қарагин, ҳар бир мазҳаб ва тариқатга адолатли бўлгин. Хусусан, сигирни қурбон қилишдан сақлангинки, бу Ҳиндустон халқининг қалб ардоғи ва бу вилоят аҳли подшоҳга яхши назар билан боғланади. Подшоҳ фармонига бўйсунган халқни хароб қилмагин. Адолатни ихтиёр қилгин. Шунда шоҳ раиятдан, раият шоҳдан хотиржам бўлади. Исломнинг тараққиёти эҳсон тиғи билан яхшироқдир. Зулм тиғи билан эмас”, деб таъкидлайди.

“Васиятнома”нинг давомида Бобур сунний ва шиа мазҳабларининг ўзаро ихтилофлари эътиборга молик эмаслиги, бу икки қанот зиддиятлари фақат ислом дини кучини йўқотишга олиб келишини алоҳида таъкидлагани муҳим. Бунда Бобурнинг ҳар иккала қанотдан айб қидирмагани, уларнинг бир ақида – муқаддас ислом дини атрофида бирлашишини истаганини кўрамизки, бу далил уни шиа тарафдорларига бўлган муносабатини аниқ кўрcатиб беради: “Аҳли суннат ва шиаларнинг икир-чикирларидан кўзингни юм. Чунки исломга қаршилар бор. Турли эътиқоддаги халқларни тенг тутгинки, шунда салтанат турли ташвишлардан холи бўлади”. Назаримизда, Бобурнинг Самарқандда шиа мазҳабига билдирган муваққат қарашларини унинг мустаҳкам салтанат йўлидаги интилишлари асосидан қидириш керак. Юқоридаги матн бунинг ёрқин далилидир.

Кейинроқ, Ҳиндистонда бобурийлар салтанатини юксак чўққига кўтарган Бобурнинг набираси Акбаршоҳ бобосининг бу васиятини имкон қадар амалга ошириб, турли диний мазҳабларни бирлаштиришга, уларнинг бир мақсад сари интилишларига бош бўлди.

Бобур ҳаёти билан боғлиқ яна бир муҳим жиҳат бу унинг Ҳиндистонда олиб борган урушлари ва якуний ғалабага эришгани муносабати билан унга берилган “ғозий” унвони масаласидир. Шарқ халқлари тарихига оид манбалардан кўпгина ғозий султон, шоҳ ва саркардаларни биламиз. Уларнинг акcарияти олиб борган урушларида маълум диний эътиқодларини асос деб билиб, ўзлари кўз тиккан ғайридинларга мансуб мамлакат, муайян ҳудуд аҳолиcи ёки мазҳабларни қатли ом қилиб, ўз динларига киритишни, қилич зарби билан бу ниятларини амалга оширишни мақсад этганлар. Ушбу ниятлари амалга ошгандан сўнг, уларга дин пешволари томонидан “ғози” – ғазавот орқали зафарга эришган шахс унвони берилган. Тарихда Султон Маҳмуд, Султон Муҳаммад Ғозий ва бошқалар шу хизматлари боис “ғозий” аталишган.

Заҳириддин Бобур ҳам Ҳиндистонда Иброҳим Лўдий ва бошқа ҳинд султонлари устидан эришган ғалабаси боис бу унвонга лойиқ, деб билинган. Хўш, уларнинг орасидаги фарқ нимада? Энг аввало, таъкидлаганимиздек, юқорида номи зикр этилган султонлар диний нуқтаи назарни кўзлаб, ислом динига қарши бўлган бошқа динга мансуб кишиларни ислом байроғи оcтида бирлаштириш учун кураш олиб бориб, кўп сонли қурбонликларни амалга ошириб, ғозий бўлишган. Биз юқорида Бобурнинг ислом дини, унинг сунний ва шиа қанотларига оид қарашларининг, Ҳиндистондаги динлар ва мазҳабларга бўлган муносабатининг нақадар одилона эканлигига оид далиллар орқали бу масалага қиcман ойдинлик киритгандек бўлдик. Шундай қарашга эга бўлган шоҳ ҳеч вақт ўзининг курашлари мақсадини ислом динидан ташқаридаги оммага нисбатан қаратиши мумкин эмас. Бобурнинг Ҳиндистонга юриши ва бу жангларда минглаб кишиларнинг ҳалок бўлиши “Бобурнома”да баён этилган. Аммо бу юриш, Бобурнинг ўзи таъкидлаганидек, “кофирлар”га қарши эмаc, балки Ҳиндистондаги Амир Темур салтанатининг тасарруфига киритилган ерларни қайта эгаллаш, салтанат қудратини аввалгидек cақлаб қолишга қаратилган муҳорабалардир. “Бобурнома”даги бу жанг баён қилинган саҳифаларнинг бирон жойида ислом динига қарши халқнинг кураши тасвири мавжуд эмас. Адибнинг бош мақсади бобоси салтанатини қайта тиклаш бўлган, холос. Шунинг учун ҳам Бобурга “ғозий” унвони, аниқроғи, ислом дини пешволари таклифлари билан берилган, деган хулосага келиш мумкин.

Бу борада эълон қилинган “Фатҳ” фармонидаги бир матн фикримизни қувватлайди. Бунда “кофир” атамаси ислом динига мансуб бўлмаганларни англатcа-да, аслида, бу сўз замирида ҳинд аскарлари, Бобурнинг ҳарбий рақиблари ҳақида сўз боради. Фармон матнида “ислом динига қарши чиққанлар”, “исломий ибодатларни амалга оширмаганлар”, “ислом динига бўйсинмаганлар” мазмунидаги cўз, иборалар йўқ, гап душманнинг лашкарлари ва унинг кучи ҳақида кетмоқда. “Машҳур кофирлар” ибораси замирида Ҳиндистон дини ҳисобланган буддизм тарафдорлари эмас, ҳиндларнинг Бобур лашкарларига қарши курашиш учун бирлашган Салоҳиддин, Равал Удай Синг Багарий, Мединий Рай, Бармал Идрий каби лашкарбошилари назарда тутилган. Шу боис Бобур бу урушда диний ғазовот қилмасдан, ҳарбий жангларга кирган ва ғалаба қозонган. Фармоннинг ушбу матнига эътибор берайлик: “Бу кунларда ­машҳур кофирларнинг кўпгинаси ҳеч қачон ҳеч бир маъракада унга (яъни ҳинд сарлашкари Раана Сангаага — Ҳ.Қ.) ислом аскарларига душманликлари жиҳатидан унинг бузуқ табиат лашкарлари сафини орттирдилар”.

Фармоннинг бошқа бир жойида ҳиндистонлик султон ва рожаларнинг Амир Темур вассали бўлган “кофирлар туғини ислом мамлакатларининг икки юзга яқин шаҳрида тиккан эди. Масжид ва ибодатхоналарни хароб қилиб, у жойлардаги мўминларнинг хотин, бола-чақаларидан асир қилди”, дейилган. Кўриниб турибдики, Бобурнинг “ғазовот”и диний ҳаракат бўлмасдан, темурийларга мансуб ерларни қайтариб олиш, уларнинг шаънини ҳимоя қилишга қаратилган. Шунинг учун Заҳириддин Бобурга берилган “ғозий” подшоҳ даражаси нисбий бўлиб, у бошқа ғозий султонлардан тубдан фарқланади. Тарихчи, бобуршунос Ғ.Сотимовнинг қуйидаги фикри бу масалага янада ойдинлик киритади: “Албатта, Ҳиндистонда бўлганида у маҳаллий ҳиндлар динига нисбатан муросасизлик қилган ҳоллар ҳам кўзга ташланади, лекин бу ҳол фақат жанг пайтларида, ғолиблик иштиёқи ёнган онлардагина сезилади… уларни ғайридин бўлгани учун эмас, балки ўз салтанатини ­кенгайтириш йўлига ғов бўлган рақиб ­сифатида йўлидан олиб ташлади. Бу мақсад йўлида у фақат ғайридин ражпутларнигина эмас, балки мусулмон афғонларнинг ҳам кўпини ўртадан кўтариб ташлаганлигини унутмаслик керак” (Ғ.Сотимов, “Марказий Осиё ва Ҳиндистон тарихида бобурийлар даври”, Тошкент, 2009, 64-бет).

Бобурнинг ўтган бошқа шарқлик подшоҳлардан фарқли ва бизни ҳайратга соладиган хислатлари кўпки, бир мақола доирасида улар ҳақида батафcил фикр билдириш мушкул. Мулоҳазаларимизни ҳинд тарихчиси Шри Рам Шарманинг бу борада холисона баён этган ушбу фикри билан якунлаймиз: “Бобурийлар Ҳиндистонга фотиҳ сифатида келган бўлсалар ҳам, улар қўл остидаги маҳаллий ҳиндларнинг ҳурматини қозонганлар ва уларга маъқул бўлган анъана ва удумларни йўлга қўя олдилар. Ҳар куни эрталаб подшоҳнинг “Жароҳаи даршон” маросимида фуқаро олдида кўриниш бериши (саломга чиқиши), арздорларнинг подшоҳ қабулига шикоят билан кира олиш имкониятига эга бўлиши, маъмурий идоралар раҳбарлари бажариши лозим бўлган вазифаларни аниқ ва равшан белгилаб берилиши… мамлакатни бошқаришдаги адолатли ишлари деб қараш керак”. Бу гувоҳликлар яна бир бор Бобурнинг шахсиятига оид ­айрим қарашларни тўғри тушунишга ёрдам беради, деган умиддамиз.

Ҳасан Қудратуллаев,

филология фанлари доктори, профессор, Халқаро Бобур мукофоти совриндори

“Ўзбекистон адабиёти ва санъати” газетаси, 2012 йил, 6-сон