Жаҳон кинематографиясининг икки буюк намояндаси, овозсиз кинонинг йирик дарғалари – Чарли Чаплин (1889–1977) ва Сергей Эйзенштейн (1898–1948)ижоди ҳеч шубҳасиз, умуминсониятга дахлдлор ҳодисалардир. Ҳар икки санъаткор оқ-қора тасвирдаги унсиз нигоҳлар ила миллионлаб санъат муҳибларини ўзига ром этди, гоҳо қувноқ эпизодлар, гоҳида эса ҳазин дард билан йўғрилган фильмлари курраи заминни ҳайратга солди. Вақт ўтиб овозли кино пайдо бўлди, рангли фильмлар экранга чиқди, шунда айрим давраларда “овозсиз кинонинг умри тугади, энди Чаплину Гриффитлар, Пудовкину Эйзенштейнларнинг ленталарини ёқиб юборса ҳам бўлаверади”, қабилидаги гап-сўзлар қулоққа чалинди. Йўқ, улар адашишди, овозсиз кинонинг шуҳрати, мақому мартабаси кундан-кунга ортаверди, “Буюк диктатор”, “Катта шаҳардаги ёнғинлар”, “Олтин васвасаси”, “Кичкинтой”, “Дайди”, “Гонгонглик хоним” (Чарли Чаплин фильмлари),“Александр Невский”, “Иван Грозний”, “Яшасин, Мексика!”, “Потёмкин Броненосеци”(Сергей Эйзенштейн фильмлари) сингари картиналар классик даражага етди.
Чаплин ва Эйзенштейннинг илк танишуви 1930 йилга тўғри келади, ўшанда собиқ Иттифоқ режиссёрлари АҚШга ижодий сафар билан ташриф буюрган эди. Бу кезларда Чаплин аллақачон ўз ижодининг чўққисига чиққан, Эйзенштейн эса “Потёмкин Броненосеци” ва “Октябрь”номли фильмларини суратга олганди. Рус кинорежиссёрининг океан ортига келишидан яна бир мақсади Теодор Драйзернинг “Америка фожиаси” романини экранлаштириш эди, бироқ Paramount Picture кинокомпанияси фильм сценарийсини инкор этади.Эҳтимол америкаликлар ўзларининг буюк романини ўзга миллат вакили кино қилишидан хавфсираб, шундай қарорга келгандир? Шундай бўлса-да, Эйзенштейн юртига қуруқ қўл билан қайтмайди, у ўз сценарийси асосида Калифорния штатидаги олтин талвасаси билан боғлиқ жуда қизиқ ҳужжатли манбаларга асосланган “Зуттернинг олтинлари” номли фильмни суратга олади.
Сергей Эйзенштейн Чаплин ижодини доимо юксак баҳолаб, уни устоз сифатида ҳурмат қилгани сир эмас. Ўз навбатида Чарли ҳам Эйзенштейнни йирик кинорежиссёр сифатида эътироф этган, хусусан унинг “Иван Грозний” номли фильмини томоша қилгач, ўз таассуротларини шундай баён қилади: “Мен иккинчи жаҳон урушидан сўнг Эйзенштейннинг “Иван Грозний” фильмини кўриб чунонам ҳайратга тушдим, ушбу картина тарихий жанрнинг олий намунаси эди. Режиссёр мозий саҳифаларини поэтик кўламда ифодалайди ва фикримча бу талқиннинг қойилмақом шаклидир. Боиси тасвирланаётган даврнинг умумий манзараси, ҳолату рафтори шундоққина кўз ўнгимизда жонланади. Назаримда, санъат асари тарихий далилу манбаларни илмий трактатлардан кўра яхшироқ сақлай олади ва “Иван Грозний” фильми айни ҳақиқатга ишончимни янада мустаҳкамлади”.
Қуйида эътиборингизга ҳавола қилинаётган таниқли рус мунаққиди, адабиётшунос, киношунос олим Виктор Шкловский (1893–1984)нинг мақоласида Чаплин ва Эйзенштейннинг илк танишуви, ижодий олами ўзига хос йўсинда ифодаланган бўлиб, бу ҳар икки санъаткор ҳақидаги тасаввурларимизни янада бойитмоғи шубҳасиз.

ЛОС-АНЖЕЛЕСДАГИ ҚАБУЛ

Америка бўйлаб саёҳатга чиққан Сергей Эйзенштейн шу вақтгача Чап­линни фильмлари орқали яхши танир ва ҳурмат қиларди; Москвада эса у Мэри Пикфорд ва Дуглас Фербенкс билан учрашган эди.
Эйзенштейн Дуглас билан Нью-Йоркда қайта юз кўришди. Бу палла Америкада “ғаройиб” қонун ҳукм сурарди: спиртли ичимликлар бутунлай тақиқлаб қўйилганди. Ўша кезлари ароқ, айниқса, винони баланд нархга пуллаб юрган лўттивозларнинг пайтавасига қурт тушганди.
Табиийки, Дуглас Фербенкс анча-мунча кўзга кўриниб қолган Сергей Михайловичдек режиссёрни бор расм-русумини ўрнига қўйиб, юксак даражада кутиб олишни хоҳларди. Бироқ, Эйзенштейн Америкага киришдан аввал ҳукумат раҳбарлари билан учрашиб, бирор қоидага хилоф иш тутмасликка ваъда берганини айтди; модомики маст қилувчи ичимлик­ларга рухсат йўқ экан, эрка кўнглининг бедодликларини жиловлаб, шу таомилга-да риоя қилмоқни истарди.
– Унда Лос-Анжелесга йўл олдик. Бизни Чарли кутмоқда – деди Дуглас дафъатан. – Бу шаҳар – кинонинг пойтахти!
Меҳмонлар йўлга тушди. Поезд шамолдек гувиллаб учиб борар, қумли даштлару ясси адирлар секин-аста ортда қоларди. Эйзенштейн ўз купесида одатдагидек китоб мутолааси билан банд эди.
Бизнинг кинематографлар Лос-Анжелесга “Бирлашган артистлар” ташкилотининг аъзолари сифатида ташриф буюришди. Бу ташкилотга Дуглас Мери Пикфорд билан бирга асос солганди.
Меҳмонлар кенг ва шинам кабинетга кириб келишди. Девор бўйлаб узун ёзув столи жойлашган эди. Бу Дугласнинг иш столи бўлиб, устида турфа эскизлар тўплами, ранг-баранг фотосуратлар қалашиб ётарди, катта-кичик предметлар орасида айниқса, бронзадан ясалган иккита леопард ҳайкалчаси яққол кўзга ташланарди.
Чап тарафда кичкина эшик кўринади: у очиқ турибди. Бу эшикдан кирилса, шарқона руҳ ила жиҳозланган меҳмонхонани кўриш мумкин. Марказдаги алвон курсида Фербенкс ўтирибди. Бироқ ҳамма интиқиб кутаётган Чаплиндан ҳозирча дарак йўқ.

Туйқус юқоридаги эшикни кимдир тақиллатди ва оҳиста ичкарига қадам қўйди. Хонада мисли Саваоф маъбудини ёдга солувчи, қоп-қора сочли, қадди-қомати келишган кимса пайдо бўлди. Бир қарашда уни Чаплинга ўхшатиш ҳам, ўхшатмаслик ҳам иложсиз эди.
Киноихлосмандларга аёнки, Чаплин машҳурлигу муваффақият бобида анча-мунча ҳамкасбларидан илдамлаб кетган. Шу кезларда у “Катта шаҳардаги ёнғинлар” номли фильмини суратга олиш ишларини якунлаган эди.
Шу пайт чор атрофдагилардан бири тантанали овозда таништирди:
– Чарльз Спенсер Чаплин!
Актёрлар ўз елкасида турфа қисматларни кўтариб юради: улар ҳаётни ўйнайди; баъзан қойилмақом, баъзан қониқарсиз… Баъзида образлар дунёсига шу қадар шўнғиб кетишадики, ўзлари ва яқинлари учун яшашга фурсатлари етмайди, шафқатсиз вақт ижодкор устидан ҳукмини ўқиб қўяқолади.Чаплиннинг пешонасига шундай ёзиқ битилганди. Хуллас бугунги ижодий, қизғин учрашув чинакам машҳур ва закий икки санъаткор: Лондоннинг ташландиқ, гадойтопмас кўчаларида улғайган Чарли Чаплин ва Рига осмонида порлаган болакай Сергей Эйзенштейн ўртасидаги дўстликнинг ибтидосини бошлаб берди. Стол атрофида турфа тақдирга эга икки ажойиб шахс юзма-юз ўтирарди: қизиғи, уларнинг даҳосини ҳам, насл-насабини ҳам бир-бирига менгзаб бўлмасди.
Чаплин Эйзенштейндан тўққиз ёш катта эди. У қашшоқ оилада туғилди, болалиги мураккаб шароитда, хору зорликда кечди. Аммо бутун умр юксак мақсадларни кўзлади, шу йўлда астойдил ва муттасил ҳаракат қилди.
У ўқирди, бироқ кам нарса биларди, аниқроғи, билганлари ҳам негадир тарқоқдек, сочма иллюзиядек таассурот уйғотарди. Чаплин ўз эсдаликларида алланечук истеҳзо билан шундай ёзади: “Назаримда, ер юзидаги ҳар бир инсон ниманидир ўрганишга жидду жаҳд билан интилади. Ва мен ҳам ўшалардан бириман. Энг муҳими, билимга талпинишим, хайрихоҳлигим мутлақо беғараз. Афсуски, кўпчиликнинг илмга рағбати, муҳаббати ҳақиқий бўлмайди, улар зоҳиран нодонлигини ниқоблаш учун ўзларини билгич қилиб кўрсатади. Мен эса бўш вақтим бўлиши ҳамоно китоб дўконларига йўл оламан” (Чарльз Чаплин. “Менинг таржимаи ҳолим” китобидан).
У шунчаки вақт ўлдириш ёки енгил-елпи мулоҳазалар учун китоб ўқимасди. Эҳтимол у барча китоблар орасида “Инжил”ни яхшироқ биларди. Шунингдек, у Шопенгауэрнинг барча уч жилдлик асарларини мутолаа қилишга тутинарди, аммо мана қирқ йилдирки, бунинг уддасидан чиқолмасди.
У Уитменни ўқирди, бироқ унинг ижоди билан муроса қилолмасди: боиси Уитмен мутлақо бошқа Америкада туғилиб, ўсганди.
Чарли кинода Қирол Лирдек ҳукмдор эди, фақат ундан фарқли ўлароқ бахтли эди. У икки мамлакат – АҚШ ва Буюк Британияга бадарға қилинган қироллардек ҳур ва озод яшарди.
Эйзенштейн ва Чаплин илк бор учрашган мазкур кун 1930 йилга тўғри келди, бу вақтда Чаплин оламшумул шуҳрат қозонган “Парижлик аёл”, “Олтин васвасаси”, “Цирк” каби фильмларини суратга олиб бўлганди. У ўз даҳосининг чўққисига чиққан, айни ижодий етукликдан сармаст юрарди: юқоридаги киноасарлардан сўнг у “Пилигрим”ни ҳам бошлаган ва мазкур фильм ҳам худди аввалгиларидек кулгили саргузаштларга бой бўлмаслиги мумкин эмасди. Эйзенштейн эса “Иш ташлаш”, “Потёмкин Броненосеци”, “Генерал чегараси”, “Октябрь” сингари фильмлар яратганди. Иккови ҳам бир-бирини яқиндан таниб олди, иккови ҳам ўз даврининг авж нуқтасида учрашганига шубҳа қилмасди ва энг муҳими, иккови ҳам кинематография­ни кучли муҳаббат билан севарди.

ЧАПЛИН ВА ЭЙЗЕНШТЕЙН КАТТА ЭКРАНДА

Биз барчамиз Чаплинни экранда қандай кўринган бўлса, шундайлигича қабул қиламиз: меланхолик, кичик жуссали, беўхшов кийинган ва худди судралиб юрувчидек аранг қадам ташловчи одам.
У қачонлардир эски-туски қалашиб ётган бозордан ўзининг машҳур костюмини харид қилди, ваҳоланки, бу костюм ўша пайтлар урфда эмасди. Бироқ қаҳрамонимиз учун бу муҳим ҳисобланмайди, унга нимадир ёқиб қолдими тамом, албатта, сотиб олади.
Умуман Чаплиннинг кийиниш услуби ўзига хос. Ёдингизда бўлса, Чарльз Диккенснинг “Дэвид Копперфилд” асари қаҳрамони доимо калта шим кийиб юради, Чаплин эса аксинча, узун шимни маъқул кўради.
Чаплин ингичка ҳассага таяниб юради, аслида ҳассасиз ҳам яшаш мумкин, айниқса, экрандаги Чаплиннинг ёшида бу мутлақо осон вазифа. Унинг ҳассаси ортиқчадек, худди дабдаба учундек таассурот уйғотади.
Унинг костюми тамомила “чаплинона” эди: бош кийими, шими, бошмоқи – барчаси ҳақиқий масхарабознинг либосини ёдга соларди: бироқ шунчаки масхарабоз эмас.
Агар таъбир жоиз бўлса, бу либослар қиролнинг тожи ва ридосидан кам эмасди!
Чаплин тез орада бойиб кетди. Ажойиб кино тарихчиси Ежи Теплицнинг қайд этишича, унинг ҳар бир фильми курраи заминни ҳайратга солар ва қарийб 300 миллионга яқин аудиторияни қамраб оларди.
“Катта шаҳардаги ёнғинлар” фильмида Чаплин икки хил қиёфада намоён бўлади: қашшоқ ва бадавлат Чаплин. Камбағал Чаплин улуғ актёрнинг чинакам даҳосини мужассам этади: унда Чарлининг ботиний олами, руҳияти кўриниб туради.
Чарли ўзининг серташвиш болалиги ва “Кичкинтой” номли фильмини ҳеч қачон унутмайди. Ушбу картинани у Жекки Куган билан ҳамкорликда суратга олганди. Фильм воқеалари Чаплиннинг қашшоқлигу муҳтожликка тўла мурғак кунларини кинотасмаларда жонлантиради: каталакдек ҳужрада ака-укалари билан оч-наҳор ҳаёт кечирган актёрнинг болалиги фильмга кўчиб ўтгандек бўлади.
Чарли кино аталмиш “дунёча” да эркин парвоз қиларди, унинг муносиб замондоши Сергей Эйзенштейн эса “Потёмкин Броненосеци” номли машҳур фильмини яратиш хаёли билан яшарди.
Сергей Эйзенштейннинг “Потёмкин Броненосеци” фильми – Иттифоқ киносининг буюк кашфиёти. Табиийки, картина бундай рутбага осонликча эришмаган. Фильм қай тахлит дунёга келди, қандай қилиб дурдона киноасарга айланди?
Шуҳрат пиллапоялари сари дастлабки қадамни аввало режиссёр қўйди (С.Эйзенштейн назарда тутилмоқда – Тарж.), у суратга олиш жараёнида кинематографиянинг эски қонуниятларига кўр-кўрона ёндашишдан воз кечиб, янги тажрибаларни синовдан ўтказди.
Шу вақтгача асосан ҳарбий хроникада ишлаб келаётган маҳоратли кино­оператор Эдуард Тиссэ Эйзенштейн билан ёнма-ён туриб ижод қилди.
Тиссэ том маънода оператор-стратег эди.
У барча тасодифларни мақсадга бўйсунтириб, фильм ғоясини очишга сафарбар этди.
Эйзенштейннинг атрофида ажойиб ижодкорлардан иборат фидойи жамоа йиғилган эди: масалан, Григорий Александров – кинотасмаларни яхши билади, ҳаракатларга мослашувчан, чопқир, моҳир спортчи ва иродали инсон. Ҳатто хатога йўл қўйса-да, истеъдоду ғайратига шубҳа уйғонмайди.
Фильм директори – Яков Блиох. Блиох чинакам ташкилотчи эди, тез ва мақбул қарор қабул қиларди.
Кинофабрикани М.Капчинский бошқарди. У дастлаб армияда хизмат қилди, аскарлар қўмитасига раис ҳам бўлди, шундан сўнг биринчи Москва давлат кинофабрикасига директор лавозимига тайинланди.
Кинофабрика фильм суратга олиш учун зарур асбоб-ускуналар билан тўла жиҳозланган, фақат режиссёрнинг “Мотор!..” – дея иш бошлаши қолганди, холос.
Фильм сценарийси ҳаддан ташқари катта эди, ҳатто айтиш мумкинки, ҳажман бундай сценарийнинг мавжудлигига ақл бовар қилмасди, бунинг сабаби шундаки, фильм сюжети кадрлар бўйича, анъанавий йўсинда батафсил акс эттирилганди. Уни дастлаб мовий кўзли, ёшгина Нина Агажанова исмли қиз қоғозга туширди.
Аммо сценарий муаллифи масаласида аниқ тўхтамга келиш анча қийин кечди. Ўшанда, даъвогарларнинг сони ўндан ортиқ эди. Биз каби “Броненосец” нинг туғилишига гувоҳ авлод эса Агаджановани ҳақиқий муаллиф деб тан олдик ва ҳанузгача шу фикрда собитмиз.
Албатта, сценарий фильмга айлангунига қадар анча-мунча ўзгаришларга юз тутди, хусусан, қоғозда йўқ айрим эпизодлар қўшилди, режиссёр кўримлари, топилмалари билан бойиб, ўзгача шаклда экранга кўчди. Кино бўйича кўплаб тадқиқотлар олиб борган олим М.Штраух шундай хотирлайди: “Кунларнинг бирида французларнинг “Иллюстрасьон” журналида эълон қилинган қизиқ бир суратга кўзим тушди. Рассом вайрона бўлган Одесса зинапояларини маҳорат билан тасвирлаган, ҳатто манзара хунук бўлса-да, суратда томошабин нигоҳини тортувчи недир жозиба, ажиб тилсимот мужассам эди. Ғарб журналистларининг топқирлигига қойил қолиб, суратни Эйзенштейнга кўрсатдим ва бу ноёб картина режиссёр тасаввурини бамисоли яшиндек чақнатиб юборди”. Фильмда зинапоялар узра базўр ҳаракатланаётган, атроф-жавонибдаги бефарқ инсонлардан ёзғираётган ногирон аёл тасвири кўрсатилади, бу том маънода интеллектуал режиссёрларга хос рамзий, фавқулодда оҳорли эпизод, назаримда, Эйзенштейн мазкур лавҳани яратишда Штраух таъкидлаган суратдан илҳомланган кўринади.
Умуман, Эйзенштейн фильмнинг ҳар бир эпизодига жиддий аҳамият қаратди ва якунда ажойиб картина яратди. Ўз вақтида “Потёмкин Броненосеци”нинг “барча даврларнинг энг яхши фильми” дея эътироф этилиши ҳам бежиз эмас.

Рус тилидан Шоҳрух Абдурасулов таржимаси

“Жаҳон адабиёти” журнали, 2017 йил, 10-сон