Qadimgi Xitoyda ilk falsafiy maktabning yuzaga kelishi Li Er — Lao-tszi yoki Ustoz Lao (eramizdan avvalgi 579-499 yillar) nomi bilan bog‘liqdir. Rivoyat qilishlaricha, Lao-tszi volidasining qornida 81 yil yashagan, shu bois u oq soqol bilan tug‘ilgan emish. Olcha daraxti tagida tug‘ilganidan unga Li, qulog‘i uzun bo‘lganidan Er deb ism qo‘yishgan ekan.

Manbalarga ko‘ra, Lao-tszi arxivnarus bo‘lib ishlagan, ammo mavjud tartiblarni qabul qilolmay lavozimidan voz kechgan. Lao-tszi falsafiy mushohadalarni sevgan; tez orada u Osmon va Osmon osti sirlaridan voqif donishmand sifatida xalqqa taniladi. Yosh Konfutsiy saboq olish uchun uning oldiga borgan. Quldorlik tuzumi ham, uning o‘rniga shakllanayotgan feodal munosabatlar ham mutafakkirga yoqmagan. U eski tuzumning “bu axloq va qoidalar kishilarda ishonchni, sadoqatni mahv qiladi, ularni g‘alayonlarga yetaklaydi”, yangi munosabatlar tayanayotgan “ qonunlar va farmonlar esa o‘g‘rilarni hamda talonchilarni ko‘paytiradi” deb bilgan.

Lao-tszining besh ming bitiklardan iborat “ Daodetszin” (“Ezgu amallar yo‘li yoxud kuch va xatti- harakatlar haqida kitob”) deb nomlangan asari saqlanib qolgan. Ushbu asardagi fikrlar, yondashishlar dao falsafasining asosidir.

Donishmand “dao” tushunchasini dunyoning asosi, olamning yaratilish yo‘li, qonuniyati deb ta’riflaydi. Dao – Osmon va Yer negizi barcha narsalarni yaratuvchidir. To‘g‘ri, “dao” tushunchasi haqida tavsiflar ko‘p, ba’zan uni ta’limot, nazariya, hatto din deb ham atashadi. Ammo, Lao-tszi uni Butunga, Kamolga yetish yo‘li deb qaraydi. “Dao, — deb yozadi donishmand, — birni bir, ikkini ikki, uchni uch, boshqa barcha narsalarni yaratadi”. Bir — bo‘shliq, ikki — undan yaralgan yorug‘lik va qorong‘ulik, uch esa barcha narsalar ifodasidir. Demak, dao birdan oldin bor edi.

Dao, Lao-tszi izoh — tavsifiga ko‘ra, eshitadigan, ko‘radigan, sezadigan narsa emas, u borliq yaratilgan noborliqdir. Sir shundaki, noborliq (nebûtie) mutlaq yo‘qlik emas, yo‘qlikdan borliqning paydo bo‘lishi g‘ayrihayotiydir. Noborliq biz ko‘rolmaydigan, eshitolmaydigan, tutolmaydigan, ammo borliq yaratilgan ilk substantsiyadir. Mutafakkir uni “bo‘shliq” deb ham ataydi. Shu bo‘shliq bo‘lmasa, narsalarning yaratilishi ham, harakatlar ham mumkin emas. Bo‘shliq tufayli narsalar mavjuddir.

“Buyuk dao hamma joyda mavjud: o‘ngda ham,chapda ham… Uning marhamatidan barcha mavjudot tug‘iladi va rivojlanadi… Barcha narsalar daoga intiladi, ammo dao narsalar ustidan hukmronlik qilmaydi.”

Dao hech nima qilmaydi, biroq u yaratmagan narsa yo‘q; u hech kimga hukm bermaydi, lekin o‘z holatida barqarordir. U boshqalarga yordam beradi, ammo hech kim bilan kurashmaydi.

Daoning barcha narsalarga daxldorligi uni ushbu narsalarning yaratilishi va mavjudligini ta’minlaydigan qonunga aylantiradi. Agar dao barcha narsalarga daxldor ekan, u hamma narsalarda bordir; hamma narsalarda bor narsa hamma narsalardan ustundir. Ustunlik — hokimlik belgisi, chunki u istasa narsalarni yaratadi, istasa yaratmaydi, hatto yo‘q qiladi. Daoni bunday total voqelikka aylantirish o‘ta sodda qarashdir, albatta.

Dao falsafasida ilk substantsiya bor, lekin xudo yo‘q; unda xudojo‘ylar bor, ammo dogma yo‘q. Daodagi xudojo‘ylik hayotning, borliqning Butunligiga ishonishdadir. Olamni ham, odamni ham hech kim yaratmagan; agar ularni kimdir yaratgan bo‘lsa, yaratish boisi mavjud. Boisi bor narsa o‘tkinchidir, u yo‘q bo‘lishga mahkum. Faqat Mavjudlik, Butun va ularga taalluqli narsalargina barqarordir, abadiydir. “Agar siz,- deb yozadi Lao –tszi,- ichingizda Butunni, muabbadni tuygan va u bilan bevosita aloqaga kirishgan bo‘lsangiz, demak, siz dao yo‘lidasiz”.

Dao materializmni ham , idealizmni ham inkor qiladi. Ular aql o‘yinlari, aldovlaridir. Dunyo, hayot, inson bir Butun, ular hech qachon materializmga va idealizmga ajralmaydi. Dunyo Butun orqali mavjud, hayot Butun orqali barqaror, inson Butun orqali boqiydir. Butunda mavjudlik insonning yagona holatidir.
“Izm”larga berilish Butunga emas, qismga, bo‘lakka ishonish, keng va rang-barang Butunni qism darajasiga tushirishdir. Qism, bo‘lak hech qachon Butunni o‘zida jo etolmagan, u cheklangan. Cheklanganlik aqlu idrokni adashtiradi, chalg‘itadi.

Materializm hamma narsani o‘tkinchi deb biladi, u uchun abadiy narsa yo‘q – hamma narsa tug‘iladi, o‘sadi, o‘ladi. Shuning uchun u jonning lazzatlanib huzur- halovatda yashashining tarafdoridir. Idealizm ruhni, jannatni sharaflaydi, mavjud dunyoni din, g‘oya uchun fido etishga chaqiradi. Ushbu istaklarida materialistlar idealist, idealistlar materialistdir. Dunyoning bunday bo‘linishi aslida ego ta’siridadir. Qandaydir “izm”larga bo‘lingan dunyo kishilarning qalbini ham ikkiga bo‘ladi. Qalbi bo‘laklangan kishilar hatto o‘zi bilan ham murosada yasholmaydi. Ular ego ta’sirida o‘ziga raqiblar qidiradi, birovlarni dinpa-rast¬larga, birovlarni dahriylarga, birovlarni yaxshilarga, birovlarni yomonlarga ajratib jamiyatning, insonning butunligiga rahna soladi. Jahonda sodir bo‘layotgan inqirozlar, nizolar ma’naviyatdagi bo‘shliq oqi¬batidandir.

Olti ming yildan beri odam “men bilaman” deb keladi. Vo darig‘, birorta ham odam bilim yoki bilish nimaligini isbotlay olgan emas. Chunki, Nobel mukofotining laureati, mashhur faylasuf B.Rassel insonning bilish jarayonlarini o‘rganishga bag‘ishlangan 550 betlik kitobining oxirida “inson bilimlarining barchasi ishonchsiz, noaniq va cheklangandir” degan hayratli xulosa chiqaradi. Ishonchsiz, cheklangan “bildim” deb aytishga haqli emas. Shuning uchun dao bilimni, jumladan, falsafani ham, inson takabburligining ko‘rinishidir deb hisoblaydi.

Falsafa haqqu haqi¬qatni, borliq va yo‘qlikni so‘zlar, ta’riflar, ramzlar orqali ifodalash usulidir. Bularni har kim har xil tushunadi, talqin qiladi. Bular ichida ham uy¬g‘unlik, Butun yo‘q. Biroq dao borliqni bilish mumkinligini rad etmaydi; bilish shaxsiy tajribadan iborat. Boshqalarning tajribalari, ular asosida bitilgan kitob¬lar, to‘qilgan o‘gitlar emas, balki shaxsiy hayotiy tajriba, kuzatuv donishmand qiladi kishini. Boshqalar tajribasiga tayanishda xavf ko‘p, chunki ular kishining fikrini, maqsadini oldindan shakllantirib, bir qolipga solib qo‘yadi. Bu esa rang-barang hayot, beadad Butun xususiyatiga ziddir. Shuning uchun ham dao shaxsiy tajriba, kuzatish tarafdori. Bilim o‘zlashtiriladi, shaxsiy kuzatish tajriba mahsuli. O‘zlashtirilgan bilim boshqa o‘zlashtirilgan bilimlar ta’sirida o‘zgaradi, shaxsiy tajribadan olingan bilim umrboqiydir. O‘zlashtirilgan bilimlar kishini tayyor nazariyalarga, g‘oyalarga bog‘lab qo‘yadi, shaxsiy tajriba bevosita kuzatish natijasidir. O‘zlashtirilgan bilimlarga turg‘unlik, shaxsiy kuzatuvga mudom izlanish xos. Bilim kishilarni biladigan va bilmaydiganlarga, unvonli va unvonsizlarga, ma’lumotli va ma’lumotsizlarga ajratadi, shaxsiy tajribada faqat izlanuvchi mavjud. Shri Bxagavan Radjnish deydi:”Agar Lao- tszi biror narsa desa men unga ishonaman, ammo Konfutsiy desa uning so‘zlari shubha uyg‘otadi. Mabodo Suqrot biror narsa desa men unga ishonaman, lekin Aristotel desa men uni qoralayman. Lao-tszi va Suqrot chin yurakdan, ichdan, Konfutsiy va Aristotel esa o‘zlashtirganlarini deydi. Lao-tszi va Suqrot uchun shaxsiy tajriba, kuzatuv haqqu haqiqat, Konfutsiy va Aristotel uchun o‘zlashtirilganlari haqiqatdir”. Shuning uchun dao aqlni, ratsionalni rad etadi. Aql o‘ylab topgan ifodalar,printsiplar, normalar sun’iydir. Sun’iy tushunchalarni kishilar istagancha, sonsiz – sanoqsiz ixtiro qilishlari mumkin. Hayot mudom tabiiy, aql esa hamma narsani o‘zi ixtiro qilgan, sun’iy ta’riflar, tushunchalar bilan o‘lchaydi. Natijada, aql rang-barang hayotni tayyor ta’riflar va tushunchalar qolipiga solib, tuyg‘ularni ham siyqalashtiradi.

Bundan tashqari, tayyor narsalarni idrok etish, o‘zlashtirish mehnat talab qilmaydi, yangini anglash mudom iztirob, goho adashishdir. Tayyor ta’riflarni yodlashda kishi o‘zini mutaxassis, hatto a’lam sezadi, yangi narsa oldida u ojizdir. Chunki, yangi-yangicha talqinni, yangicha idrokni, oldingi tasavvurlardan tez-tez voz kechishni taqozo etadi. Eski — muqimlik , turg‘unlik, osoyishtalik, yangi – bezovtalik, iztirob, qo‘rquv. Ammo hayot cheksiz, beto‘xtov izlanishdir. Shuning uchun dao: “ Go‘dakdek yangini bilishga intilib yashang!” deb da’vat etadi. Demak, dao bilimga, falsafaga emas, balki tayyor, qotgan ta’riflar va tushunchalarga qarshi.

Hayot paradokslarga to‘la; to‘g‘rirog‘i, hayotning o‘zi paradoksdir. Aynan paradokslar hayotni rang barang , qiziqarli, jozibali qiladi. Bir xillikda joziba yo‘q, u kishida qiziqish, zavq, faxr uyg‘otmaydi. Hayotning har bir oni zavqqa to‘la. Hatto o‘limda ham zavq bor. “Hayot — o‘lim, o‘lim — hayot. Kishi ushbu paradoks orasidagina zavq topadi, Mavjudlikning har bir oni zavqqa to‘laligidan faxr¬lanib yashaydi”.

Paradokslar qarama –qarshiliklar, tasodiflar natijasidir. Tabiatdagi, Butundagi qarama-qarshiliklar bilan odam o‘ylab topgan qarama-qarshiliklar o‘rtasida farq bor. Birinchisidagi qarama-qarshiliklar — tabiiy, ikkinchisi sun’iydir. Kun va tun tabiiy qarama-qarshilik, ob’ektiv va sub’ektiv — sun’iy qarama-qarshilik. Tabiiy qarama-qarshiliklar Mavjudlik, Butun asosi, ular o‘rtasidagi murakkablik , garmoniya azaliydir; sun’iy qarama-qarshiliklar esa aql, xayol mahsuli, ular muvaqqatdir. Tabiiy qarama-qarshiliklardan voz kechib, ularni o‘zgartirib bo‘lmaydi, aks holda Mavjudlik, Butun ham yo‘q bo‘ladi; sun’iy qarama-qarshiliklardan voz kechish mumkin, ularni rad etsangiz ham Mavjudlik, Butun o‘zgarmaydi.

Dao sun’iy qarama-qarshiliklarga qarshi. Aynan ular bois, inson hayoti murakkabdan, garmo¬niyadan uzoq. Ziddiyat, raqobat izlash uning hayot tarziga aylangan. Ushbu qarama-qarshiliklar nizolarga, urushlarga, qirg‘inbarotlarga olib keladi. Ijtimoiy-tarixiy tajriba ko‘rsatadigan, deyarli barcha urushlar sun’iy ziddiyatlar sabablidir. Tabiiy qarama-qarshiliklarni urush keltirib chiqarganini insoniyat bilmaydi.

Insoniyat ongi, hayot tarzi va borlig‘iga singib ketgan sun’iy qarama-qarshiliklarni bartaraf etish mumkinmi? Aynan ushbu qarama-qarshiliklar bizni ongli mavjudotga aylantirgan emasmi? Ulardan voz kechish tafakkurimizni g‘ariblashtirmaydimi? Bu savollarga qoniqarli javob berish mushkul; har qanday javob o‘zini o‘zi rad etuvchi dalilga ega. Lekin dao falsafasi sun’iy qarama-qarshiliklardan Butunga intilish, Butunda yashash orqali xalos bo‘lish mumkin deb hisoblaydi. Buning uchun esa odam ego — manmanlik, takabburlikdan xalos bo‘lishi vojibdir.

Tiriklik hilqat (vujud), xirad (aql) va “men” darajalaridan iborat. Ego mana shu uch darajalarda o‘z hukmronligini o‘rnatishga intiladi. Birinchi darajada u tanani chiroyli, baquvvat ko‘rsatib, kishini zohiriy belgilarga mahliyo yashashga undaydi. Inson olam haqida tasavvurlarining 95 foizini ko‘zi or¬qali oladi. Aynan shuning uchun ego zohiriy ko‘rinishni jozibali qilishga intiladi. Ikkinchi darajada ego aqlni ko‘klarga ko‘taradi. Natijada u boshqa tuyg‘ularni mensimaydi, insonning ichki ruhiy olamini siyqalashtiradi. Uchinchi darajada ego “men”ni ulug‘laydi, hamma narsani «men» bilan bog‘laydi, “men”ni hatto Mavjudlik, Butun ustidan ham yuqori qo‘yib, uni tabiatning dushmaniga aylantiradi. Ego mana shu darajalardan quvilganida odam sun’iy qarama-qarshiliklarni yengib dao yo‘liga o‘tadi, ya’ni o‘zining Butunga daxldorligini, Butun bilan hamvujud ekanligini tuyib yashaydi.

Ijtimoiy borliqda dao nofaollik tarafdoridir. Dao nofaolligi hayotga mutlaq befarqlik, zohidlik emas, u ruhni, qalbni toldiruvchi va chalg‘ituvchi yugur- yugurlardan xoli, borliqni osuda, tinch, diqqat bilan anglashdir. «Nofaol, harakatsiz aql go‘zaldir, chunki u shu holatida haqu haqiqatni topadi». Faollik — illyuziya, u kishi atrofida Butunni anglashga halaqit beradigan to‘lqinlar yaratadi. Yugur-yugurlar bilan Butunni anglab bo‘lmaydi, chunki ruh boshqa narsa g‘amidadir.

Xo‘sh, kishi yugur-yugurlardan xalos bo‘la oladimi? Yo‘q, yugur-yugurlar kishining qismatidir. Kim yugurmasa, chopmasa, u hayotdan orqada qolib ketadi; hayot orqasidan emas, o‘zi bilan hamqadam chopadiganni sharaflaydi. To‘g‘ri, dao yugur-yugurlarni emas, hayotga munosabatlarni o‘zgartirmoqchi. U ayniqsa, egoning Butun ustidan hukmronlik qilishiga qarshi. Axir kimlar dunyoni zabt etishga intilmagan? Xo‘sh, qani ular? Ulardan nima qoldi? O, umr qanchalik qisqadan qisqa! Kishidan faqat nom qoladi. Yo yaxshi nom, yo yomon nom. Yaxshi nom qoldirgan ham Butun hukmida, yomon ot qoldirgan ham… Alaloqibat hamma narsa Butunga borib taqaladi, hamma narsa ustidan Butun hukmron. Ammo ego da’vati bilan yashagan Butunni emas, “men”ni taniydi, yaxshi nom qoldirgan esa Butunni yanada barqarorlashtiradi. Shuning uchun dao hayotni Butun ko‘rish , Butun deb bilish falsafasidir.

Butunni, Mavjudlikni anglash shu onni anglashdan boshlanadi. Shu ondan zavq ololmagan Mavjudlikdan zavq ololmaydi; shu ondan hikmat topolmagan Butundan hikmat topolmaydi. O‘tmish ham, kelajak ham shu ondadir. Hayot bilan hamqadam yashash siri ham shu ondan zavqlanib yashashdadir. Har kim o‘ziga in’om etilgan umrni yashaydi, hech kim birov hisobiga umrini uzaytirolmaydi. Demak, hech kim boshqa uchun yashash imkoniga emas, har kim o‘z umriga yoki shu oniga hukmdordir. Shuning uchun kishining umridan yo zavqlanib, yoki qahrlanib yashashi o‘z ixtiyoridadir. Mavjud har bir onni odam zavqqa, mag‘zga to‘ldirib yashay oladimi, mana bor sir nimada.

Dao mustaqil fikrlash falsafasidir. Umr hikmati mudom yangi fikr izlab yashashdadir. Ana shunda inson aqlu zakovati ilohiy qudratini, Butunga daxldorligini namoyon etadi.

Dao falsafasi biror ta’limotni shakllantirishni va’da qilmaydi. Chunki, hayot ta’limotlardan keng. U hayot kabi rang-barang, hayot kabi mavjlanib, to‘lib-toshib, har bir ondan zavqlanib yashash tarafdoridir. Yashashga o‘rgatish esa ta’limot bo‘lmasa-da, falsafadir.

Dao biror idealga yetishni ham va’da qilmaydi. U hayot kabi tabiiy, ruh kabi ozod, qalb kabi sertuyg‘u, aql kabi chopqir yashash usulidir.

Dao hech nimani baholamaydi, hech nima ustidan hukm chiqarmaydi. U “hukm qilmang, sizning ustingizdan ham hukm chiqaruvchilar topiladi” degan qoidaga amal qiladi. Hukmda sub’ektivlik, cheklanganlik, adashish kuchli, kim hukm chiqarsa, u ego amridadir. Ego esa mudom “men”ni o‘ylaydi.

Dao dialektik mushohadalar falsafasidir. U hayotni butun borlig‘icha tadqiq etadi va borliqdagi qarama-qarshiliklardan ma’no izlaydi. Hatto ushbu qarama-qarshiliklarga tayanish dao falsafasidagi yagona bilish usulidir.

B.Sh.Radjnish rivoyat keltiradi: Bir yigit o‘ziga yetuk, ideal jufti halol topishga ahd qilibdi. Barcha mamlakatlarda, xalqlar, millatlar, ichida bo‘lib ke¬yin yurtiga qaytib kelibdi. — Xo‘sh, yetuk, ideal ayol uchratdingmi? –deb so‘rashibdi tanishlari. — Ha, uchratdim, — debdi u. — Qani, nega uylanmading, — deb so‘raganlarida, yigit javoban: — U ham yetuk, ideal er qidirayotgan ekan, — degan ekan.

Ha, dao falsafasicha yetuk, ideal bo‘lish bir yoqlamalik bo‘lar¬di, albatta. Dogmaga aylanmaydigan fikr, qarash yo‘q. Ammo daoda dogma yo‘q, unda mudom izlanish bor. Mustaqil fikrlashga o‘rganish va o‘rgatish ham ma’rifatga mushtoq qalb uchun saboqdir.

Viktor ALIMASOV,
falsafa fanlari doktori