Яқинда ёзувчи Нурилла Чорининг  Ғафур Ғулом номидаги нашриёт томонидан чоп этилган “Ташвиши йўқ одамлар” номли ҳикоялар тўпламни ўқиб чиқдим. Мутолаа давомида мифлар, умуман, халқ ижоди, бугунги ёш носирлар учун ҳам муҳим бадиий шартли восита сифатида хизмат қилиб, неомифологизмнинг янги қирралари очилаётгани кўзга ташланди. Буни Н.Чорининг ҳикоялари орқали яна бир бор чуқур ҳис этдик. Унинг “Қизғалдоқ” ҳикояси бундан роса ўн йил аввал – 2010 йили “Наср кенгаши” йиғилишида “Йилнинг энг яхши ҳикояси” сифатида эътироф этилганди. Ёш носир ҳикояда анъанавий реалистик проза анъаналари билан  неомифологизм унсурларини маҳорат билан қўллаган. Ёзувчининг ҳикояларида ниҳоятда пишиқ, жуда жиддий ўйланган сюжет кўзга ташланади.

“Қизғалдоқ” ҳикоясида Турдихол кампирнинг дарди, изтироби, гўзал, сулув қизи Тўлғоной билан боғлиқ юрак оғриғи  ниҳоятда юқори пардада туриб куйланади. Ҳикояда реализм билан неомифологизм синкретизмини кузатиш мумкин. Нурилла Чори “Қизғалдоқ” ва “Лўлитопмаслик чол” ҳикоясида инсон дарди, унинг мискинлиги, чорасизлиги, бахтсизлигини нақадар ҳаётий, таъсирчан ва муҳими янгича бадиий услубда ёза олган. Назаримизда, адабиётшуносларимиз бадиий адабиётдаги янгиланишлар, янги бадиий шартли воситаларни, бадииятдаги сифат ўзгаришларни у қадар тўғри англаб тушунтириб бера олмаяпти. Адабий танқидчилик ҳозирги бадиий жараёндан нақадар орқада қолиб кетяпти. Бу бугунги ўзбек адабиётшунослигининг оғриқли нуқтаси.

Нурилла Чорининг ҳикояларида постмодернизм унсурлари кўриняпти. Ўзигача яратилган бадиий матнлар (бу ўринда биз “Гўрўғли”, “Алпомиш” достонлари ва халқ эртаклари, ёзма адабиётдан эса замондош ёзувчилар Шукур Холмирзаев, Мурод Муҳаммад Дўст, Тоғай Мурод, Эркин Аъзам, Хайриддин Султон, Назар Эшонқул, Шойим Бўтаев, Собир Ўнар, Тўхтамурод Рустам каби ёзувчилар ижоди), улар яратган образлар, халқ афсоналарига ишоралар (аллогизм – дейилади, бу ҳодиса адабиётшуносликда), интертекстуаллик (матн ичига матн жойлаштириш), неомиф (авторнинг шахсий афсонаси) билан халқ афсонасини параллел қўйиб бадиий параллелизм яратиш, халқ достонлари ва эртаклари сюжети ва образларига реалистик воқеликни аналог қилиш, метафора, полифоник бадиий қатлам яратиш каби қатор янгиликлар кўзга ташланади. Лекин бу асло, реализмни инкор қилиш эмас. Нурилла Чори реалистик воқеаларни, одамларни, уларнинг шахсий ғам-ташвишларини, халқимизнинг яқин ўтмишдаги тарихини ниҳоятда ҳаётий ёзади. Қизиқ парадокс… Ҳаётий асарда қадим афсоналар мағзи, сюжети, реал одамлар ҳаёти билан афсонадаги қаҳрамонлар ҳаёти, ҳатто уларнинг бахтсизликлари бир-бирига уйғун ва улар битта бадиий матн ичида бир-бирига сингишиб яшайди. Эртаклар ичида яшаб, улғайган ва ҳаёти эртакка айланган Тўлғанойнинг аччиқ қисмати одамнинг қалбига бошқача таъсир ўтказади.

“Лўлитопмаслик чол” ҳикоясида эса бойўғлихонага айланган уйидан бош олиб кетган Қулмат подачининг самоварчи чолга айланиши, ўзидан, ўз ҳаётидан, шахсий армонларидан тўйиб кетган эркак фожиаси жуда таъсирчан тасвирланган. Қулмат подачи  олтмишга кириб фарзандли бўлади-ю, Оллоҳ уни ҳам кўп кўради. Тирноққа зор одамнинг қайғуси, норозилиги, мискинлиги ҳикояда жуда катта пафос билан тасвирланган. Лекин у шу ҳолида ҳам бахти, тахти тўкис бўлиб яшаётган баъзи бир қишлоқдошларидан ўн карра, юз карра Инсофли ва диёнатли одам эканлиги бир воқеа мисолида очилади. Бу туғиб, кўчага ташлаб кетилган чақалоқ воқеасида ёрқин кўринади. Бутун қишлоқ аҳли бир томону, Қулмат подачи бир томон.

Назаримизда, ёзувчи “Лўлитопмаcлик чол” ҳикоясида ўзбек халқ достонлари ва эртакларида алоҳида мотивга айланган “бефарзандлик” мотивини реалистик сюжетга айлантиради. Аслида, “бефарзандлик” ҳаётда ҳам, халқ ижодида ҳам бот-бот учраб туради. Тўғри, Нурилла Чори аввало, реал ҳаётий воқеаларни, одамларни, характерларни ўрганади. Лекин ҳаётий материални бадиий материалга айлантиришда эртак ва достон стилизациясидан, фольклор мотивларидан, образларидан унумли истифода этади. Сабаб? Аввало, ёзувчининг бадиий стимул оладиган ўчоғи халқ ижоди, назаримизда. Иккинчидан, Н.Чори ўқувчига ҳаётий воқеани таъсирчан ва жонли етказиб бериш учун халқ достонлари, эртаклари ва афсоналарига суянади.

“Лўлитопмаслик чол”да Қулмат подачи гуноҳсиз бўла туриб, гуноҳкорга, ёлғончига, қасамхўрга айланади. Бу ҳикояда шундай тасвирланади: “Фалакнинг гардишини қаранг-а, ҳозир у шармандалик, шармисорлик даврасига чиқиб турибди. Ота-онаси нотайин бир парча этга катта аза, катта можаро. Қулмат подачи ўз элига юзланиб, зор қақшаб ялиниб Мулла махсумдан неларнидир умид қилиб, Тиркашов муаллим ва Эшон бува бошчи эл билан курашди. “Кўпга қўшмоқдан бошқа даъво йўқ” деб муддаосини айтса-да, Тиркашов муаллим: “Кўпга қўшиш қочмайди. Сен олдин уни қандай топганингни айт, эл билсин”, деб қистовга олди. Қулмат подачи гуноҳкор. Қулмат подачи айбдор. Айтар сўзини тополмай, ахийри, ит ўйнаб юрганини, боланинг эр экани ва, ниҳоят, унинг суннат қилар жойини ит еб қўйганини айтишга мажбур бўлди. Оломон барибир уни ва ўша жойини кўроқчи, Тиркашов муаллим билан Эшон  бува кўрса, ота-онаси топиладгандек, ўша жойи битадигандек, Қулмат подачи Қулмат ёлғончига, Қулмат қасамхўрга айланиб қоладигандек бўлди”[1].

Қулмат подачини қийин-қистовга олган қишлоқ аҳли рамзий маънода жоҳил одамларга ишорадир. Зеро, Эшон бува бу одам зурриёди бўлган чақалоқни дунёга келтириб, кўчага ташлаб кетганларга ҳукм ўқимасдан, чақалоқни топиб олган онгсиз бир ҳайвон Қулмат подачининг ити Бўрибосарни осувга ҳукм қилади. Бўрибосар анча пайтгача жон бера олмай типирчилайди. Бўзбола унинг бўғзига ўткир пичоқни тортади. Қулмат подачи бу дунёда орттирган ягона вафодоридан ҳам айрилади. Чақалоқ ҳам оламдан кўз юмади. Ёзувчи кўчага итқитилган гўдакнинг отаси ёки онасига бирорта бадиий ишора бермайди. Балки унинг отаси Тиркашов муаллимдир, балки Эшон бувадир, балки Махсимдир? – деган гумонли жавоб китобхон кўнглида номаълум из қолдиради. Аммо шуниси аниқки, ҳукмни ўқиш учун йиғилган оломон, қизғалдоқликлар орасида бу норасиданинг отаси ҳам бор эди, албатта. Бу машъум воқеага фақатгина Қулмат подачигина чин дилдан, юракдан куйинади. Ҳатто, “бу ишни ким қилган бўлса ҳам, насли куйсин!” деб қаттиқ қарғайди. Бу негадир, Тиркашов муаллимга қаттиқ тегади. Қулмат подачи таёқ остида қолади. Халқимизда: “Балиқ бошидан сасийди”, – деган гап юради. Тиркашов муаллимга бу тарих бегона эмас эди. Анча йиллар олдин кўккўз аёл боласи билан Тиркашов муаллимни излаб келади. Унинг ёнидаги боласи “…вич” Тиркашов муаллимнинг қизғалдоқликларга маълум бўлмаган, ноқонуний фарзанди бўлиб чиқади. Ҳикояда “…вич” ҳақидаги илмоқли гаплар орқали унинг жуда катта шахсга айланиб, пойтахтда яшашидан хабар топамиз. Қизғалдоқга бошидан бузилган мана шундай кишилар Оқсоқолу, Тиркашов муаллим, Эшонлар бошчи эди. Ёзувчи бунга ҳикояда нозик киноя ва илмоқли гаплар билан бадиий ишоралар беради.

Хуллас, Н.Чори ҳикояда бу дунёда топиб бўлмайдиган ҳалол, инсофли, имонли, меҳнаткаш, аммо бахтсиз ва мискин бир инсон ҳақида мана шундай таъсирчан ҳикоя ёзади.

Беихтиёр, халқ ижодининг беқиёс ва ҳеч туганмас бадиий инерциясига таҳсин ўқийсиз. Ёзувчи ўзбек халқ эртаклари, достонлари, мақоллари, образли иборалар, сўз ўйинларини, хуллас, халқ тилини (хусусан, бу ўринда ёзувчи туғилиб ўсган макон – Қашқадарё назарда тутиляпти – таъкид бизники. – М.Қ.) кўп ўқигани, уққани, чуқур ўзлаштиргани, унинг ичида яшагани кўриниб турибди. Баҳодир Саримсоқов таъбири билан айтганда, Нурилла Чори “халқ ижодининг туганмас хазинаси”дан яхши фойдалана олган. Шўро даври ёзувчилари ўзларининг миллий илдизи “Қуръони карим”, Ислом динининг умуминсоний маънавий-ахлоқий ғоялари, мумтоз ижодкорларнинг барҳаёт бадиий шартли приёмларидан етарли даражада фойдалана билмади. Бунга социалистик шўровий мафкура йўл бермади. Тўғри, Абдулла Қодирий, Абдулла Қаҳҳор, Ғафур Ғулом, Асқад Мухтор каби катта сўз санъаткорларимиз ҳам халқ ижодидан фойдаланди. Лекин улар яшаган даврда тазйиқлар ва тўсиқлар бор эди. Улар чекланган ҳолда фойдаланишди. Нурилла Чори ҳозирги ўзбек прозасида янгилик қилишга интилаётган, энг муҳими, ўзининг янги йўлини топа олган ёзувчи. Бунга ҳамма ҳам эриша олмайди. Кўпчилик ёзади, ёзаверади, жилдликлар пайдо бўлади. Лекин ёзувчи деган шарафли номга сазовор бўла олмай ўтиб кетади. Бу албатта, оғир қисмат. Ёзувчининг зуваласини карами кенг Оллоҳ жуда чиройли қорибди. Оллоҳ яратувчи, Инсон эса доимо ўз яратувчисига тақлид қилиб яшайди. Оллоҳ ўзининг яратувчилик қобилиятидан ўзининг суйган бандаларига бир томчи беради, холос. Н.Чорида ўша табаррук томчи бор.

Бугун адабиётдаги чексиз эркинлик, миллий адабиётимизни ўз ўзанига қайтиб келишига йўл очди. Назаримизда, Шойим Бўтаев, Назар Эшонқул, Исажон Султон, Улуғбек Ҳамдам, Баҳодир Қобил каби қатор ўнлаб ижодкорларимиз ижодида ғарб адабиётининг илғор ижодий анъаналаридан ташқари, халқ ижодига, исломий миллий ғояларга, умумбашарий бадиий талқинларга қайтиш, уларга мурожаат, неомиф наср унсурларини кутилмаган ва кўрилмаган ҳолатда қўллаш ҳолати кўзга ташланаяпти. Шу маънода, Нурилланинг ёзганларида ҳам бу жараён юз берди.

Биз бу ўринда “Бўрон тинган кеча” ҳикоясини таҳлил қилмоқчимиз. Ҳикоя ўқувчини ниҳоятда тўлқинлантиради. Ҳикоядаги китобхонни тўлқинлантирган, ҳаяжонлантирган ғоя бу –  тоғанинг мукаррамлиги, муқаддаслиги ҳақидаги халқона миллий қадрият талқини. Асарда ажиб тарзда бадиий ифодаланган тоға-жиян муносабати ўқувчи қалбида фараҳбахш туйғуни уйғотади. Ҳикояда тўққизта қиз кўрган Ташканбой мирохур элга дастурхон ёзиб, тўққизинчи қизининг “елкасига” қоқмоқчи. Нурилла Чорининг ёзганларида унутилаёзган халқ удумлари, халқона анъаналарнинг бадиий ифодаси бор. Бунга ҳикоядаги мирохурнинг элга дастурхон ёзиши, тўққизинчи қизнинг елкасига “қоқиш” маросимини ўтказиши, “тоға-жиян”нинг бир-бирига кўрсатган эҳтироми сингари миллий удумлар мисол бўлади. Ҳикоядаги энг ҳаяжонли лаҳза тоға-жияннинг бир-бирига рақиб сифатида кураш майдонига тушиш саҳнасидир. Жиян тоғани таниб қолиб, ўз хоҳиши билан таслим бўлишидир. Полвонлар Шаймардон полвон билан Ўроқ полвон, яъни тоға-жиян бир-бирига талабгор бўлиб, даврага чиқишади. Тоға-жиян бир-бирини танимайди. Н.Чори шўро давридаги даҳшатли фожиаларга қисқагина бадиий ишоралар қилиб кетади. Ёзувчи ўтмиш воқелигига чираниб тавсиф бериб ётмайди. Бадиий матнда ихчамликка ва қисқаликка, лекин маънодор, рамзий, ишоравий бадиий талқинга эришади.

Масалан: “…Пешиндагидек бўрон қўпган кун. Унинг пешонасидан бир одам ўпди. Маҳкам қучоқлаб, манглайини манглайига тиради: “Бу оламнинг савдоларини бир кун ўзинг ечасан, менга осон тутма, отангни ҳам кутма. Шу кунгача ғайридин олиб кетган бирор одам қайтмади. Кишининг молига тегинма. Қўлинг ҳалол, нима иш қилсанг-да, бир кун биз томонга Худойқул деб излаб бор. Етимни Яратган яхши кўради, бошини ёрмайди. Ўзингни эҳтиёт қил…” деб, икки қоп сомон остидан фақат бошини кўриниб турган оқ бурун, олақашқа саманга марҳумани юклади. Шаймардон биянинг ортидан йиғлаб чопди…”[2]. Аёлнинг майитини олиб кетаётиб, тоғанинг айтган гаплари  Шаймардоннинг хотирасидан умрбод ўчмайди. У тоғани излаб келади. Аммо ўртада уруш бошланиб, урушга кетади, урушдан қайтиб келгач, Худойқул урушда вафот этиб “Қора хат келган” деган гапни эшитиб, шу билан Тоғани излаб-истамай қўяди. Аммо Тоға тирик бўлади. У  “Оллоҳ” номи билан боғлиқ исмини (Худойқул) Ўроққа ўзгартирган. Ёзувчининг тарихий ижтимоий давр фожиаларига нақадар усталик билан нозик ишоралар берганини ҳис этиш мумкин. Шўро ҳукумати даврида Ишчи-деҳқонлар синфининг рамзий символи “ЎРОҚ ВА БОЛҒА” эди. “Бутун дунё пролетарлари бирлашингиз”, деган шиор остида бирлашган ишчи-деҳқонларнинг рамзий эмблемаси “ўроқ ва болға” совет ҳукуматининг газета ва журналарининг бош саҳифасига қўйилган. Ишчи-деҳқонларнинг мафкуравий бренди – “Ўроқ ва болға” эди.

Даврнинг ноғорасига ўйнашга мажбур “Худойқул” ўз жонини, молини, оиласини, тинчини ўйлаб, совет ҳукуматининг символларидан бири “Ўроқ”ни ўзига исм қилиб танлайди. Лекин ҳикояда бу каби тафсилотларга ёзувчи изоҳ бермайди. Шундай бўлиши керак эди. Бу давр тақозаси эди-да. Ахир, “Худосизлик” ғояси илгари сурилган жамиятда “Худойқул” исмли одам, албатта, жаҳаннамга кетиши аниқ эди.

Шу ўринда, машҳур рус ёзувчиси Михаил Булгаковнинг “Уста ва Маргарита” романидаги Воланд (Шайтон)нинг Берлиоз ва Бездомнийнинг қуйидаги суҳбати эсга тушади: “Чет эллик скамейкага суянди ва синчковлиги қўзиганидан чийиллаб сўради:

– Сизлар – атеистмисиз?!

– Ҳа, бизлар – атеистмиз, жилмайганича жавоб берди Берлиоз,

аччиғи чиққан Бездомний эса: “Мунча хира бўлмаса бу ажнабий суллоҳ! – деб кўнглидан ўтказди.

          – О, қандай мароқли! – деб чинқириб юборди антиқа ажнабий гоҳ у, гоҳ бу адибга ўгирилиб қараркан.

         – Бизнинг мамлакатда атеизм ҳеч кимни ажаблантирмайди, – дипломатларга хос назокат билан деди Берлиоз, – аҳолимизнинг кўпчилиги худо ҳақидаги афсоналарга анчадан бери онгли равишда ишонмай қўйган”[3].

Бу атеистлар жамиятига асос солган Совет ҳукумати устидан булгаковона истеҳзо билан ёзилган буюк сатрлардир. Кейинги парчага ҳам эътибор қаратамиз: “ – Ҳа, аттанг! – деди нотаниш ажнабий кўзини чақнатиб, сўнг гапида давом этди:  – Лекин мени бошқа масала безовта қилаяпти; агар худо йўқ бўлса, унда башарият ҳаётини ва умуман, ер юзидаги барча жонзодларни ким бошқараяпти, деган савол туғилади.

Бу очиғини айтганда, унча ойдин бўлмаган саволга Бездомний жаҳл билан шоша-пиша жавоб қилди:

– Ким бўларди, инсоннинг ўзи-да!

– Кечирасиз, мулойим оҳангда жавоб қилди нотаниш киши, ҳаётни бошқариш учун, ҳеч бўлмаса, оз муддатлик аниқ бир режа бўлиши керак. Ваҳоланки, атиги бирор минг йил муддатга режа тузиш у ёқда турсин, ҳатто ўзининг эртанги куни ҳақида ҳам бир нима дейишга ожиз бўлган инсон, қани, менга айтингчи,қандай қилиб ҳаётни бошқара олсин…”[4]. Бу романдан олинган парчада Воланд (шайтон)нинг инсоният устидан, хусусан, шўро ҳукумати устидан аччиқ истеҳзоси акс этган. Салкам 20 йил давомида ёзилган Михаил Булгаковнинг “Уста ва Маргарита” романида Шайтон базми билан боғлиқ мифологик воқелик реалистик тарихий-сиёсий жараёнга (Шўролар ҳукумати сиёсати) метафорик бадиий шартлилик воситаси сифатида роман матнида неомифологик, полифоник бадиий қатламни вужудга келтиришга хизмат қилган. Баъзи бир рус адабиётшунослари Шайтон базмида қўлида яланғочланган қилич ушлаб ўтирган Воланд образи рамзий маънода Сталинга метафора дейишади.

Бироз мавзудан четлашгандаймиз. Яна ёзувчининг совет ҳукуматининг фожиаларига яширин, ишоравий метафоралар ясаган ҳикояси “Бўрон тинган кун”га қайтамиз. Муаллиф ўз қаҳрамонининг исмини ўзгартириш сабабини айтмасдан, “Ўроқ”қа ўзгартириб қўя қолади. Зийрак китобхон ҳикоядаги яқин ўтмишда содир бўлган тарихий-сиёсий фожиаларга рамзий ишоралар қилаётган матн ости сирларини ўзи англаб етиши керак, албатта. Давр фожиалари туфайли қон-қариндошлик муносабатлари барҳам топган тоға-жиян Ташканбойнинг маросимида қайта топишади. Қадим халқона инончлар ва миллий қадриятлар руҳида тобланиб, тарбияланган Бўрон қўпган кечада бир-бирини йўқотган тоға-жиян Бўрон тинганида топишади. Бу, табиат тасвирлари ҳам ижтимоий-тарихий даврга, қолаверса, қаҳрамонлар руҳиятига ҳам рамзий ишоралар беради. Яъни “тало-тўп”, “от-от”, “ур-йиқит”лар даври (собиқ шўро)га “Бўрон қўпган кун” метафора сифатида келса, даҳшатли қатлиомларнинг тугаб, тинч замонга келиши “Бўрон тинган кун”га метафорадир. Яна Бўроннинг қўпиши – тоға-жиянинг бир-бирини йўқотишига, Бўроннинг тиниши – тоға-жияннинг бир-бирини топишига рамзий ишоралар қилади.

Тоға-жиян муносабатини “Гўрўғли” достони генезисини махсус ўрганган фольклоршунос Шомирза Турдимов мазкур қавм-қариндошлик муносабатининг жуда қадимий асосга эгалигини, ҳамда бу алоқалар туркий халқлар ўртасида ниҳоятда муқаддас тушунча эканлигини изоҳлаб шундай ёзади: “1. Тоға юртда жиянга нисбатан алоҳида ҳурмат-эътибор қаратилган. Жиян она юртига кўчиб бориб, ўзини ҳеч бир кам-кўстсиз, ўша жамоанинг тенг ҳуқуқли аъзоси сифатида яшашга ҳақли бўлган; 2. Тўй маросимларида жиянга алоҳида ҳурмат юзасидан жиян оёқ берилган; 3. “Жиян келса етти бўри чопдай”, деган айтим ҳам ушбу анъана, тасаввурларнинг ифодаси бўлиб, унда “бўри” аждодлар руҳи тимсолини ифодалайди ва ҳар бир жиян етти ота аждодлар руҳи билан ушбу жамоага боғлиқ, деган маънони англатади”[5]. Бу иқтибосда Жияннинг алоҳида ваколатлари, Тоға юртдаги ҳақ-ҳуқуқларига изоҳ берилаяпти. Энди эса Тоғанинг ваколатларига эътибор қаратамиз. Олимнинг бу борадаги илмий кузатувларига диққат қаратамиз: “1. Никоҳ тўйида қизга вакил ота сифатида тоғанинг танланиши; 2. Ўлим маросимида майитни қабрга тоға қўйиши; 3. Қиз болани узоқ сафарга жўнатиш керак бўлса, асосан, тоға ҳамроҳлигида жўнатиш анъанаси бўлган”[6].

Олим жуда тўғри белгилаб кўрсатганидек, жиян Тоға ҳақида мана нима дейди: “…Полвоннинг кўзлари “Бир кун бу танни тупроққа топширар бўлсам, манзил-маконимга қўяр одамнинг қандай ёқасидан олай, оқсоқол?!” дерди.”[7] Шаймардон полвон рақиб қиёфасида ўзининг “тобуткаши”ни, танасини мангу манзилига элтувчи қадрли қариндошини кўради. Қаҳрамоннинг бундай ўта миллий руҳи табиийки, фольклоршунос назарий жиҳатдан ўрганганидек, минг йиллик тарихига эга бўлган “матриархаизм” анъаналари билан боғланиб кетади.

Н.Чори ҳикояда Оқсоқол ва Полвоннинг ички монологи орқали “Тоға”нинг азалдан муқаддас ва мукаррамлиги қадим “Гўрўғли” каби халқ достонларига бориб боғланишини қуйидагича ифодалайди. “– Оқсоқол, бу оламда тоға нега бунчалар мукаррам?

– Полвон, бу оламни қўятур, зимистон, қоронғу лаҳад туққан жиянни тўрга ўтқазиб сийлаган ҳам юраги ёлдор баҳодир тоға эди-ку! Эр йигитни гўрдан олиб тахтга чиқазгани учун лаҳадга қўйиш ҳам унинг зиммасида қолгандир, балки. Элсаройда Норбўта Шароф бўлсам-да, улар нимага таяниб яшайди, билмасам, полвон!”[8].

Демак, муаллиф қаҳрамоннинг ички монологи воситасида “Гўрўғли” достони сюжетида алоҳида йўналиш сифатида шаклланган “тоға-жиянлик” муносабатларига ҳам ишора бериб ўтади. “Гўрўғли” достоннинг турли вариантлари ва версияларида лаҳаддан олиб чиқиб, Гўрўғлини тарбиялаган одам унинг тоғаси Аҳмад Сардор бўлади. Гўрўғлининг онаси Аҳмад Сардорнинг синглисидир. Албатта, бу ўринда биз достон версияларини таҳлил этиш ниятида эмасмиз[9].

“Бўрон тинган кеча” ҳикоясига ёзувчи Мурод Муҳаммад Дўстнинг “Лолазор” романидан иқтибос эпиграф сифатида келтирилган: “…Жонузоқ араб сал гуппироқ ва беписандроқ одам эди. Унинг назарида, бу ёруғ дунёда атиги иккита ҳурматга лойиқ одам бор эди: бири –галатепалик раис Раим Ғайбаров, иккинчиси – қамашилик раис Норбўта Шароф”[10]. Нурилла Чори ҳикояда “Лолазор” романи қаҳрамонларидан бири  Жонузоқ араб назаридаги икки яхши одамнинг бири Норбўта Шарофни ўз ҳикоясига олиб киради. Юқорида айтганимиздек, ёш муаллиф ҳикоя матнида аллогизм, рамзий ишоравий метафора, интертекстуаллик бадиий воситаларидан маҳорат билан фойдаланади. Натижада, ёзувчи ҳикоя бадиий матнида  анъанавий реалистик анъаналардан чекиниб, бадиий услубда янгиланиш қилишга тўла маънода эришган.

Н.Чори бадиий матнни яратишда халқ ижоди услубидан, достон, эртаклар стилидан ниҳоятда унумли фойдаланади. Буни қуйидаги жумла фикримизни исботлайди: “Ташкан босар-тусарини билмаган Бойсаридай бой ҳам, Бойбўридай шой ҳам эмас, ёнида маслаҳат бергувчи Ёртибойи ҳам йўқ. Унинг бисотидаги бойлиги минг қўйлиникидан-да зиёда. Кўнглининг бениҳоя кенглиги, жўрабозу ошнабозлигини айтмаганда, Қалдирғочдек қизларидан бошқа ҳеч вақоси йўқ. Мирохурнинг элга ва Эгамга ёққан томони бордирки, шу кунда Галатепаю Терсотадан, Хўжасоату Сангижумандан, Қувкаллаю Бақаҳовуздан, Накурту Арпали даштидан от ўйнатиб, пою пиёда мисли  бўрондай меҳмон ёғаяпти”[11]. “Алпомиш” достонини ўқимаган, билмаган одам Бойбўри, Бойсари, Ёртибой исмларини Н.Чори қаердан олиб ёзаётганини англамайди. Аммо халқимизнинг катта оммавий қисми “Алпомиш”дан хабардор. Ёзувчи ҳикояда “Алпомиш”, “Гўрўғли” достонлари мотиви, қаҳрамонлари ва сюжетига, миллий қадриятларга рамзий ишоралар бериб кетаверади. Ташкан мирохурнинг маросимига бутун эл-юртдан “бўрондек” бўлиб меҳмонлар ёғилиб келаверади. Ёзувчи улар келган эл-юртларни санашда ҳам замондошлари асарларида асосий бадиий макон сифатида тасвирланган жой номларини санайди. Масалан, Галатепа деган заҳотимиз ёзувчи Мурод Муҳаммад Дўст қаҳрамонлари кўз ўнгимизда гавдаланади. Терсота Назар Эшонқулнинг, Хўжасоат Тоғай Муроднинг, Қувкалла Собир Ўнарнинг, Бақаҳовуз Тўхтамурод Рустамнинг бадиий макони бўлса, Арпали даштида Шукур Холмирзаев қаҳрамонларини ҳам учратардик, энг асосийси бу кенглик – “Алпомиш” достонидаги жой номларидандир. Муаллифнинг мазкур жой номларини замондошлари асарларидан олиб санаши бир томондан янгича услуб яратганини кўрсатса, иккинчидан, Нурилла Чорининг Шукур Холмирзаев, Мурод Муҳаммад  Дўст, Тоғай Мурод, Назар Эшонқул, Собир Ўнар, Тўхтамурод Рустам ижодига бўлган алоҳида эҳтироми ва ҳурматини ҳам ифодалайди.

Хуллас, Нурилла Чорининг адабий қаҳрамонлари ижодкор яратган бадиий макони  – Қизғалдоқда яшайди. Таҳлилга тортган ҳикояларимиздаги барча воқеалар ана шу маконда кечяпти. Йилдан-йилга бу ҳудуднинг адабий аҳолиси кенгайиб, кўпайиб бормоқда. Муаллифнинг “Ташвиши йўқ одамлар” ҳикоясида бир қарашда жуда жўн воқеа ҳикоя қилингандек. Бу ҳикояда ҳам Қизғалдоқ тасвирланади. Унда Бозирган чавандоз ўғли ва қизига дардини айта олмай хафа бўлиб, чайлани ўзига ошён қилади. Унинг бир дарди бор. Бу дард нима экан? Унинг дарди момоқизга совчи жўнатиш. Чавандознинг кампири Қўзигул оламдан ўтади. Ҳикояда кампири ўтиб, икки-уч марта қайта уйланган чоллар ҳақида қизиқарли воқеалар ҳикоя қилинади. Масалан, ҳикояда Ҳайит ланги, Ҳалдав посон, Орол кар, Эсонбой оқсоқол, Толмас морбозларнинг иккинчи, учинчи уйланиши, улар ҳаётига доир қизиқарли ҳаётий воқеалар келтирилади. Айниқса, шулар орасида Толмас морбознинг Мисқол тумсага уйланиши, ўғилли бўлиши (аслида, бу ўғил биринчи хотинидан қолган. Мисқол уни ўз фарзандидек катта қилган. Бу сирни Толмас морбоз элга достон қилмаган.) воқеасидир. Мисол учун, Толмас морбоз ҳақида шундай дейилади: “Толмас морбоз чўгирма телпак кийганича бор экан. Эл оғизига элак тутди. Дангалини айтсак: “Мисқол девдай йигитнинг умрини ўғирлади-я!”, “Мисқол тумса”, деганларнинг оғзига чўгирмаси билан урди. Мисқол ўғилли бўлиб, чилла тутди. Қолаверса, Морбознинг қулоғи том битганида, оғаларидан кўра Авазнинг: “Тўрт кунлик меҳмоним отам! Меҳмон бўлиб тўймаган, дунёйи қўтирда ҳеч вақони кўрмаган, армонлари бағрини тиғлаган… отам-ов, отам!” деганлари элнинг эсидан чиққани йўқ.”[12].

“Бўрон тинган кеча” ҳикоясида “Гўрўғли” ва “Алпомиш” достонларининг услуби, мотивлари стилизация қилинган бўлса, “Ташвиши йўқ одамлар”да Толмас морбознинг иккинчи аёли Мисқол ҳамда кичик ўғил Аваз билан боғлиқ сюжет чизиғида “Гўрўғли” туркумига кирувчи “Авазхон” достони сюжети ва воқеаларига аналог (ўхшатма) қилинади. Хусусан, “Гўрўғли” туркумига кирувчи достондаги Юнус парининг Авазни ўғил қилиб олиш мотиви ҳикояга ажиб тарзда сингдириб юборилган. Ёши бир жойга бориб вафот этган Толмас морбознинг азасида қаттиқ куйиниб, айтим айтиб йиғлаган Авазнинг ҳолати ва оиладаги ўрни “Авазхон” достони бош қаҳрамонига менгзалади. Яъни мазкур достонга хос бадиий деталлар, ҳатто сюжет йўналиши ҳам қаҳрамон ҳаёти ва ҳатто исмига ҳам кўчирилади. Лекин ёзувчи ортиқча тафсилот, баёнчиликка йўл қўймайди. Рамзий ишораларга кенг йўл очади. Масалан, Ака Авазга мана нима дейди: “ – Хўп, майлига, сен сари борайлик, Авазбой иним, султон иним! Очдан ўлдингми! Бизни номусга қўйма… Ё сабзи е, ё отам де! – деди ака қаҳрланиб.

– Сабзиниям жиябераман, отам-ов, отам, деябераман! – дея акасига терс гапирди Аваз.

Боланинг бетгачопарлигидан ғазабланган ака қулоқ-чеккасига қўйиб юбормоқчи бўлиб қўл чўзди-ю, титраб кетди. Акага тикилиб турган кўзлар уканики эмасди… Қўрққанидан майит ётган уйга юзланди. Дафъатан қулоғида отанинг хеш-ақраларига айтган сўнгги гапи янгради: “Авазқулнинг бурнини қонатманглар!”. “Армонлари бағрин тиғлаган!..” деб бўзлашда давом этди Аваз. Аканинг меҳри ийиб, уканинг бошини силай-силай “Отам-ов, отам!” деб жўр бўлди. Ич-ичидан титраб, кўзларидан тирқираб ёш отилди. Чопонининг ўнгири билан улусдан юзини яширди ва Авазга деди: “Нима десанг ҳам сенга мумкин, Хунхорнинг султони!”[13].  

Кузатиб турганимиздек, Нурилла Чори ҳозирги ўзбек прозасига Қашқадарё колоритини, қашқадарёликларга хос миллий характер олиб кирди. Юқоридаги парчада қашқадарёликларга хос тўнг-терс характер, кейин халқона қочиримлар, сўз ўйинлари, истеҳзоларга мойил феъл-атвор очилади. Халқнинг жайдарилиги, соддалиги, муросасозлиги, келишувчанлиги, миллий анъаналарга собитлиги ҳам очилади. Ахир, ака қанча кенжа укани тартибга чақириб, “бунчалик дод-вой қилма” деса ҳам Аваз ўз қилиғини, йўриғини қўймайди. Охири ака енгилиб, Авазга “Нима десанг ҳам сенга мумкин, Хунхорнинг султони!” – деб укага енгилиб қўя қолади. Яна, эътибор берайлик, Авазхоннинг халқ достонидаги мавқеига ишора бериладики, бу қаҳрамонларнинг нақадар миллий адабиёти, халқнинг миллий қаҳрамонларига нисбатан чексиз меҳру-муҳаббати ва садоқатини ҳам кўрсатади.

Тўғри, муаллифдан олдин ўзбек насрига кириб келган Назар Эшонқул, Луқмон Бўрихонлар ҳам Қашқадарё ҳудудига хос руҳни ўз ижодида ифодалашди. Аммо Нурилла Чори улардан фарқли равишда ўта халқона ёзяпти. Хусусан, “Алпомиш”, “Гўрўғли” туркуми достонлари, халқ эртаклари ва Қашқадарё шеваси носир ижодида етакчилик қилади. Бизнингча, Назар Эшонқулда адабий стилизация кучли бўлса, Нурилла Чорида халқона стилазация устунлик қилади. Муаллифнинг ҳикояларида адабиётшунос Баҳодир Саримсоқов таснифлаб, белгилаб берган “мураккаб фольклоризм стилизацияси”ни кузатиш мумкин. Мураккаб стилизация фақат битта афсона ёки эртакни асар матнига бутунича киритиш эмас. Бундай қараш мураккаб стилизацияни жуда жўн ва юзаки тушуниш бўлади. Нурилла Чорининг ҳикоялари бадииятини ўрганиш натижасида, мураккаб фольклоризм стилизацияси (бугунги кунда неомифологизм термини ишлатиляти. – таъкид бизники. М.Қ.)нинг янги усуллари адабий тажрибадан ўтганини англаш мумкин. Бинобарин, ёзувчи “Алпомиш”, “Гўрўғли” туркум достонлари сюжет ва мотиви, қаҳрамонлар тақдирига адабий аналог яратади. Булар шунчаки адабий тақлидий ўхшатма эмас. Улар жиддий ўйланган. Бу неомифологизм унсурлари ҳаётий воқеалар ва замондошлар тақдири, бугунги кун муаммолари билан боғланган, “Ўтмиш билан бугунни” бир чизиққа қўйиб, чуқур таҳлил ва талқин этиб берган бадиият намуналаридир.

Китобга “Ёлғони йўқ ҳикоялар” номи билан муҳтасар сўзбоши ёзган устоз ёзувчи Мурод Муҳаммад Дўст жуда ўринли таъкидлаган: “Унинг ҳикояларини қайта ўқиб яна бир бор сездимки, қаҳрамонлар тилида ҳам, муаллиф назарида ҳам шева сўзлари кўпроқ ишлатилар экан. Шевани ўз меъёрида қаҳрамонларга қолдириб, муаллиф нутқини шевадан имкон борича (ва балки бутунлай) тозалаш керакми, деб ўйладим”[14].

Бизнингча ҳам, бадиий асарда адабий тил меъёрларига албатта, амал қилиш керак. “Ташвиши йўқ одамлар” ҳикоясида кўзланган асосий мақсад Бозирган чол ўзининг тенгдоши бўлган қариқиз бўлиб умри ўтган момоқизга совчи жўнатмоқчи. Унинг кўнглидаги ягона ташвиши – шу. Буни асардаги қуйидаги жумла фикримизни исботлайди: “Бозирганнинг уйланишга чоғи ҳам йўқ. Аммо шу одамларнинг гап-сўзлари босилармиди,! Гап-сўзи босилмасаям майлига! Шу момоқиз жуссасидан домангир бўлиб кетмасмиди? Ҳеч бўлмаса, кеч бўлса ҳам, “остонам сочи кўрган”, деб ўзини овутарди”[15].   

Хуллас,   Нурилла Чори ҳикоялари қатламларига юкланган неомифологизм унсурларини тадқиқ этиш учун ҳар бир ҳикояга хийлагина вақт сарфлаш керак. Очиғи, унинг ёзганларини ўқиб, кўнглимиз тўлди. Ҳозирги ўзбек адабий танқидчилиги мана шундай истеъдодли, сўз қадрини, халқона миллий анъаналар ва миллий адабиётимиз руҳида тарбияланган (халқ ижоди) ва уни чуқур тушунадиган, ўзлаштирган Нурилла Чоридек носир билан фахрланади. Умидли ёзувчи ижодига камолат ва баракат тилаб қоламиз! 

Марҳабо Қўчқорова,

филология фанлари номзоди

ЎзР ФА Ўзбек тили, адабиёти ва фольклори институти катта илмий ходими

___________________

[1] Чори Н. Лўлитопмаслик чол / Ташвиши йўқ одамлар. –Тошкент: Ғафур Ғулом номидаги нашриёт-матбаа ижодий уйи, 2019. – Б. 51-52.

[2] Чори Н. Бўрон тинган кеча / Ташвиши йўқ одамлар. –Тошкент: Ғафур Ғулом номидаги нашриёт-матбаа ижодий уйи, 2019. – Б. 27.

[3] Булгаков М. Уста ва Маргарита. (Таржимон: Қодир Мирмуҳаммедов). – Тошкент: Шарқ, 2016. – Б. 15.

[4] Булгаков М. Уста ва Маргарита. (Таржимон: Қодир Мирмуҳаммедов). – Тошкент: Шарқ, 2016. – Б. 17-18.

[5] Турдимов Ш. “Гўрўғли” достонларининг генезиси ва тадрижий босқичлари. – Тошкент: Фан, 2011. – Б. 148.

[6]  Турдимов Ш. “Гўрўғли” достонларининг генезиси ва тадрижий босқичлари. – Тошкент: Фан, 2011. – Б. 148.

[7] Чори Н. Бўрон тинган кеча / Ташвиши йўқ одамлар. –Тошкент: Ғафур Ғулом номидаги нашриёт-матбаа ижодий уйи, 2019. – Б. 29.

[8] Чори Н. Бўрон тинган кеча / Ташвиши йўқ одамлар. –Тошкент: Ғафур Ғулом номидаги нашриёт-матбаа ижодий уйи, 2019. – Б. 29.

[9] Бу масалани фольклоршунос Ш.Турдимов томонидан ўрганилган. Бу ҳақда қаранг: Турдимов Ш. “Гўрўғли” достонларининг генезиси ва тадрижий босқичлари. – Тошкент: Фан, 2011. – Б.140-149.

[10] Чори Н. Бўрон тинган кеча / Ташвиши йўқ одамлар. –Тошкент: Ғафур Ғулом номидаги нашриёт-матбаа ижодий уйи, 2019. – Б. 19.

[11] Чори Н. Бўрон тинган кеча / Ташвиши йўқ одамлар. –Тошкент: Ғафур Ғулом номидаги нашриёт-матбаа ижодий уйи, 2019. – Б. 20.

[12] Чори Н. Ташвиши йўқ одамлар / Ташвиши йўқ одамлар. –Тошкент: Ғафур Ғулом номидаги нашриёт-матбаа ижодий уйи, 2019. – Б. 7-8.

[13] Чори Н. Ташвиши йўқ одамлар / Ташвиши йўқ одамлар. –Тошкент: Ғафур Ғулом номидаги нашриёт-матбаа ижодий уйи, 2019. – Б. 9.

[14] Чори Н. Ташвиши йўқ одамлар / Ташвиши йўқ одамлар. –Тошкент: Ғафур Ғулом номидаги нашриёт-матбаа ижодий уйи, 2019. – Б. 3.

[15] Чори Н. Ташвиши йўқ одамлар / Ташвиши йўқ одамлар. –Тошкент: Ғафур Ғулом номидаги нашриёт-матбаа ижодий уйи, 2019. – Б. 15-16.