Buyuk odamlar buyuk qalb sohibi ham bo‘ladi. Bunga tarixdan ko‘plab misollar keltirish mumkin. Shunday siymolardan biri, shubhasiz, Mahmudxo‘ja Behbudiydir. Behbudiy tom ma’noda taqdir turkiylarga tuhfa etgan buyuk hodisa edi.

U 1875 yil 19 yanvarda Samarqandning Baxshitepa qishlog‘ida dunyoga kelgan. Hoji Muin yozib qoldirgan ma’lumotlarga tayanadigan bo‘lsak, Behbudiy dastlab tog‘alari Muhammad Siddiq va Muhammad Olimdan saboq olgan. Otasi vafot etgach (1894 yil), “o‘z maishatini o‘zi ta’min etishga majbur bo‘ldi”^[1]. Shundan so‘ng u tog‘asi Muhammad Siddiq huzurida mirzolik xizmatiga kirishdi. Shu tariqa keyinchalik qozi va mufti darajalariga erishdi. Behbudiy o‘z bilimlarini oshirish maqsadida dunyoda bo‘layotgan jarayonlar bilan muntazam tanishib borgan. Bu borada 1899 yilgi haj safari davomida ko‘rganlari uning dunyoqarashida, fikriy olamida yangi sahifa ochdi. Ijodidan kelib chiqib aytish mumkinki, Behbudiyda o‘z atrofida sodir bo‘layotgan voqealarga baho bera olish qobiliyati kuchli bo‘lgan. Bu narsa uni butun Rossiya musulmonlar hayotida kechayotgan jarayonlar oqimiga olib kirdi va uning faol ishtirokchisiga aylantirdi. Laziz Azizzoda Behbudiyning favqulodda iqtidorini “Ul o‘zi Turkistonning eski madrasasidan chiqqan bir kishi bo‘lg‘on holda, G‘arb dorilfununlarini bitirib kelgan kishilarning qilmag‘on xizmatlarini ado qilib ketdi”^[2] , degan ishora bilan keltirib o‘tadi.

Behbudiy Samarqanddagi dastlabki mahalliy gazeta va milliy jurnalning noshiri, birinchi milliy drama muallifi, Turkistondagi usuli jadid maktablarining “birinchi nazariyotchi”^[3] laridan, eng birinchi fanniy darsliklar yaratuvchisi, kutubxona va nashriyot ishlari bilan ham shug‘ullangan amaliyotchi jadiddir. Yuqoridagilar bilan bir qatorda, qozixona ishlarini yuritish, sayohatlar, turli s’ezd va qurultoylardagi ishtiroki ham Behbudiy faoliyati mundarijasini tashkil etgan. Bir umr davomida bularni amalga oshirish uchun kishi matonatli va muhabbati baland bo‘lishi kerak. “Xalq otasi” (I. G‘afurov) bo‘lgan Behbudiyda esa bu xislatlar yillar davomida shakllangan edi. U o‘z zimmasidagi ishlarning barchasini qat’iyat va mehr-muhabbat bilan amalga oshirdi. Hoji Muin ta’kidlaganidek, “umrining oxirig‘acha Turkistonning yangilik va yuksalishiga hormay-tinmay, talashib-tortishib” xizmat qildi va “shu maslagi yo‘lida qurbon bo‘ldi”^[4].

Mahmudxo‘ja Behbudiy ijodkorligining eng qizg‘in va muhim tomonlarini ochib berishda, shubhasiz, “Oyina” jurnali katta o‘rin tutadi. Behbudiy muharrir sifatida jurnal minbari atrofida juda ko‘pchilikni jipslashtira olgan. Jurnal sahifalarida nafaqat turkistonliklar, balki turk, tatar, afg‘on, eron shoirlarining ham faol qatnashganliklarining guvohi bo‘lamiz. Masalan, Rijoizoda Mahmud Akrom, Dog‘istoniy, Kafkoziy, Javdat, Shayx Olim Eroniy, Mahmud Tarziy, Zuhuriddin Fathiddinzoda kabi shoirlar ijodini misol qilib keltirish mumkin. Shu bilan bir qatorda, jahon mumtoz adabiyoti misolida Gyotening “Faust” asaridan, Umar Xayyom, Bedil she’riyatidan namunalar keltirilgan. Jumladan, jurnalning 1913 yil 3-sonida Ayn. He. ning “Faust”dan usmonli turkchaga o‘girgan tarjimasi berilgan:

Nobud o‘lamazmi bu qabo olami nochiz!
Toki edajakdir beni vorliq ila ta’jiz?

Bik jahd ila ben olami imhoya cholishdim,
Tog‘lardan oluv puskurub o‘rmonlari yoqdim.

Ummondagi amvoji butun jo‘sha geturdim,
Ben zilzilalar-la yeri zeru zabar etdim.

Hayf! O‘lmadim oxirina maqsudima noil:
Oroma giriftor o‘lur amvoj va savohil!

Nafrat bu bani odama, nafrat hasharota
G‘olib o‘lamammi ajabo ben bu zavota.

Behaddir otdiqlarim og‘ush mamoti,
Hayfoki o‘lumda gelamiz qarshi hayota!

Doim bu jahonda yangi bir qon davaronda
Noqobil ta’dod yuraklar zarabonda.

Tuproqda, havoda bir ufoq qatrai modda.
Binglarcha bazirot har on nash’u namoda:

Ahyo edar ajsomi haroratla rutubat.
Ver farda muzrat, na yabusat, na burudat,

Jannat gatirar childiraram ben agar olam.
Doim beni aylarsa bu holila muallam!…

Kesmam yana umidimi, otash benga yovur,
Otashla parishon edaram olami yaksar! ^[5] 

Ushbu parchadan XX asr boshlari usmonli turk adabiyotida ham “Faust”ning tarjima variantlari bo‘lganini anglash mumkin.

Behbudiyning o‘zi jahon adabiyotidan tarjima bilan maxsus shug‘ullanmagan bo‘lsa-da, uni bu jarayondan chetda turgan, deb bo‘lmaydi. “Turkiston viloyati gazeti” ning 1909 yil 10-sonida “Oq yelpog‘ichli chinli xotun” hikoyasi nashr qilingan. U “Tasodif” deb nomlangan debocha bilan boshlangan. Muallifi berilmagan. Asar imzosida: “1909 yil, dalvi devona, Samarqand, Mahmudxo‘ja ibn Behbudxo‘ja” ko‘rsatilgan. Hikoya xitoy adabiyotiga taalluqli. Professor Begali Qosimov izohicha, Behbudiy asarni “o‘z qalbi va qalami bilan o‘zbek o‘quvchisiga taqdim etmoqchi bo‘lgan”^[6]. Haqiqatda, unda Behbudiy tili va yozma uslubini ko‘rish mumkin. Xususan, “muqtasi’ qadrga tobe’ bo‘ldi”, “dunyo odati uzra har shay kechar”, “g‘amum”, “baroi hujum”, “dumu’”, “xumoi”, “jadid” so‘zlarida Behbudiyga xos bo‘lgan arab-fors hamda eski turkiy so‘zlariga “o‘chlik” seziladi. Behbudiy mazkur hikoyani to‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘girmay, balki o‘zi “oldin ham ko‘rgan”^[7] tarjimaga milliy ruh berib, o‘zbek o‘quvchisiga moslashtirgan. Buni erkin tarjima ham deyish mumkin.

“Oyina” jurnalining 1914 yil 27-sonida yana bir tarjima asar uchraydi. U kichik monolog tarzida yozilgan “Bir a’mo bolaning hasrati” parchasi bo‘lib, so‘ngida uchta muallif nomi keltiriladi:

“Muharriri: frantsuz qizi Sorrun
Mutarjimi: Rijoizoda marhum Mahmud Akrom
Usmonlichadan tabdil etgoni: Mahmudxo‘ja”.

Behbudiyning o‘zi “usmonlichadan tabdil etgoni” tarzida bersa-da, biz bunga tarjima sifatida qarashimiz kerak. Sababi, Rijoizoda turk adibi. U hikoyani frantsuzchadan usmonli tiliga tarjima qilgan. Behbudiy esa uni o‘zbek tiliga o‘girgan va o‘zi bunga tabdil deb nom beradi. Aslida tabdil ham (hozirgi kunda tarjima kuchini berolmasa-da. – N.E) lug‘aviy ma’nosi jihatidan o‘sha davr muhiti uchun tarjimaga o‘rinbosar so‘z bo‘lgan, deb taxmin qilish mumkin.

Shu ma’noda, “Bir a’mo bolaning hasrati” va “Oq yolpog‘ichli chinli xotun” hikoyasi Behbudiy tomonidan amalga oshirilgan tarjima ishlaridir.

Mahmudxo‘ja Behbudiy o‘zbek yozma dramaturgiyasi asoschilaridan biri sifatida e’zozlanadi. Bizga Behbudiyni adib sifatida birgina “Padarkush” dramasi tanitib turadi. Nasrning boshqa janrlarida ijod qilgani, xususan, hikoya yozganligi haqida shu kungacha hech qanday ma’lumot uchramagandi. So‘nggi izlanishlar mobaynida esa uning o‘zi muharrirlik qilgan “Oyina” jurnalida “Otingni sot, to‘nungni sot, do‘qtur bo‘l!” hamda “Mubohasa” nomli ikki satirik hikoya chop qilingani ma’lum bo‘ldi. Ushbu hikoyalar muallifi deb Mushmirzo (Sichqon mirzo) ko‘rsatilgan. Adabiyotshunos Boybo‘ta Do‘stqorayev esa Mushmirzo Behbudiyning adabiy taxallusi ekanligini aniqlagan. Har ikki hikoya ham bir xil uslubda – dialog ko‘rinishida bitilgan. Asarlar badiiyati notugal, ulardagi kinoyaga yo‘g‘rilgan til to‘liq xalqona ifodaga ega.

“Otingni sot, to‘nungni sot, do‘qtur bo‘l!” hikoyasi hajman kichik. Unda ilmni yoyish, ma’rifatga suyanish g‘oyasi bosh maqsad qilib olinadi. Asosiy qahramonlar Mushmirzo hamda xizmatkor obrazi. Epizodik obraz sifatida bemor (buxorolik janob) ni ko‘rsatish mumkin. Hikoyada yetilib turgan vaziyatdan muammo sifatida foydalaniladi; asosiy muammo ilmsizlikka qarshi kurashish, yordamchi muammo bemorning ahvoli edi. Asardagi barcha unsurlar to‘lig‘icha asosiy muammoni ochishga yo‘naltirilgan. Bunda jadid adabiyoti namunalariga xos bo‘lgan usul qo‘llangan, ya’ni muammo hal qilinmagan, balki uni yechish yo‘li ko‘rsatilgan.

“Mubohasa” hikoyasida Mushmirzo va Pishak so‘fi muloqotga kirishadi. Pishak so‘fi badiiy to‘qima bo‘lib, u sichqon obraziga qarama-qarshi tarzda tanlangan. Avvalgi hikoyadan farqli o‘laroq, unda kundalik hayotda uchraydigan murakkab vaziyat haqida suhbat bo‘lib o‘tadi. Hikoyada “Oyina” jurnalida “Shia va sunniy” (1913, №10), “Islohi rasm lozim ast” (1914, №18), “Ibrat” (1914, №23), “Suhbat” (1914, №15) kabi maqolalari chop etilgan hamda “Musohiba yoki mubohasa” (“Oyina”, 1914, №35) hikoyasida Mushmirzo bilan suhbatdosh bo‘lgan mullo Xokiro epizodi ham uchraydi.

“Mubohasa” hikoyasi “baqiyasi bo‘lur” deya tugallangani holda davom ettirilmagan. Shuni alohida ta’kidlash kerakki, Behbudiy hikoyalaridagi suhbatni shakllantirish uslubi Gasprinskiyning “Mezon” turkumidagi suhbatni yodga soladi. Yagona farq – Gasprinskiy “Mezon”i hikoyadan ham ko‘ra ko‘proq 4-5 kishining o‘zaro gurungiga yaqin turadi. Ikki asar orasidagi shakliy o‘xshashlik ularning dialog ko‘rinishida ekanligida bo‘lsa, mazmuniy mushtaraklik tajohilu orifona tarzida millat orasida o‘rmalayotgan illatlar tanqid qilinganida ko‘rinadi.

Behbudiy hikoyalariga ular yaratilgan davr, yuklangan badiiy missiya, amal qilingan estetik tamoyillar hamda muallifga xos publitsistik ifoda usulini nazarda tutgan holda yondashish lozim. “Uloqda” yoki “Oydin kechalarda” kabi hikoyalar bilan qiyoslab bo‘lmaydigan bu asarlar Behbudiyni nafaqat qalami o‘tkir, nazari tiyrak publitsist, balki ijtimoiy muammoni go‘zal badiiy shaklda ko‘rsatish salohiyatiga ega nosir sifatida kashf etish imkonini beradi.

Behbudiy badiiy ijod bilan qanchalik shug‘ullangan bo‘lmasin, u birinchi galda, Turkistondagi jadidchilik harakatining yo‘lboshchisidir. U umr bo‘yi yozganlarida millatdoshlarini istiqbolga chorladi, o‘z harakatlari bilan namuna bo‘ldi.

Nodira Egamqulova

“Jahon adabiyoti”, 2014 yil, 1-son

 

OTINGNI SOT, TO‘NUNGNI SOT, DO‘QTUR BO‘L^[8]

– Assalomu aleykum!

– Vaaleykum assalom.

– Qachon keldingiz?

– Ushbu kun.

– Nima uchun?

– Janob …mir (Buxoro hukumatining qoymaqomi – pristuf o‘rnidagi kishisi)ni tishlari og‘rib edi-ki, Samarqanddan do‘qtur olib bormoq uchun keldim.

– Do‘qtur topdingizmi?

– Topdim, ammo Samarqanddan temir yo‘l ilan 150 chaqirimlik Buxorog‘a tobe bir shaharg‘a borib ikki kun turmoq uchun do‘qtur bir yuz so‘mg‘a rozi bo‘lmaydur. Agar-da borsa, balki, Janob …mir yana yuz so‘mlik matoh ham in’om qiladurlar. Ammo do‘qtur bormoqqa rozi bo‘lmadi.

– Ko‘r bo‘ling, joningiz chiqsin. Do‘qturni kerakligig‘a aqlingiz endi yetdimi? Tezlik ilan Rusiya maktablarig‘a va o‘rus bo‘ladur desangiz, Farangistong‘a bola yuborib, do‘qtur qildiring.

– Ey, bu so‘zlarni qo‘yung, manga mashvarat bering, nima qilay?

– Nima qilarsiz, bir sartaroshni olib boring, ikki so‘mg‘a qabul qilar.

– Sartarosh nima qiladur?

– Ota-bobongizdan qolgan anbur ilan …mir hazratlarini jag‘idan tishini “qars” etib bir daqiqada tortib olar!

– Yo‘q, begimiz do‘qturga buyurib edilar,

– Bo‘lmasa, otingni sot, to‘nungni sot, do‘qtur bo‘l!

 MUShMIRZO

 “Oyina”, 1913. №5. – B.117

 

MUBOHASA

 P – Pishak so‘fi M – Mushmirzo

M: Ko‘bdan beri diydoringni ko‘rmas edim. Bugun noshukurligimni o‘tganidan sen shumg‘a yo‘luqtum. Oh, ignag‘a o‘xshagan burut^[9] laring qurusun!

P: Nima uchun bu qadar badgapsan? Chog‘i bu kuz faslida anborlardan^[10] g‘allani ko‘broq o‘g‘urlab, mani nasibam uchun yaxshi semiribsan. Oh, qo‘lumg‘a tushsang-chi!

M: Ba’zi odam o‘lgonicha yomonlig‘ini qo‘ymaydur. San ham agarchi burutlaring oqarib, yoshingni olgan bo‘lsang-da, qotilligingni qo‘ymaysan, bor bechorachilik qil, kasb qil, hech bo‘lmasa gadoylik va xirmangird^[11]lik qil.

P: Qarigan chog‘imda endi gadoylikmi qilay!

M: Albatta! Gadoylik o‘g‘rulikdan, qotillikdan, hatto firubgarlikdan yaxshidur. Chunki gadoyg‘a hech kimni ishi yo‘q. Ammo o‘g‘ri va qotilg‘a jazo berarlar va ham o‘g‘ridan boy bo‘lgan yo‘q. Ammo gadoydan boylar bordur.

P: Hech boyni gadoyligini ko‘rganim yo‘q. Mani aldaysan, badbaxt!

M: So‘zing to‘g‘ri, hech boy gadoylik qilmasa ham, ko‘b gadoylar boylik qiladular.

P: Bu so‘zing tanoqiz^[12] .

M: Ay, sani qozixonadan ham xabaring borga o‘xshaydurki, tanoqizni bilursan!

P: Yo‘q, yoshligimda mantiq o‘qub edim.

M: Mantiq-santiqni bilmayman. Ammo ko‘b gadoylarni boyligini bilarman. Va u ko‘bdan biriginasini sanga aytayin, eshit.

P: So‘yla, qulog‘im sanga.

M: Mani istiqomat qilaturgan anborim yonida – jevorinda (Samarqandni Jomboy qishlog‘ida) ko‘b sholi bor edi. O‘tgan hafta sotildi. Man devorni yorug‘idan tangag‘a ko‘zum termulub turar edim. Tarozug‘a tortdilar, 80 botmon chiqdi. Savdosi 78 tangadan ekan, bu sholini ikki nafar gadoy, ikki oy muddatda 3 shogirdi ilan xirmonlardan tilab olibdur. Yana sholi xirmoni ikki oydan keyin tamom bo‘lurki, Xudo bersa, ikki gadoy 160 botmon sholi sotar. Sanki mantiq o‘qugan bo‘lsang, ehtimolki, ilmi hisobni ham bilsang, zarb qilib ko‘rgil. 160 botmon sholi necha tanga bo‘lur? Ana ko‘rdungmi? Bonkdan qarzi yo‘q ikki gadoyni qo‘lig‘a bu qadar pul tushsa “boy” demaysanmi?

P: Xo‘b so‘zunga inondim. Gadoylarni hunari nadur?

M: Sabr qil, erta aytarman. Va ham so‘ngra mullo Xokirodan eshitdimki, bu “gadoy boy”larni shahrida ko‘b mulklari bo‘lub, tijoratlari soyillik emishki, har bir savdolaridan yuzda yuz foyda ko‘radilar.

P: Bunlar nima sotarlar?

M: Duo sotarlar. Bahouddin, Balogardon, G‘avsul a’zam va …larni shafe’ kelturarlar. Va yana ko‘b hunarlari bordur.

Baqiyasi bor.

 “Oyina”, 1913 №7. – B.169-170

 

CUHBAT

 Mush: Bu ramazoni sharif oyidur. Sanga insof bormi? Qo‘y man gasht va gadoylig‘imni qilay. Jallodlikg‘a o‘n bir oy yetmasmu? San ham ko‘knorxona eshiginda poylab turgan (shabkard)g‘a o‘xsharsan.

Pishak: San nechun gadoylik va bechorachilik qilding? Saning ishing doim o‘g‘urlikdur. Sandek va ro‘yi rost ro‘zaxo‘rlardek kishin har zamon va oyda jazo bermoq durustdur.

Mush: Na uchun?

Pishak: Naf’i xalq Alloh uchun odobi umumiya va axloqi islomiyani buzgon uchun.

Mush: Xayr! O‘lturaber. Man bu kun inimdan chiqmayman. Faqat sandan iltimosim shulki, bir oz nari o‘ltur. Ko‘zungdan, tirnoqlaringdan nashiy mundiy sahar azonidan qo‘qgonidek qo‘rqarman.

Pishak: San chiqmasang, man ham ko‘rmayman, ko‘rgan va bilganingdan so‘yla!

Mush: So‘ylasam, manim istiqomat qilaturgan bozorlik do‘konni egasig‘a gazetchi gazet kelturdi. Do‘kon egasi boybacha dedilarki: Ket, man gazet o‘qumayman. Azbaski, gunoh emishki, bog‘imizni imomi bayon qildi.

Bir oy o‘tmasdan (…..) boybachani odami keldi. Boybacha bozordan olmoqqa buyurdi. 2 tangag‘a tamakuyi shomiy, 2 tangag‘a papiros, 6 tanga ko‘knor, 3 tanga chekida. Go‘shas: non……. nos (oqshom mehmon bor). Xidmatkor^[13] bir oz ketib edi. Boybacha yana chaqirdi. Bir dujina pivo ham ol. Man o‘yladim, gazet pivo va papirosdan yomon emish. Ammo gazet nimaligini o‘zum bilmayman. Sani oyoqlaring mana ko‘ra uzun. Har yerg‘a xufiyadek yurarsan. Gazet qanday nimarsadur.

Pishak: To‘g‘risini desam gazet yomon nimarsadur. Chunonchi, gazet derki, o‘g‘urluq yomon. Ko‘chalarg‘a kufr so‘ylamoq bir-birovni ozor bermoq, g‘adr va xiyonat qilmoq yomon. Har kim o‘qusun, har kim yaxshi yo‘lg‘a yursun. Fohishaxona barg‘am topsun. Ko‘knor, araq, papirosni tashlasunlar der. Madrasa va maktablarg‘a yaxshi o‘qusunlar. Volostinoy va qozilar adl qilsunlar. Domullolar avomg‘a pandu nasihat etsunlar. Ro‘za kunlari do‘konlarg‘a fohishalar ziyofatda kelmasunlar, juvonlar o‘ynamasunlar.

Mush: Gazet agarda shunday desa yaxshi nimarsa ekan. Mundan nima uchun odamlar qochar. Muning qayeri gunoh va bid’at!

Pishak: Ey ablah! Gazet sanga derki, odamlar qopini teshma, kishi haqini uyungga toshima! Manga derki, Mushmirzoni yema!

Mush: Aha, endi bildimki, gap mana!

 MUShMIRZO

“ Samarqand”. 1913 №33. – B.3

________________________

^[1] Hoji Muin. Tanlangan asarlar.– Toshkent: Ma’naviyat, 2010. – B.25-26.

^[2] Laziz. Behbudiy // Maorif va o‘qitg‘uchi. 1926. №2.

^[3] Ahrorova. Behbudiya kutubxonasi // O‘zbekiston adabiyoti va san’ati. 1995, 17 fevral.

^[4] Hoji Muin. Tanlangan asarlar.– Toshkent: Ma’naviyat, 2010. –B.28.

^[5] Parcha asarning 1-bo‘lim “Faustning ishxonasi” qismidan olingan bo‘lib, joriy yozuvda ilk bor e’lon qilinmoqda (N.E).

^[6] Mahmudxo‘ja Behbudiy. Tanlangan asarlar. – Toshkent: Ma’naviyat, 2006. – B.53.

^[7] O‘sha asar, – B.53.

^[8] Hikoyalar joriy yozuvda ilk bor e’lon qilinmoqda.

^[9] Mo‘ylov

^[10] Ombor

^[11] G‘alla tashuvchi

^[12] Bir so‘zning ikkinchi so‘zga zid kelishi.

^[13] Xizmatkor