Инглиз маданияти тарихида адабиёт ва тасвирий санъатнинг ўзаро таъсири – қадимдан келаётган ва барқарор анъана. XX асрда инглиз ёзувчиларининг тасвирий санъатга қизиқишлари ортгани эътиборни тортади. Тасвирий санъатнинг ривожланиш йўллари турли адабий йўналишларга, турли ижодий методларга мансуб ёзувчилар – Лоуренс ва Уэллс, Олдингтон ва Форстер, Жойс ва Вулфнинг синчков эътиборига тушди. Уларнинг ҳар бири тасвирий санъат ҳақида тез-тез ва катта қизиқиш билан мулоҳаза юритганини назардан қочириб бўлмайди. Улар бу ҳақда ўзларининг адабий-назарий мазмундаги асарларида ҳам, бадиий асарларида ҳам ёзадилар. Ушбу мулоҳазалар ва қайдларнинг ўзига хос хусусияти шундаки, уларда тасвирий санъатда рўй бераётган силжишлар ва ўзгаришлар ҳикоя қилиш санъатидаги ўзгаришлар, адабиётда ҳаёт ва инсонни тасвирлашнинг янги усуллари ва янги воситалари билан қиёсланади.

Ўша даврда санъатнинг ҳар хил турлари ўртасидаги ўзаро таъсир ва бир-бири билан киришиш, сингишиш жараёнлари ҳақида кўплаб инглиз ёзувчилари фикр билдирганлар. Замонавий санъатнинг муҳим жиҳати ҳақида Жон Голсуорси шундай дейди: “Ҳар қайси санъат ўз доирасидан четга чиқишга уринади… Роман пьеса бўлишга, пьесанинг – роман бўлишга, униси ҳам, буниси ҳам тасвирий санъат воситалари билан ишлашга интилади; мусиқа ҳикоя бўлишга уринади; поэзия мусиқага айланишни орзу қилади; рассомчилик фалсафа ролига даъвогар. Шакллар, қонунлар, қоидалар – ҳаммаси қонунда қайнайди, эрийди: турғунлик барҳам топди!”^[1] Ричард Олдингтон ўзининг “Қаҳрамон ўлими” асарини “роман-жаз” сифатида қуради. Олдос Хаксли ўзининг “Контрапункт” романида материални мусиқий ташкиллаштириш тамойилларига мурожаат қилади. Э.М.Форстер ўзининг назарий асарида (“Роман аспектлари”) ритм романнинг муҳим хусусиятларидан бири экани ҳақида ёзади.

Дэвид Герберт Лоуренснинг замонавий роман поэтикасига таъсири нуқтаи назаридан тасвирий санъат қизиқиши янги давр адабиётида тасвирий санъат усуллари ва санъатнинг бошқа турлари (мусиқа, рассомчилик, кино) воситаларини дадил қўлланаётгани тенденцияси билан боғлиқ. Гарчи мусиқий оҳанг ҳамда гўзал, чиройли тасвир ўтган замонларда ҳам адабиёт ва роман санъатига маълум бўлган бўлса-да, XX асрда роман қурилишининг синтетиклиги нафақат кенг ёйилган воқеага айланди, балки роман ижодкорларининг ўзларига тегишли бўлган адабиётшуносликка доир ишларда ва санъат ҳақидаги мақолаларда муайян маънода назарий асосларга эга бўлди; ёзувчиларнинг эстетик дастурлари, уларнинг эстетик тамойилларига сингдирилган мазмун-моҳият шундан гувоҳлик беради^[2].

Ўзининг роман назариясини ишлар экан, Лоуренс XIX аср охири  –  XX ­аср бошидаги рассомларнинг картиналарига мурожаат қилади. Жойс ва Вулфдан фарқли ўлароқ, Лоуренсни формалистик изланишлар қизиқтирмади. Унинг реалистик санъат, айниқса, бу санъат ривожининг илк босқичи билан алоқаси аниқ белгиланган, инсонга қизиқиши ва ўзининг бутун ижоди билан ҳаётнинг янгиланишига кўмаклашиши эса, жуда самимий. Роман ижодкори сифатида Лоуренс реалистик ҳикоя қилишнинг классик шаклидан чекинмади, у билан алоқасини узмади. Унинг ижодий манерасига хос хусусият самимийликда, туйғуларни ифодалашда беихтиёрлик, кутилмаганликда намоён бўлиб, бу тажриба қўлловчиларнинг нозик усулидан фарқ қилади. Лоуренс ёзади: “Санъат икки асосий вазифани бажаради: у эмоционал ҳаётни аслидай қайта тиклайди ва сўнгра, агар бизнинг ҳис-туйғуларимиз шунга қодир бўлса, у кундалик ҳаёт ҳақидаги тасаввурларнинг манбаига айланади”^[3].

Лоуренснинг романларида реал оламни аслидай тасвирлашда кўриб-кузатиш, ҳис этишнинг аниқлиги фалсафий теранликка даъво қилувчи умумлашмалар ва тимсолларда уйғунлашади. Лоуренс XX аср “механик цивилизацияси”нинг ғайриинсонийлигига қарши эҳтиросли норозилиги, одамларнинг буржуазия мунофиқлиги чангалидан озод бўлишига чин дилдан ва ҳар доим ёрдам беришга хоҳиши билан эътиборни тортади. Инсонни асоратга солган замонавий буржуазия цивилизациясини лаънатларкан, ёзувчи унга туйғулар ва эҳтирослар эркинлигини қарама-қарши қўяди, зеро, фақат туйғулар ва эҳтиросларнинг беихтиёр рўёбга чиқишида, унинг фикрича, чинакам гўзаллик ва инсон мавжудлигининг асл моҳияти намоён бўлади. Инсонни қутқариш учун у инсон шахси “табиий асослари”ни тиклашнинг утопик дастурини таклиф қилади. Шу боис, бежиз уни “янги дин” пайғамбари ва яратувчиси, дейишмаган.

Бу каби изланишлардаги қатъияти туфайли у Жойс ва Вулфдан, уларнинг тушкунлиги ва инсон имкониятларига ишончсизлигидан фарқ қилади. Лоуренс инсон шахси қадр-қимматини ҳимоя қилади ва уни тик­лаш йўлларини кўрсатишга интилади. Бироқ у ақлнинг имкониятларига ишонмайди, интеллектга ён босмайди, одамлар ҳаётида физиологиянинг ролини ҳаддан ташқари ошириб кўрсатади.

Шу билан бирга Лоуренснинг изланишларида янги давр инглиз романига доир қизиқарли ва муҳим жиҳатлар талайгина. Романни янгилашга уринишда, унинг тасвир имкониятларини бойитишда Лоуренснинг тасвирий санъат ютуқларидан ижодий фойдалангани қўл келди. Лоуренснинг ижодий амалиётида унга хос бўлган – ҳаётни ёрқин образларда қабул қилиш қобилияти катта роль ўйнади. Инглиз романнависининг бу ўзига хос хусусияти ҳақида танқидчи Кит Олдритт “Д.Г.Лоуренснинг ижодий тасвирида ёрқин идрок” (1971)^[4] китобида алоҳида тўхталиб ўтади. ­Лоуренс романларининг ўзига хос жиҳатлари ва услубининг тадрижий ривожини К.Олдритт ёзувчи ижодий тасаввурининг ўзига хос хусусияти, шунингдек, унга рассомларнинг бадиий кашфиётлари кўрсатган таъсири билан боғлайди. Лоуренс инглиз романини шундай чизгилар билан бойитдики, уларни биргина адабий анъаналар бера олмасди, деб ҳисоблайди К.Олдритт.

Санъатнинг асосий вазифасини ва роман ижодкорининг бош мақсадини Лоуренс инсоннинг эмоционал ҳаётини доимий ҳаракатда ва ўзгаришда кўрсатишда, инсон билан уни ўраб олган олам ўртасидаги муносабатларни очишда кўради. Лоуренс романни ҳаётни янгилайдиган таъсирчан воситалардан бири, деб ҳисоблайди. У Жойс, Пруст, Дороти Ричардсон ижодига кескин салбий баҳо беради, уларнинг асарларига замонавий санъатнинг чуқур инқирози кўринишлари сифатида қарайди. “Романнинг келажаги бор”лигига ишониб, Лоуренс ўзининг 20-йиллардаги адабий-танқидий мақолаларида бу инқирозни бартараф этадиган йўлларни топишга интилади. Романнинг тикланишини у адабиётнинг фалсафа билан уйғунлашувида, шунингдек, роман ижодкорларининг тасвирий санъат усталари тажрибаларини ўзлаштириб олишларида кўради.

“Ахлоқ ва роман” (1925) мақоласида санъатнинг хусусиятлари ва бадиий ижоднинг ўзига хос жиҳатларига доир масала қўйилади. Санъатда муҳими – инсон ва олам ўртасида юзага келадиган муносабатларни кўрсатишда, деган фикрни илгари суриб, ижод жараёнининг муҳим жиҳатлари ҳақида сўз юритаркан, Лоуренс Ван-Гог полотноларига, унинг “Кунгабоқар уруғи” асарига мурожаат қилади. Хўш, француз рассомининг картинасида Лоуренсни нима мафтун этган? У роман ижодкорларини Ван Гогдан айнан нималарни ўрганишга чорлайди? Ўзининг дурдона асарини яратаётиб Ван Гог, Лоуренснинг фикрича, ҳар бир рассомнинг ва шу жумладан, роман ижодкорининг олдида турган мақсадга эришган: у инсон сифатида ўзи билан кунгабоқар уруғи ўртасида юзага келган муносабатни – айнан у чизаётган лаҳзада юзага келган муносабатни кўрсата олган. Санъаткорнинг мақсади – инсоннинг атрофдаги олам билан муносабатини очиб бериш. Модомики бу муносабат доимий равишда ўзгариб турар экан, санъаткор, биринчи галда, бу муносабатнинг бошқа ҳеч қачон такрорланмайдиган, муайян бир дақиқада кечадиган ўзига хослигини кўрсатиши лозим. Буни мукаммал даражада уддалаш насиб этган. Полотнода муайян дақиқада содир бўлган муносабат муҳрланган, уларнинг ўткинчи, лаҳзалик экани ва шу билан бирга теранлиги кўрсатилган. Ван Гогнинг бу асари доимо кашфиёт сифатида қабул қилинади: бизнинг кўз ўнгимизда ҳаётнинг ўзи гавдаланади.

Лоуренс назарида ҳаёт – одамларнинг бир-бири билан мулоқати жараёнида, инсон билан табиатнинг – ер ва қуёш, гуллар ва дарахтлар, ой ва осмон мулоқотида юзага келадиган туганмас муносабатлари. Ҳис эта билмоқ, идрокламоқ, атрофдагиларнинг чақирувига жавоб бермоқ, олам нафасини ва ҳаяжонини туймоқ – бу яшамоқ демак. “Бу бизнинг ҳаётимиз ва бизнинг боқийлигимиз: мен ва менинг атрофимдаги олам ўртасидаги тутқич бермас, тўкис муносабатлар”^[5], – деб ёзади Лоуренс. Бу муносабатларни ҳис этмоқ ва кўрсата билмоқ – санъат асари яратмоқ демак.

Бироқ, ўткинчи бир лаҳзани акс эттиришнинг зарурлиги ҳақида сўз юритиб, Лоуренс ўзининг мақоласида “таассурот” сўзини қўлламайди, у санъаткор билан унинг атрофидаги муҳит ўртасидаги “муносабатлар” ҳақида гапиради. Лоуренс учун фақат қайд этиш эмас, балки воқеанинг баҳоси муҳим. Унинг “санъат ҳамиша замондан олдинда” деган ибораси эътиборни тортади. Эҳтимол, шундай қараш билан Лоуренс тўла-тўкис англамай туриб, ўзи билан импрессионистлар ўртасида чегарани белгилайди, бироқ уни ҳимоя қилишда изчиллик кўрсатмайди.

“Санъат ва ахлоқ” (1925) мақоласида Лоуренс Сезанни ўзининг санъати билан оламга янгича қарашни қарор топтирган буюк ислоҳотчи сифатида тавсифлайди. Сезанн қотиб қолган қарашлар ва меъёрларга қарши дадил курашади. У рассомнинг теварак-атрофни янгича кўриш, ҳис қилиш ва тасвирлашга ҳақ-ҳуқуқи борлигини эътироф этади. У чизган асарлар чиндан ғаройиб, шу боисдан улар нафақат ҳайратлантириши, балки ёқмаслиги ҳам мумкин.

Лоуренс нега кўпчилик Сезанни тушунмаслиги ва қабул қил­мас­лигининг, нега у тасвирлаган олмалар, кўза ва дастурхонлар салбий муносабат уйғотишининг сабабини тушунтиришга уринади. Бунинг сабабини у рассом умумнинг дидига қарши чиққанида ва асарлари одатдаги тасаввурларга мос эмаслигида кўради. Одамлар нарсаларни фотоаппарат объективи қандай акс эттирса,  шундай кўришга ўргатилган. Сезан эса, уларга янгича нигоҳ билан қаради. Худди Ван-Гог сингари, у бизни одам ва унинг теварак-атрофи ўртасидаги кашф этилган янги муносабатлар оламига олиб кирди. У одатдаги нарсаларни дадил ва шафқатсиз бузиб ташлади. Сезаннинг новаторлиги Лоуренсни қизиқтиради ва у роман ижодкорларини француз рассоми очган йўлдан боришга даъват этади.

Ўзининг шахсий ижодида Лоуренс ҳаётни изчил ривожланишда, ҳаракатда ва доимий ўсиш-ўзгаришда кўрсатишга интилади. Бироқ санъатнинг ҳаётийлиги ҳақида унинг тасаввури хийла чекланган. Унинг нуқтаи назарига кўра, ҳақиқий ҳаётни кўрсатадиган асарда ижодкор ўз “мен”ини батафсил ифодалайди ва туйғулар оламини бадиий тадқиқотининг асосий соҳаси қилиб олади. Лоуренс чинакам гўзалликни “энг қадимги инстинктлар”нинг намоён бўлишида ва одамлар ўртасида, ғоялар эмас, балки ҳис-туйғулар соҳасида, алоқалар қарор топишида кўради. Ван Гог ва Сезанн санъатини Лоуренс мана шу аснода қабул қилади.

Ўзининг биринчи романи “Оқ товус”ни (1911) ёзувчи “туйғу романи” сифатида ўйлади. Бу асари устида ишлаш жараёнида у хатларидан бирида ёзади: “Туйғуни билиш, ўрганиш, таҳлил қилиш керак, худди суддаги кўрсатмалар таҳлил этилганидек”. Романда энг муҳими – қаҳрамонлар ҳис-туйғулари ҳаракати ва улар кайфиятининг жилоланиши нозик ифодаланганида. Романдаги энг кучли ёрқин образлар ландшафт-манзара тасвири билан боғлиқ. Табиат манзаралари Констебл, Тернернинг ранглар уйғунлигини, пейзажининг нурлар мажмуини ёдга солади. Қаҳрамоннинг ёшлик йиллари ҳақидаги лирик ҳикояга майин рангдор қаламда ранг берилган. Қизиғи шундаки, Лоуренснинг биринчи романи қаҳрамони Сирил рассом. Унинг қарашлари тадрижий ривожини, ҳаёт ва одамларга муносабатини кўрсатаркан, Лоуренс тасвирий санъат Сирил дунёқараши шаклланишида муҳим аҳамият касб этганини таъкидлайди. Тасвирий санъат соҳасида юз берган янги воқеалар билан танишиш Сирилнинг теварак-атрофга муносабатини ўзгартиради.

К.Олдрижнинг қайд этишича, йиллар ўтиб Лоуренснинг кўриб-кузатиб идроклаш тарзи секин-аста ўзгариб борди ва унинг романларининг кўримли образли тизими ўзгарди. Чунончи, агар “Оқ товус”да табиат манзаралари кучли таассурот уйғотса, “Ўғиллар ва хушторлар”да эса аввало, қаҳрамонлар образларининг ўзи жуда таъсирчан чиққан. Бу романда шахтёрлар қишлоғининг гўзал тасвирлари бор ва бу жойда илк бобдаги воқеалар содир бўлади, бироқ ёзувчи яратган асосий манзаралар ҳаракатдаги шахсларнинг феъл-атвори ва изтироблари билан боғланган. Биринчи планда – Гертруда ва Пол Морел туради. Лоуренсни биринчи галда ўғил ва онанинг ўзаро мураккаб муносабатлари тарихи, уларнинг касаллик оқибатида мушкиллашган изтироблар ва ҳис-туйғуларнинг бутун бир комплекси қизиқтиради. Шахтёрлар қишлоғи аҳолисининг ҳаёти ва турмушидан чизилган манзаралари ҳаққоний ва маҳорат билан амалга оширилган, романдаги таржимаи ҳол мазмунидаги фактлар – иккинчи пландаги кўринишлар.

“Ўғиллар ва хушторлар” романида ҳам бош қаҳрамон рассом. Романда рассом Пол Морелнинг шаклланиш жараёни очиб берилади. Қаҳрамоннинг тадрижий ривожида Лоуренс унинг илк рафаэлитлар анъаналарига яқин бўлган, реалистик тасвирий санъати тамойилларига мурожаат этган ва ниҳоят, экспрессионизм билан машғул бўлган босқичларни қайд этади. Рассомнинг камол топишидаги бу йўлни Лоуренс унинг ҳаётни англаш ва қабул қилишининг теранлашиши ва такомиллашуви, ҳаётий тажрибаларининг бойиб бориши билан боғлайди.

Ҳаётни ҳаракатда ва доимий ривожланишда тасвирлаш тамойили “Камалак” (1915) ва “Севиб қолган аёллар” (1920) романларида нисбатан тўла-тўкис ифодасини топди. Шу билан бирга бу асарларда Лоуренсга хос бўлган чекланганлик кучли даражада намоён бўлди. “Камалак” ва “Севиб қолган аёллар” романларида тасвирланаётган панорама олдинги романларга қараганда кенгаяди ва биринчи галда айнан оқим, ҳаёт ҳаракатига урғу берилади. Бренгуэнлар оиласининг бир-бирини алмаштирган тўрт авлоди ҳаёти манзаралари бой таассурот уйғотади, зеро, бу тақдирлар етмиш йил мобайнида инглиз жамиятида рўй берган ўзгаришларни қисман акс эттиради. Бироқ ҳикоя қилиш манераси ва тасвирийлик принциплари бу романларда тубдан ўзгаради. “Камалак” устида ишлаётганда Лоуренс Э.Гарнеттга бу роман “Ўғиллар ва хушторлар”дан жуда жиддий фарқ қилади: у бутунлай бошқача тилда ёзилган”, деб ёзади. Лоуренс ижодида шундай бир жараён кечадики, уни “ювилиб кетиш”, йирик инсоний характерларнинг йўқолиб кетиши, деб белгилаш мумкин. Лоуренснинг ўзи қайд этишича, энди уни кўпроқ қаҳрамонлар хулқ-атворининг жисмоний жиҳатлари ва хатти-ҳаракатлари қизиқтиради. Лоуренснинг ижодининг илк даврига хос бўлган ҳис-туйғуларни синчковлик билан таҳлил этиш энди бошқа пландаги қизиқишлар билан алмашинади. Ёзувчини инсон табиатининг моддий-жисмоний тарафи ўзига жалб этади, унда адиб мураккаб ва номаълум, ақлга бўйсунмаган бутун бир оламни кўради. “Камалак” Лоуренснинг ижодий ривожида унинг реализмдан узилиб кетишини белгилаган бўлса, “Севиб қолган аёллар” бу узилишни мустаҳкамлади. Лоуренс ижодида воқеликни кўрсатишнинг бошқача тамойиллари ишлаб чиқилиши ва қўлланилиши унинг тасвирий санъатдаги модернча тамойилларга қизиқиши ортганига мос тушди. Бу эса Лоуренснинг адабий асарларида ҳам, унинг рассомлик ишларида ҳам ўз аксини топди.

Феруза Отамуродова, Қарши давлат университети докторанти

“Жаҳон адабиёти” журнали, 2020 йил, 12-сон

_____________________

^[1] Голсуорси Жон. Собр. coч. в 16-ти томах. Том 16,  с.336.

^[2] Қаранг: Михальская Н.П.Взаимодействие литературы и живописи в истории культуры Англии. //Традиция и история культуры.  М., 1978.

^[3] Lawrence D. H. Studies in Classic American Literature, L., 1924, p. 297.

^[4] Aldridge K. The Visual Imagination of D. H. Lawrence. Evansion, 1971.

^[5] Lawrence D.H. Selected Literary Criticism. L., 1960, p. 109.