“Француз жамияти ўз тақдирининг яратувчиси бўлиб чиқди. Мен эса унинг котибиман, холос. Эҳтимол, мен барча тарихчилар назаридан четда қолган тарих – ахлоқ ҳақидаги тарихни ёзишга мушарраф бўларман. Мен бор маҳорат ва матонатимни тўплаб, ХIХ аср Францияси ҳақидаги китобимни адоғига етказаман”, дея таъкидлайди Оноре де Бальзак ўзининг “Инсон комедияси” эпопеясига ёзган сўзбошида.

Буюк француз ёзувчиси, инсон руҳий оламининг зукко билимдони, жаҳон адабиётидаги янги саҳифа – танқидий реализм асосчиси Оноре де Бальзак 1799 йилнинг 20 майида Франциянинг Тур шаҳрида суд амалдори оиласида дунёга келди. У дастлаб Вендом диний конгрегация аъзолари мактабида тарбияланди, отаси Франсуа Бальса хоҳишига кўра, ҳуқуқ коллежига ўқишга киради. Бироқ ёш Бальзак фалсафага кўнгил қўйганлиги ва адабиётга бўлган иштиёқи туфайли Сорбонна университетига бориб, адабиётдан маърузалар тинглади, у ерда адабиётшунос ва файласуф олимлар билан суҳбатлар қурди ва ўзини бутунлай бадиий ижодга бахшида этди. Ўқиши тамом бўлгач, отаси унга Турга қайтиб судда иш бошлаши лозимлигини айтганида, бўлажак адиб отасидан Парижда қолиши учун икки йил муҳлат сўрайди. Ота-онаси ҳам унинг қизиқишларига қарши чиқмади, ёш Онорени Дигиерлар кўчасидаги бир уйнинг мансардасида^[1] эркин ижод қилиши учун икки йилга қолдириб, ўзлари эса моддий етишмовчилик сабаб, Париж яқинидаги Вильпаризи шаҳарчасига кўчиб кетадилар. Бу давр мобайнида ёш адиб Пьер Корнель ва Жан Расин ижодидан илҳомланиб, ўзи яшаган даврнинг тушкунлик, умидсизлик кайфияти яққол уфуриб турган “Кромвелл” шеърий трагедиясини яратди. Бироз вақт ўтиб романга қўл урди. Аммо ҳаваскор адибнинг ижодига нисбатан кетма-кет билдирилган танқидлар сабаб, секин-асталик билан ўша давр услубига мослашиб, саргузашт романчилик намуналари ҳисобланган асарлар ярата бошлади. Бундан ташқари, яширин тахаллуслар остида қатор қисса ва новеллалар эълон қилди. Бироқ бу асарлар ҳам ёзувчи номини адабиёт оламига танита олмади. Оқибатда у шу пайтгача ёзган барча асарларини ёзувчилик йўлидаги машқ деб санаб (Бальзак бу асарларининг баҳридан ўтади), кейинчалик “фақат ўзимнинг Бальзак номим остида чиққан асарларимнигина ўзимники деб ҳисоблайман”, деган эди.

1829 йилга келиб, Бальзакнинг ўз номи остида чоп этилган “Шуанлар” номли биринчи романи муаллифни адабиёт оламига олиб кирди. Бу асар ҳарбий-сиёсий роман сифатида тан олинди, шунингдек, тарихий роман сифатида ҳам ижобий баҳоланади. Унинг бу ютуғи муваффақиятлар силсиласининг ибтидоси бўлди. Зеро, Бальзак француз адабиётида ўзининг такрорланмас ўрнига эга бўлган энг сермаҳсул ижодкор ҳисобланади. Адибнинг мухлислари учун унинг ўзигагина хос бўлган асар воқеаларидаги изтиробли чизгилар кифоя қиларди. Айтиш керакки, бу чизгилар, шубҳасиз, адибнинг уқубатга тўла ҳаёт йўлининг инъикосидир.

Ажиб бир ҳолат: Бальзак ёзишни тўхтатган ҳамоно ҳаётида мудом фалокатлар, омадсизликлар юз берарди. Айни шундай пайтларда унинг битмас жароҳати – оила ташвишлари яна ва яна кўндаланг турарди. Синглиси Сервилахоним бетоб, такасалтанг укаси Анри сариқ чақасиз, онаси эса асабий… Ва барча муаммолар Оноренинг зиммасида, барчасига ўзи қалқон.

Саросима, руҳий қийинчиликлар ва муаммолар исканжасида қолган пайтларида Бальзак маҳбубаси де Берни хоним (ўзидан йигирма ёшлар катта, онаси тенги аёл)дан юпанч топар эди. Ёш адиб уни ҳам маъшуқа, ҳам дўст сифатида қадрларди. Аёл унга руҳий кўмак, ҳаёт ва ижод борасида фойдали маслаҳатлар берарди. Адиб эса унинг меҳрига жавобан, бор бисотини аёлнинг оёғи остига сочишга тайёр эди.

Дастлабки муваффақиятлардан бироз боши айланиб қолган Бальзак ўзининг ижодий салоҳиятига ишониб, газета ва нашриётлар таҳририятларини муайян муддатда роман ёзиб беришга ишонтиради, олдиндан бўнак олишдек хатарли ишни одат қилади. У ёзишни режалаштирган асарининг бирор сатри қоғозга тушмасданоқ сотиб юборган бўларди. Дўстлари уни бу ишдан қайтаришга ҳарчанд уринмасин, Бальзак ўз билганидан қолмасди. Аксинча, бу иши унга ўзгача ҳузур бағишлар эди. Эҳтимол, у зуғум остида, боши узра қилич ўйнаб тургандагина ишлашга одатланиб қолгандир…

Бальзакнинг қарзи борган сари ортиб борар, боз устига у деярли ижод қилмай қўйганди. Энди нашриётлар у билан алоқани узган, устига-устак унга қарши даъво аризаси билан судга мурожаат қилишган эди. Судда “айбдор” Бальзак… ғалаба қозонади! Суд қарорига кўра, агар ёзувчи ваъда қилган асарини ёзиб тугатиш ва муддатида топшириш имкониятига эга бўлмаса, бундан кўрилган зарарни қоплашга мажбур қилинмайди ва олган бўнагини нашриётларга қайтариб бериши кифоя, деб топилади. Шу воқеа сабаб Бальзак чинакам ижод сари юзланди ва ўзининг туркум романларини оммага тақдим эта бошлади.

1830-йилларнинг биринчи ярмида француз буржуа жамиятининг турли табақа вакиллари ҳаётини тасвирловчи “Гобсек”, “Сағри тери тилсими”, “Ўттиз ёшли хоним” асарларини ёзиб, қизғин кайфиятда кўплаб ижодий режалар тузди ва уларни парижликлар ҳаётининг ўша даврга хос таъсирчан саҳналари билан бойитди. Бунинг натижаси ўлароқ адиб ижодининг ёрқин намуналари ҳисобланмиш “Полковник Шабер”, “Тур руҳонийси”, “Евгения Гранде”, “Қишлоқ табиби” асарларида замондошларининг ҳаётий қарашлари, турмуш тарзини ёритиб берди.

1830 – 40 йилларда адиб ўзининг “Водийдаги лола”, “Цезарь Бирото”, “Нусингенлар уйи”, “Ушалмаган орзулар”, “Сатангларнинг шавкатию қашшоқлиги”, “Холавачча Битта” каби қатор асарларини яратди. Бу асарларда ХIХ аср француз буржуа жамиятининг турли иллатлари қаттиқ қораланади, судхўрлик, молиявий найранглар ва бойлик учун кураш йўлида тубанлик ботқоғига ботган турли тоифа кишиларининг қиёфаси очиқ-ойдин, шафқатсиз тасвирланади.

Шу тариқа жамият ва инсонлар қиёфаси Бальзак ижодининг асосий мавзусига айланиб борди. У ўзининг барча даврларга хос бўлган қарашларини сингдирган жамики асарларини яхлит бир тўплам ҳолига келтириб, унга “Инсон комедияси” дея умумий ном берди. Яратилиши жиҳатидан Дантенинг “Илоҳий комедия”сини эслатадиган мазкур эпопеяда ўзи гувоҳ бўлган ва бевосита яшаган даврнинг ахлоқий муаммолари ва моддий етишмовчиликлар, ижтимоий тенгсизлик сингари мураккабликларини ошкора баён қилган. Адиб “Инсон комедияси” эпопеясига киритган асарларини уч асосий рукн: “Ахлоқий этюд”, “Фалсафий этюд” ва “Аналитик этюд” остида бирлаштирди. Эпопеяга киритилиши мақсад қилинган 145 га яқин катта-кичик асарлардан 97 тасинигина ёзишга улгурди.

Бальзак асарларининг кўлами ҳам, сифати ҳам борган сари ортиб борди. Муаллиф асар қаҳрамонларига бевосита яқин қариндошлик муносабатларининг ёрқин кўринишларини ўйлаб топар ва воқеликни баён этишда ўтмиш билан боғлиқ ришталардан фойдаланарди. Яъни, ўқувчилар унинг бир асаридаги қаҳрамонини кейинги ижодий намуналарда яна қайта учратишдан ҳечам ажабланмасдилар, аксинча, бу туркум асарлардаги яхлитлик ҳамда воқеалардаги давомийликни таъминларди.

Масалан, “Горио ота” романи “Инсон комедияси” жамланмаси учун энг муҳим манба ҳисобланади. Асарда Горио отанинг жон-жигарлик меҳр-муҳаббати ҳақида сўз борганда, Бальзак, албатта, бу эҳтирослар ота қалбини емирувчи оғир жароҳатдай зўрайиб боришини ва натижада, бошқа ҳамма туйғуларни муқаррар тарзда янчиб ташлашини кўрсатиб берди. Романнинг бошида биз билган Горио ота аввалига бу мушкул вазиятдан қутилиб кета оладигандай туюлади. Собиқ савдогар мол-мулкининг анча-мунча қисмини қизларига сарфлаб, эндиликда ўзи Воке пансионида (бу бир хароба хонадон бўлиб, у ерда ижарада турадиганларнинг аксарият қисмини қашшоқ талабалар ташкил этади) холи ва ёлғиз ҳаёт кечиради. Бальзак ўз қаҳрамонини бир мағлубиятдан иккинчисига, бир маҳрумликдан яна бошқасига олиб ўтар экан, алал-оқибат унинг ҳалокат ёқасига келиб қолишини тасвирламоқчи бўлади. Бу услуб унинг кўп асарларига хос. Бальзак бу асардан сўнг “Инсон комедияси”нинг энг муҳим хусусияти ҳисобланмиш “қайта яратилган образ” услубидан фойдаланиб ижод қилди. “Горио ота” романидаги персонажлар ва воқеалар ривожи адибнинг кейинги асарларида ҳам учрайди.

Француз ёзувчиси Андре Моруа бу роман хусусида шундай фикр билдиради: “Айнан “Горио ота” романида Бальзак томонидан яратилган дунё шу қадар ишончли сифатлар касб этадики, уларни ҳақиқий ҳаётдан фарқлаш қийин бўлиб қолади”.

Бальзак замондош адибларга эҳтиром кўрсатишда ҳам эътиборли эди. “ХIХ аср француз ёзувчиларига мактуб”ида давлатга ҳукмронлик қилишда қуролдан кўра ғоянинг роли устунлигини таъкидлайди, шу билан бирга, Европа устидан қурол билан эмас, балки сўз қудрати билан ҳукмронлик ўрнатишга даъват этади. Адибнинг фикрига кўра, “ижоднинг ширин меваси бесамар ғафлатга олиб келади ва ёзувчи учун бундан ҳеч қандай наф йўқ”. Бинобарин, адиб бутун умри давомида ўзига чекловлар қўйиб, ижод борасида қониқмаслик ҳисси билан яшаган.

Оноре де Бальзак атроф-жамиятни синчковлик билан кузатар экан, бойликка хирс қўйган буржуа синфининг жирканч қиёфасини, бузуқ ахлоқини холис талқин қила олди. У инсон руҳиятининг чуқур билимдони ҳам эди. Буни адибнинг барча асарларида кузатамиз. Шунинг учун ҳам “буюк инсоншунос”нинг бу салоҳияти жаҳон адабиётида янги ижодий оқим – танқидий реализмнинг юзага келишига сабаб бўлди. Бальзак ўзининг “Инсон комедияси” туркумини яратиш билан замонасининг ҳушёр зиёлиси, қалами ўткир сатирик ёзувчи, билимдон файласуф сифатида ҳам жаҳон адабиётида ўчмас из қолдирди.

Бальзакнинг ҳаёти ва ижод йўли мушкулотлар билан тўлиб-тошган. Оилавий ташвишлар, руҳий изтироблар ва тинимсиз меҳнат адиб соғлигининг ёмонлашувига сабаб бўлди.

1850 йилнинг эрта баҳори… Оноре узоқ йиллардан буён хат ёзишиб юрган меҳрибон дўсти Эвелина Ганскаяга уйланиш ниятида Украинага келди. 14 март куни уларнинг никоҳ маросими бўлиб ўтди. Бундан хурсанд бўлиб, Бальзак парижлик сирдош дўсти Зюлма Карро хонимга мактуб йўллаб, шундай деб ёзади: “Ҳаётда на бахтли болаликдан, на навқирон ёшликдан тўйиб баҳра олиш насиб этган эди менга. Афтидан, умримнинг қолган қисми энди тотли ўтадиган кўринади”.

Афсуслар бўлсинки, бу бахт ҳам унга насиб этмади. Касали кун сайин зўрайиб борган адиб рафиқаси билан Парижга қайтди ва августнинг ўн саккизида адабиёт аҳли буюк ёзувчисидан ажралиб қолди. “Бугун француз халқи учун жуда оғир кун бўлди. Жаноб Бальзак барча буюкларнинг буюги, улуғ инсонларнинг улуғи эди… У ёзиб қолдирган асарлар замонамизни тўлиқ ва ёрқин картиналарда акс эттирувчи ҳаёт саҳифасини ташкил этади”, деган эди дафн маросимида сўз олган ёзувчи Виктор Гюго чуқур қайғу билан…

Маҳмадиёр Асадов, Қарши Давлат Университети ўқитувчиси,

Нилуфар Шодиева, Қарши Давлат Университети талабаси

“Жаҳон адабиёти”, 2013 йил, 5-сон

^[1] Том остидаги қия шипли болхона.