Бадиий адабиёт хазинасини ўзининг дурдона асарлари билан бойитган Чингиз Айтматовнинг ижоди билан таниш бўлмаган фаол китобхонни топиш қийин бўлса керак. Адиб асарлари дунёнинг барча қитъаларида севиб ўқилади. Ҳар бир миллат вакили уларни мутолаа қилар экан, ўзи, миллати ва ватанига дахлдор нарсаларни топа олади.
Айтматовнинг ижоди Ўзбекистонда кенг тарқалган ва ўрганилган десак, муболаға бўлмайди. Бунда Асил Рашидов, Иброҳим Ғафуров, Суюн Қораев, Маҳкам Маҳмудов, Абдураим Отаметов каби маҳоратли таржимонлар, Ғайбулла Саломов, Акмал Саидов, Сайди Умиров, Париза Муҳаммаджонова каби таниқли олимларнинг хизмати катта. Адибнинг тоғ ва дашт мавзусидаги қисса ва романлари бизни йигирманчи асрнинг буюк истеъдод эгаларидан бири – ёзувчи, публицист ва жамоат арбоби Чингиз Айтматовнинг бадиий ҳамда маънавий олами билан ошно этди, ижтимоий-сиёсий, фалсафий-эстетик қарашлари билан таништирди. Устоз Ғайбулла Саломовнинг адиб ижодининг сермаъно қирралари тўғрисидаги тадқиқотлари Чингиз оғага муҳаббатимизни янада оширди. Икки ёндош, қондош мамлакат халқлари орасидаги азалий дўстлик ришталари, адабий, маданий алоқалар адибнинг маҳоратли қалами, журъатли сўзи, беғубор қалби боис янада ривож топди.
“Айтматов ижоди бизга кўп жиҳатдан сабоқ бергулик мактабдир, – деб ёзган эди Ўзбекистон халқ шоири Абдулла Орипов. – Менинг учун Айтматов сабоқларидан бири қуйидагича: Чингиз оға ўзининг бениҳоя жасур истеъдоди билан ҳар қандай маҳдуд, қийин шароитда ҳам ҳақиқатни қиёмига етказиб, ўринлатиб айта билишини исботлади. Адибнинг “Алвидо, Гулсари” асарини эсланг. Асар қаҳрамони Танабойнинг ҳам, унинг содиқ йўлдоши Гулсари лақабли отнинг ҳам навқирон чоғлари жамият хизматига сарф бўлди. Бироқ, улар қартайгач назардан, эътибордан қола бошладилар. Ёзувчи мана шу фикрни мураккаб шароитда катта маҳорат билан бадиий асарга айлантирди. Бу гап бугунги кунда ҳам ўз актуаллигини, ҳаётий қимматини йўқотган эмас. Албатта, ҳар қандай буюк адибнинг ҳам ўз услуби, оҳанги бўлади. Толстойни Достоевскийдан фарқлашда доҳиёна белгиларни илғаш мумкин бўлганидек, Айтматов ижодини кузатганда ҳам фақат унга хос бўлган фазилатларни дарҳол топа оламиз. Булар – чуқур инсоний фалсафа ҳамда ғоят гўзал поэтик руҳдир”.
Ёзувчи халқимиз тарихи ва маданиятини, бой маънавий меросимизни яхши билади, чуқур ҳис этади, буюк алломаларимиз билан ўзбек халқи каби фахрланади. Унинг қисса ва романлари, публицистик мақолалари, долзарб маърузаларида халқимизнинг шонли тарихи, буюк аждодларимиз мероси, Самарқанд, Бухоро каби ўтмишга шоҳид шаҳарларимиз билан фахрланиш, Орол кўлининг тақдирига куюниш каби ҳолатлар кўплаб учрайди.
“Асрни қаритган кун” романи қаҳрамонларидан бири Қазангап тақдир тақозоси билан олти йил Мирзачўлга келиб яшайди. Шу ерда хивалик Бўкей исмли қорақалпоқ қизга уйланади. Умри ниҳоясига етаётганида Орол денгизига бориб, бу баҳри уммон билан видолашади. Қуриб-қақшаб бораётган денгизнинг қум босган соҳилларига тикилар экан: “Орол дунё тургунча турар эди, мана энди, шу денгиз ҳам қурияпти, одам умрини гапирмаса ҳам бўлади” дейди ва Эдигейдан вафот этганида Она Байитга дафн этишини илтимос қилади. “Жамила”даги Дониёр ҳам бизга ёт эмас. “Турмуш бу муштдек болани не кўйларга солмаган, тирикчилик дардида у қаерларга бош урмаган. Дониёр кўп вақт Чақмоқ даштида қўй боқиб юриб, вояга етгач, жазирама чўлларда канал қазиган, янги тузилган хўжаликларда пахта экиб, экин суғориб, охири Тошкент яқинидаги Оҳангарон шахталарида ишлаб, ўша ердан армияга кетган эди”. “Чўққида қолган овчининг оҳи-зори”да Чингиз Айтматов Соҳибқирон Амир Темурнинг Шероз шаҳрида ҳофиз Шерозий билан бўлган учрашувини ёдга олиб, улуғ ҳукмдорнинг қуйидаги сўзларини келтиради: “Ўз шоирини излаб юрган подшонинг қўл остидаги халқ бахтли бўлади. Бироқ, ўз ҳукмдорини излаб юрган шоирнинг халқи бахтсиздир”.
Зарафшон дарёси ошиб, атрофга хавф солганида собиқ иттифоқ матбуотида Айтматовнинг “Инсонга таъзим эт, Зарафшон” сарлавҳали мақоласи эълон қилинади. Устоз Миртемир домла “Манас” эпосининг дастлабки қисмларини ўзбек тилига ўгириб, муҳокама қилиш учун Қирғизистонга юборганида, Чингиз оға “Ҳеч қандай эътирозим йўқ, жуда яхши таржима қилинган. Чўнг шоир Миртемир шундай иш қилдики, биз энди ундан қарздор бўлиб қолдик”, дея таржимага юқори баҳо беради. “Миртемирни Ўзбекистонда қандай севсалар, ҳурмат қилсалар, қадрласалар, бизда, Қирғизистонда ҳам шеърият мухлислари ва, умуман, “Манас”ни миллий тарихий бойлигимиз сифатида, ақлий эпик ижоднинг чўққиси сифатида севиб, эъзозлайдиган, қадрлайдиган ҳар бир киши, “Манас” ҳақида қайғуриб, уни республикамизга қўшни бошқа вилоятлардаги одамлар ҳам иложи борича кўпроқ ўқишини ўйлаган ҳар бир киши, у ким бўлишидан қатъи назар, Миртемирни ёдга олмаслиги мумкин эмас, уни миннатдорлик билан эсламаслиги мумкин эмас, бинобарин, биз зўр эътибор билан ўрганаётган ва ўрганишимиз лозим бўлган жуда қадимий ва бой анъаналарга эга бўлган ўзбек халқи адабиётини, маданиятини эҳтиром билан ёдга олмаслиги мумкин эмас ва мен ўйлайманки, биз ҳам ўз навбатида, ўзбек адабиёти ва маданияти бойликларини ўз ижодий истеъмолимизга қўшиш учун ҳаракат қилишимиз керак, албатта шундай қиламиз”, дейди адиб мамнуният билан.
Чингиз Айтматов ўзбеклар диёрини ўз юртидай, одамларини туғишган оға-иниларидай қадрлайди. Миртемир, Зулфия, Одил Ёқубов, Пиримқул Қодиров, Шукрулло, Эркин Воҳидов, Абдулла Орипов, Мақсуд Қориев, Зиёд Есенбоев, Ботир Зокиров, Асил Рашидов, Анвар Жўрабоев, Суюн Қораев, Париза Муҳаммаджонова ва бошқа кўплаб ижодкорларни яқин дўст билиб, улар билан умрининг охиригача самимий мулоқотда бўлди. Чингиз оға Ўзбекистонда унинг ижодига зўр қизиқиш билан қаралаётгани, баъзи асарлари қирғиз тилида чоп этилаётган асарларидан кўра ҳам кўп нусхада босилаётгани, ўқувчилар уларни севиб мутолаа қилишаётгани, “Сарвқомат дилбарим”, “Момо Ер”, “Оқ кема”, “Алвидо, Гулсари”, “Соҳил бўйлаб чопаётган олапар” ўзбек саҳналарида намойиш этилаётгани, таржимонлар, режиссёр ва актёрлар бор маҳоратларини ишга солиб, унинг ўй-фикрини китобхонга, томошабинга тўғри етказишаётгани, республика олий ўқув юртларида ижодига бағишланган анжуманлар доимий равишда ўтказилаётганидан хурсанд эди. “Менга ихлос қилиб, китобларимни ўзбек тилига таржима қилган дўстларимга, айниқса, адабиётшунос, таржимон Асил Рашидовга ташаккур айтмоқчиман, – деган эди Чингиз оға. – Чунки менинг “Оқ кема”, “Жамила”, “Алвидо, Гулсари” каби бир қанча повестларимни Асилжон ўзбекчага худди мен қирғиз тилида ёзгандай жарангдор қилиб таржима қила олган”.
Чингиз Айтматов ижодини ўрганиш ва тарғиб қилишда алоҳида фаоллик кўрсатаётган олимларимиздан бири – филология фанлари номзоди, география фанлари доктори, халқаро Чингиз Айтматов Академияси аъзоси Суюн Қораев бўлади. Адиб Суюн оға ижодига шундай баҳо беради: “Умримда касб-кори бошқа-бошқа эса-да, мен билан ҳамфикр, ростгўй, ҳақиқатгўй кўп одамлар билан мулоқотда бўлганимдан фахрланаман, уларни ҳурмат қиламан, қадрлайман, қўлга киритган ютуқларини кўриб хурсанд бўламан. Ана шундай инсонлардан бири – ўзбек-қирғиз халқларининг фарзанди, заҳматкаш олим Суюн Қораевдир. У менинг бир қатор асарларимни ўзбек тилига таржима қилган, матбуотда кўп мақолалар эълон қилган. Меҳнаткаш олимнинг илмий фаолияти менинг ижодим билан чекланиб қолган эмас. Суюн Қораев ўзбек-қирғиз халқлари ўртасидаги қардошлик алоқаларини янада мустаҳкамлаш, икки элнинг чин маънавий қадриятларини тарғиб қилиш, уларни янада юксак поғоналарга кўтаришга ўз ҳиссасини қўшиб келаётир. Илмий-публицистик мақолаларида “Манас” ва “Алпомиш” эпосларига, ўзбек ва қирғиз тилларининг айрим муаммоларига бағишланган эътиборга молик фикрлари ўқувчиларни бефарқ қолдирмайди. Ҳар қандай ижодкор икки элга Суюн Қораевдай жон-дили билан хизмат қилса, жамиятимиз учун ўта қадрли бўлар эди”.
Айтматовшунос олим А. Ақматалиев қуйидагиларни таъкидлайди: “Бир вақтлар қирғиз шоири Жўмарт Бўканбоев шеърларининг бирида: “Шундай вақт келадики, қирғиз адабиёти юрт ҳудудидан чиқиб, Европа бўйлаб, дунё бўйлаб қадам ташлайди, дунё адабиётининг кичик бўлса ҳам муносиб бир таркибий қисми бўлиб қолади”, деб башорат қилган эди, шунга ишонган эди. Кўриб турибмизки, у ҳақ бўлиб чиқди. Лекин ўша пайтлари бу шеър муаллифининг орзу-умидларини китобхонлар шоирнинг шунчаки ширин хаёли деб ўйлаганлари аниқ. Орадан бор-йўғи бир неча йил ўтди, бу орзу-умидлар Айтматов мисолида рўёбга чиқди. Қирғиз адабиёти адабий олимп сари шиддат билан кўтарилмоқда. Ҳаққоний, аччиқ ва, айни пайтда, некбин бадиий сўз турли мамлакатлар ва қитъалар оша китобхонлар юрагида акс садо топмоқда. Айтматовдек истеъдод эгасини тарбиялаб вояга етказган халқ бахтиёрдир”.
“Чингиз Айтматов публицистикаси ҳаётий ва ижодий тажрибаси катта, билим савияси жуда кенг, иттифоқ, ҳатто жаҳон адабиёти дурдоналарини кўп ва хўб ўқиб, мағзини чаққан, гражданлик туйғуси кучли, мамлакат тақдирига чуқур дахлдор, дунё воқеаларидан яхши хабардор, олам зарбини юраги қаъридан ўтказувчи, далил, ҳодиса ва жараёнларга замонавий онг, самовий тафаккур (“планетарное мышление”) юксаклиги ҳамда теранлигидан қараб ҳукм чиқарувчи, баҳо берувчи дониш, етук, истеъдодли ёзувчининг публицистикасидир, – деб ёзади адабиётшунос олим Сайди Умиров. – Унинг очерк ва эсселари, мақола ва хатлари, суҳбат ва нутқлари қамровининг кенглиги, маъносининг теранлиги, оҳори тўкилмаган, кутилмаган далил ва мисоллар, босиқ ва эҳтиросли, чўнг ва тиғдор фикрларга, санъаткорона мушоҳада, фалсафий муҳокама, публицистик мулоҳазаларга бойлиги, тилининг соддалиги, ширадорлиги, образлилиги, рангдорлиги, сўз ва ибораларнинг аниқлиги… ва яна кўп фазилатлари билан ажралиб туради…”[1]
Чингиз Айтматов ижоди хусусидаги тадқиқотларда бир савол кўп бор такрорланади: адиб феномени қандай пайдо бўлди, қандай шаклланди? Бу саволга жавоблар турлича бўлса-да, уларда бир умумийлик ҳам бор. Айтматов ижодини таҳлил қилган адабиётшунос Георгий Гачев буни қуйидагича изоҳлайди: “Чингиз Айтматов жиддий кескинлик авж олган тарихий майдонда – ХХ асрнинг 30-йилларидаги Қирғизистонда вояга етди. Бир томондан – кишилар қадимий удумлар билан яшаётган, ҳали тарих тилга кирмаган, оқинлар достон айтиб, афсоналардан сўз очадиган патриархал кўчманчи халқ турмуши, иккинчи томондан – шимолдан, Россиядан, Москвадан ҳозирги жаҳон цивилизацияси илғор тўлқинларининг кириб келиши: социализм ғоялари, индустриализация, шаҳар турмуши, хотин-қизларнинг тенг ҳуқуқлилиги, рус классик адабиёти вакиллари Пушкин, Толстой, Достоевский асарларининг кириб келиши, шахс ва маънавий ҳаётнинг нафис моҳияти. Бошқача айтганда, жаҳон тарихи ибтидоси билан интиҳосининг юз кўришиши: ибтидоий жамоа кишисининг қалби, унинг руҳияти ва турмуш тарзи, авто ва авиада сайр қиладиган, нисбийлик назариясидан хабардор, тоталитаризм ва демократиянинг, Осиё ва Европа анъаналарининг муаммоларидан татиб кўрган замонавий, ҳатто ўта замонавий модерн шахс билан оғиз-бурун ўпишиб кетиши. Шундай қилиб, мингларча йиллар – бир киши ҳаётича умр кўрадиган хомсут эмган банда Чингизнинг жони ва ақл-идроки ана шу узоқ даврни қамраб олиши керак эди. У шундай қилди ҳам: унинг асарлари қирғизларга ҳам, русларга ҳам, мексикаликларга ҳам – савияси турлича бўлган халқларга маънавий кўмак бермоқда”.
Георгий Гачевнинг фикрига қўшилиш мумкин. Бироқ, бу сатрлар собиқ тузум пайтида ёзилгани боис, унда оддий бир ҳақиқат етишмаётганини сезиш қийин эмас. Ҳа, шимолдан Ўрта Осиёга замонавий цивилизация, катта бадиий адабиёт, замонавий маданият, янгича урф-одатлар кириб келди, шу билан бирга, бу ўлкаларга қизил мафкура қаноти остида ялпи даҳрийлик, миллий ва диний қадриятларни оёқости қилиш, ўтмиш тарихни сохталаштириш, мислсиз қатағон ҳам келганини эътибордан соқит қилмаслик керак. Қатағоннинг қонли панжаси Айтматовлар хонадонига ҳам азоб-уқубат олиб келди. Отасиз ўсган ёзувчининг ижоди, дунёқараши ана шундай мураккаб, ақл-идрок билан ҳам англаб бўлмайдиган замон ва шароитда шаклланди, десак тўғри бўлади.
Шу ўринда Айтматовнинг 1964 йил 12 февралда Тошкентда ўтказилган Осиё ва Африка мамлакатлари ёзувчилари билан алоқа ўрнатиш комитетининг мажлисидан сўнг “Ўзбекистон маданияти” (ҳозирги “Ўзбекистон адабиёти ва санъати”) газетаси мухбири билан суҳбатида айтган қуйидаги фикрларини ёдга олиш жоиз: “Шарқ халқлари адабиётидаги прогрессив қанотнинг кучайиб боришига, илғор тенденцияларнинг мустаҳкам илдиз отишига ёрдамлашишимиз, адабиётнинг ҳаётбахш таъсирини кенг авж олдириш жараёнида Шарқ халқлари адабиётини, жумладан, Ўрта Осиё ва Қозоғистон адабиётини чинакам халқчил, прогрессив адабиёт даражасига кўтаришимиз керак”. Айтматов ўз ижоди билан бу ваъдасининг устидан чиқди.
Устоз олим Нажмиддин Комиловнинг қуйидаги фикрларига эътибор берайлик: “Оқ кема” каби “Соҳил бўйлаб чопаётган олапар” қиссасида ҳам афсона ва реал ҳаёт тасвири қўшилиб, аралашиб кетади. Асотир ва туш, табиат кучлари ҳақидаги ибтидоий тасаввурлар патриархал жамоа кишиларининг характерларини яратиш, ўзларини табиатнинг бир бўлаги деб билиб, унга сиғинган, ундан мадад олган ва табиат билан доимо курашиб келган одамларнинг турмуш тарзини акс эттиришга кўмаклашишдан ташқари, табиат ва инсон орасидаги муносабатларни ҳам янгича талқин қилишга олиб келган. Шундай усул туфайли қисса-истиора даражасига кўтарилган бу асар айни вақтда қисса-достон ҳамдир. Достон бўлганда ҳам драматик достон, насрий тилда ёзилган мунтазам ва мустаҳкам ички ритмга бўйсунадиган, ботиний лирик-публицистик интонацияга эга достон. Бу ритм қиссага алоҳида руҳ бағишлаган. Серэҳтирос мусиқа аввалига вазмин, салобат билан янграйди, кейин бора-бора кучайиб, шиддат касб этади, руҳий қийноқ ва изтироблар пўртанасини алангалатадиган авжли, қуюқ оҳанглар босиб кела бошлайди, сўнгра охирида яна ёруғлик, нурни қалбга индирадиган фараҳли куй янграгандек бўлади”[2]. Дарҳақиқат, эътиборли ўқувчи Айтматов асарларини мутолаа қилар экан, кўз ўнгида ҳаётнинг кутилган-кутилмаган изтиробли пўртаналари, воқеа-ҳодисалар, кескин бурилишлар, айрилиқ ва йўқотишлар, фидойилик ва сотқинлик, соддалик ва маккорлик, вафо ва садоқат, исён ва кўникиш фикр-манзара, фикр-хулоса, фикр-ибрат янглиғ намоён бўлади.
“Айрим асарларни китобхон ва танқидчи сифатида идрок этганимизда, фавқулодда ҳодисаларнинг гувоҳи бўламиз, – деб ёзади драматург Мар Бойжиев. – Айтматовни ҳаммамиз севамиз, унинг истеъдоди ва маҳоратига қойилмиз. У барчага яқин ва тушунарли. Таъкидлаб айтаман: барчага. Ваҳоланки, бошқа қирғиз ёзувчиларининг ҳам қизиқ, ҳатто маҳорат билан ёзилган асарлари бор, улар бизнинг ўзимизда муносиб бир тарзда эътибор топади-ю, республикадан ташқарига чиқса, жарангламай қолади… Шу боисдан, қўлимга қалам олганимда, вужудимни турли шубҳалар қоплаб, ўйланиб қоламан: ёзаётганим керакли бир нарсами? Шундай ёзсам бўлармикин? Ёзганларим юртдошларим билан бирга Қирғизистондан ташқаридаги китобхонларга ҳам маъқул бўлармикин?.. Айтматовга келганда, очиқ айтишим керак: бу тажриба менга халал беради. Халал беришининг маъноси шуки, Айтматовдан кейин миллий мавзуда унинг даражасида ёзиш қийин. У юксалиб бораётган прозамиз тараққиётидан ўн йиллар олдинга сакраб ўтиб кетди. Эндиликда бизнинг олдимизда нима ҳақида ёзиш кераклигидан кўра, қандай ёзиш керак, деган муаммо кўндаланг туриб қолди”.
Мар Бойжиевнинг фикрича, драматургиянинг миллийлиги асар қаҳрамонларининг одатлари, феъл-атвори, қаламга олинган воқеликнинг вақти ва ўрни, муайян миллатга мансублиги билан ўлчанмайди. Воқеа қишлоқ ёки шаҳарда кечадими, бундай ўлчам тор миллий, маҳаллий мазмуннигина белгилайди. Соф миллий драматургиянинг олий намунаси ўзининг бирмунча лўнда, аниқ бўлган миллий қиёфаси ва, асосан, руҳиятидан ўсиб бориб, нафақат битта миллат ёки минтақа, балки дунёвий муаммолар сари боради. Бу ўринда воқеа ҳатто кичик бир оролчада ҳам юз бериши мумкин, лекин у шу жойда ривожланиб, бутун қитъанинг муаммосини ўртага ташлай олиши керак. Бу ҳолат ҳозирча фақат Чингиз Айтматов ижодида яшаб турибди. Айтматов қаҳрамонлари гўё оддий қирғиз халқи, бироқ улар ўртага ташлаган муаммолар ер шари барча аҳолиси учун бирдек тааллуқли. Дунёнинг бир чеккасида олис қумлар бағридаги икки-уч хонадондан иборат кичик қишлоқ кишилари бутун замин, қолаверса, коинот масалаларини ўртага қўяётган эканлар, бу энди қирғиз халқининггина муаммоси бўлиб қолмайди…[3]
Чингиз Айтматов “Правда” газетасининг Ўрта Осиё бўйича мухбири бўлиб ишлар экан, минтақа кенгликларини кезиб юриб, юртимизда турли касб эгалари – академиклар Ғафур Ғулом, Қори Ниёзий, ўша йилларнинг машҳур пахтакорлари Манноп Жалолов, Турсуной Охунова, Жўрабой Ғойипов, Ўсканбой Саримсоқов ва бошқа кўплаб донгдор кишилар билан суҳбатлашади, Мирзачўл ва Андижондаги илғор пахтачилик хўжаликларида бўлиб, пахтакорларнинг ҳаёти билан бевосита танишади. Тошкентдаги кинохроника студиясида Тошкент, Самарқанд ва Бухоро тарихига оид ноёб ленталарни томоша қилади, қўриқ ва бўз ерларнинг ўзлаштирилишига оид тарихий ҳужжатларни ўрганади. Мирзачўлда янги ер очаётган чўлқуварлар билан суҳбат қуради, яйдоқ дашт изғиринларини, тупроқни эндигина ёриб чиққан нимжон пахта кўчатлари гармсел шамолида қандай нобуд бўлаётганини, одамлар қайта-қайта ерга уруғ қадаётганларини ўз кўзи билан кўради. Ва, шундан кейингина қўлига қалам олади. Натижада машҳур “Пахтанинг ойдин йўли” сарлавҳали публицистик тадқиқот мақола юзага келади.
Публицист мақола учун кўпдан-кўп рақамлар, фактлар тўплаган, пахта толасини қайта ишлаш жараёнини ўрганган, бу ноёб экин туридан ишлаб чиқиладиган газламаю ёғ, совун, кунжарагача қизиққан бўлса-да, мақолада уларни қалаштириб ташламайди. Пахта – ўзбек халқининг миллий ифтихори, деган баландпарвоз сўзларни такрорламайди. Аксинча, ўқувчи эътиборини гоҳ ўтмишга, гоҳ фазода учиб бораётган космик кемага, пахта далаларига қаратади, мулоҳаза юритишга чорлайди. Дастлабки “юк”ли сатрлардаёқ муаллифнинг мақсади ойдинлашади: “Қадимий ўзбек маданияти ўзининг ажойиб ютуқлари билан азалдан ҳам машҳур, – деб ёзади у. – Ўзбеклар Ўрта Осиёда тенги йўқ ирригатор, деҳқон сифатида танилган. Ўзбек меъморлари фусункор Самарқанд ва Бухорони бунёд этдилар. Ўзбек халқи орасидан ўрта асрнинг машҳур астроном олими Улуғбек, абадий барҳаёт Алишер Навоий етишиб чиқди. Кейинчалик демократ шоир ва ёзувчиларнинг бутун бир авлоди етишиб чиқдики, улар орасида Муқимий, Фурқат каби улкан адиблар бор. Буларнинг ҳаммаси ўзбекларнинг маданияти, фани, санъатига тааллуқлидир, буларниннг ҳаммаси ўзбек халқининг миллий хазинасидаги дурдоналардир”.
Публицист улкан пахта хирмони юксалаётган кузги йиғим-терим палласини маҳорат билан, таъсирчан бадиий воситалар орқали тасвирлайди: “Кўз ўнгингизга Ўрта Осиё куз тунини келтиринг. Юлдузли тунда қорли тоғлар, улкан чўллар бағрида ям-яшил водийлар, қишлоқлар, йўл ва дарёлар ястаниб ётибди. Сиз фақат самодагина эмас, балки бу ерда, йўлларда, далаларда ҳаракат қилиб юрган чароғон юлдузларни кўрасиз. Бу – пахтакор тунининг чироқларидир. Энди космосга қараб йўналган, Ой томон турна қатор тизилган “оқ олтин” ортилган шафақранг эшелонларни тасаввур қилинг. Шунда сиз пахта ортилган бу космик эшелоннинг узунлиги Ой билан Ер ўртасига тўрт марта бориб келишга етади деб хаёлан қиёс қиласиз. Бу ерда ҳеч қандай муболаға йўқ. Буни академик Қори Ниёзий ҳисоблаб чиққан. Бу – старт майдони ўзбек пахтакорлари даласидан Ойга томон учирилган улкан оқ ракета арифметикасидир… Ҳа, азиз газетхон, ҳозир сиз газетани қўлингизга олаётган бир пайтда Ўзбекистонда навбатдаги тонна-тонна пахта териляпти. Бу ерда кечаю кундуз пахта теришади, куну тун пахта теришади. Бутун халқ шу иш билан банд, одамларнинг кучи, ақл-заковати шу “оқ олтин” билан боғлиқ. Океан сувларида ҳайбатли айсберглар пайдо бўлганидек, ўзбек ерининг сахий бағрида ўстирилган “оқ олтин”дан пахта пунктларида кун сайин эмас, балки соат сайин, дақиқа сайин тоғ-тоғ хирмонлар қад кўтаради…”[4]
Айтматов Мирзачўл изғиринларини Устюрт бўронларига қиёслайди. Бу ерда ҳам, у ерда ҳам одамлар табиат билан олишиб ётишибди. Ҳар қарич ер, ҳар қултум сув, ҳар ҳовуч дон учун чинакамига кураш бораётганини айтади. “Сув эса йўқ эди. Сирдарё узоқдан оқиб ўтади. Кишилар ўз меҳнатларини қуёш билан боғлайдиган сув ҳақида орзу қилардилар. Қудратли ирригатор Фарҳод ҳақидаги мунгли афсона ана шундан тўқилган. Лекин у, ҳатто афсонада ҳам ўз мақсадига етолмай ҳалок бўлади. Агар Фарҳоднинг нурли руҳи ҳозир Мирзачўлда кезиб юрган бўлса, у эҳтимол қувончдан кўзларидан юм-юм ёш тўкаётгандир ёки каналлардаги табаррук сувга тўймай боқиб, юраги орзиқаётгандир…”
Шўро тузумининг пахта борасидаги ғайрихалқчил сиёсати бора-бора шу ҳосилни етиштирувчи олтин қўлларни итоаткор, қадди дол қулларга айлантирди. Ҳаводан туриб пахта далаларига, сув ва бошқа экинзорларга сепилган заҳри қотил ўз ишини қилмай қўймади. Бу ҳам етмаганидек, ўзбек халқи шаъни ерга урилди, “пахта иши” деган айблов билан минглаб пахтакор деҳқонларнинг қўлига кишан солинди. Халқимиз ёппасига порахўрликда, кўзбўямачиликда айбланди. Бутун умри далада ўтган асл фарзандлар қийноққа олинди. Ўтган аср саксонинчи йилларининг ўрталарида собиқ иттифоқнинг марказий нашрлари деярли ҳар куни ўзбек халқини қораловчи, миллий, диний қадриятларини таҳқирловчи мақолаларни пешма-пеш босиб чиқара бошлади. Биргина Аҳмаджон Одиловга бағишланган, унинг аслида йўқ “тоғдек уйилган” тиллалари, еростига кўмиб қўйилган бошқа хазиналари тўғрисидаги бўҳтон чиқишлар қулоқни батанг қилди. Қашқадарёлик, сурхондарёлик, воҳа ва водийлик кўплаб айбсиз пахтакорлар қамоқхоналарга ташланди. Ўша йиллари жиддий мақолалари билан ўқувчилар эътиборига тушган “Огонёк” журнали ҳам Москвадан туриб, миллий республикалар шаънини булғашдек номатлуб ишдан ўзини тия олмади. Ушбу журналда А. Головков деган кимса асоссиз, уйдирма фактлардан иборат бўҳтон мақола ёзиб, бутун ўзбек халқини дунё ҳамжамияти олдида ёмонотлиққа чиқармоқчи бўлди. Шунда Чингиз Айтматов иттифоқ минбаридан туриб, яна ўз сўзини айтди, халқимиз шаънини, қадр-қимматини ҳимоя қилди, умри далада ўтаётган, очиқкўнгил, меҳмондўст, бағрикенглиги билан дунёга танилган халқ, миллат ёппасига ўғри, муттаҳам бўлиши мумкин эмаслигини баланд овозда эътироф этди. Ўзбекистон ҳақида, халқимизнинг юксак ақл-заковати, тарихи, буюк аждодлардан қолган бой мероси, жаҳон тамаддуни ривожига қўшган ҳиссаси тўғрисида кўплаб мақолалар ёзди, ўзбек маданиятининг Ўрта Осиёга кўрсатган таъсирини кўҳна Византиянинг қадим Русга кўрсатган таъсири билан қиёслади. 1990 йили Ўш ва Ўзганда фожиали воқеалар содир бўлганида айрим адиблар сингари ўзини четга олмади. Можародан жафо чеккан ҳар икки томоннинг дардига дарддош бўлиб, улар ёнида турди. Икки туркий қавмни тўқнаштириш аслида кимларга керак бўлиб қолганини куюниб, ички бир изтироб билан тушунтирди.
Собиқ тузум инқирозга юз тутгач, иттифоқдош республикаларда миллий ўзликни англаш, миллий ва диний қадриятларни тиклаш, сохталаштирилган тарихни тозалаш ҳаракатлари бошланди. Маънавий жабҳада юзага келган бўшлиқни эгаллаш учун четдан турли оқимлар биз томонга мўралаб кела бошлаган пайт эди ўшанда. Бу ҳаракатларни миллатчилик деб баҳолаб, бир мамлакатда, бир жойда муқим яшаётган турли миллат ва элат вакиллари орасига низо солишга уринишлар авж олди. Бу жуда хатарли эди. “Миллий низолар шуниси билан қўрқинчлики, ҳар бир тараф одамлар бошдан кечираётган азоб-уқубатларни фақат миллий белгига кўра, ўз йўқотишлари ва даъволарига кўра қабул қилади ва шу боис, кўр-кўрона ўч олиш истаги ўз-ўзидан жўш уради, – деб ёзди Чингиз Айтматов Ўш воқеаларининг бир йиллиги муносабати билан ёзган “Жаҳаннам узра қарғалар фарёди” эссесида. – Бу истак даҳшатли юқумли касаллик – нафрат вабосини урчитади. Нафрат вабо каби урчиганидан сўнг, худди тоғдан тушиб келаётган сел оқими каби бир зумда асрлар давомида шаклланган ақл-идрокни босиб-янчиб, суриб кетади. Халқнинг фожиаси шунда. Бундай ҳолатда қасос олишга интилган тарафлар ўртасига тушган ҳар ким, улар учун ҳам, булар учун ҳам душманга чиқади. Яраштирувчининг фожиаси шунда”.
Инсон бу ёруғ оламда умргузаронлик қилар экан, ҳаёти давомида кутилмаган ҳодиса-ю ҳолатларга дуч келиши, мураккаб муаммолар гирдобига тушиб қолиши мумкин. Бундай пайтда тил нажоткор кучга айланади, ҳиссиётга берилиб, ғазаб отига минган киши эса ожизлик қилиб, бир оғиз ноўрин сўзи билан уни баттар мураккаблаштиради. Ҳаётда ўйламай-нетмай айтилган биргина сўз, беҳаё бир ибора оилани барбод қилгани, ака-ука, опа-сингил, қариндош-уруғни бир-бирига тескари қилиб қўйганига мисоллар кўп. Миллат шаънига ботадиган, ғурурига тегадиган асоссиз айблов ёки таҳқир боис халқлар, мамлакатлар ўртасига раҳна солингани, жангу жадалларга сабабчи бўлгани ҳам сир эмас. Чингиз Айтматовнинг кўплаб мақолаларида бу фикрлар ўзининг қуйма ифодасини топган.
Кайковуснинг машҳур “Қобуснома” асарида дейиладики, “Ҳар кишига сўз айтар бўлсанг, қарағил, у сенинг сўзингга харидорму ёки харидор эмасму? Агарда уни сўзингга харидор топсанг, унга сўзингни сотғил. Йўқ эрса, ул сўзни қўйиб, шундоқ сўз дегилким, унга хуш келсин ва сенинг сўзингга харидор бўлсин”. Ўш фожиаларидан сўнг бу воқеаларни ўз кўзи билан кўрган ёзувчиларнинг сўзига муҳтожлик бор эди. Жуда ҳам зарур эди уларнинг сўзи. Биринчи бўлиб Чингиз оға дилини ёзди: “Ёзувчи сифатида бу сафар аҳволимиз одатдагидан бошқача. Иложимиз битта. Одамларга сўз айтишимиз керак. Ҳа, сўз айтгани борамиз. Албатта, эндиги кескин ва қаттиқ-қуруқ тушунчаларга кўра, бу – ўта соддалик эди. Бунинг устига, ёшимиз ҳам бир жойга бориб қолган: гуруллаб ёниб турган жаҳолат ёнига сўз билан бориб бўладими? Оломон тупурмайдими, тошбўрон қилмайдими? – дейди адиб. – Ўш воқеалари туфайли биз Москва ва Тошкентда телефонда туриб, бир-биримизни тушунишимиз қийин бўлмади. Пиримқул Қодиров, Одил Ёқубов оғзимдан сўз чиқмай мени тушунишди, мен ҳам уларни худди шундай тушундим: тақдир халқларимизга ва, демак, бизга ҳам янги оғир синовлар юбормоқда эди. Ҳар бир давр ўз ҳалокатлари билан келади. Ҳа, бу ҳалокат бизники эди. Биз ёзувчилар қўлимиздан келганча, китобларимиз саҳифаларида одамийлик уруғларини экишга қарор қилдик, аммо ҳаёт бизни қонли ўримга дучор қилди… Бу “ўрим”га бизни бирлаштирган ғоя – уч ягона сўз билан бормоқ керак эди. Инсон умидсизликка тушган ва дилида умид учқунлари пайдо бўлган кезлари шу уч сўзга мурожаат қилади. Бу сўзлар Худо, Ўлим ва Нурдир”.
Чингиз Айтматов ўқувчини аста-секин қонли воқеалар майдонига олиб киради: “Ана осмон, ана тоғлар – устувор, қудратли табиат, пастда, ҳов қайдадир водийларда одамларнинг эҳтирослари қайнарди. Ўш аэропортига келсак, у бўзарган ой каби бўм-бўш эди, атрофни танклар ўраб олган, нигоҳимиз дастлаб уларга тушиб, юрагимиз орқага тортиб кетди. Юртдошларимизга айтмоқчи бўлган фикрларимиз, далилларимиз, ундовларимиз бир зумда кераксиздай бўлиб қолди. Фақат кўчаларга чиқиб, жунбушга келган оломонга дуч келгандагина, сўзларимиз бу қаҳр-ғазабга тўла издиҳом суронига қўшилиб жонлангандай бўлди. Томонлар фақат ўз ҳақини талаб қилиб, фақат ўзини ҳақ деб айюҳаннос соларди. Бошқа тарафни жазолаш, таг-томири билан қуритиб, йўқ қилиб юборишни талаб қиларди. Бизни буларга Худонинг ўзи еткизган экан. Низонинг даҳшатли қора кучи яшинқайтаргич каби, бизга келиб чарсиллаб урилди, зарбани биз ўзимизга қабул қилдик. Уларни ақл-идрокка чақирдик. Ғазабдан кўзи кўр, қулоғи кар оломонга замонларнинг буюк маънавий чақириғини такрорладик: Ўлдирма! Худди йўлда бўронга учраган йўловчилардек шу гапларимизни Ўш телевидениеси орқали айтдик, таъна ҳам қилдик, уришдик ҳам. Тарихдан сабоқ келтирдик… Яна шуни ҳам қаттиқ огоҳлантириб айтдикки, эртага эс-ҳуш жойига келганда, бу ваҳший қилғиликларни тан олиш янада оғир бўлади…”
Айтматов шу жумлаларни қоғозга туширар экан, ўз сўзларига ўзи изоҳ бергандай бўлади: “Сўзи инсон руҳига қаратилган адабиёт ва санъат аҳли ўз халқининг маданияти, ўз халқининг хатти-ҳаракати учун алоҳида жавобгардир. Миллий маданият осмондан тушмайди, у тафаккур ва руҳнинг тинимсиз ҳаракатидир. Шу маънода адиб тўда жарчиси ортидан эмас, ўзи эргаштириб йўл бошлаб боргувчидир”.
Айтматов ушбу қонли можаронинг ижтимоий илдизлари хусусида фикр юритади: “Асримизнинг энг оғир ҳодисаси бўлмиш тоталитар-яккаҳокимлик тузуми асосида алоҳида бир мамлакатда юзага келган социализм чок-чокидан сўкилиб кетди (Пол Потнинг фуқароларни оммавий равишда маҳв этган тузуми шунинг бир нусхаси эди). Унинг ҳалокатига жамиятнинг ҳақиқий аҳволи яширилгани, хомхаёлларга берилиб кетилгани учун оғир, шафқатсиз жазо қўшилиб бормоқда. Кўп замонлар биз сиёсатни юқоридан тушган хомхаёлларга ўрадик, ахлоқ ва маънавийликни тепадан келадиган кўрсатма асосида белгиладик, иқтисодни партия мафкураси оталари тўқиб чиқарган шиор ва чақириқларга ўрадик. Улар қутқуси билан синфийлик назарияси ва социалистик тажрибага нимаики тўғри, мос келмаса, барини қораладик, уларга нафрат ёғдирдик ва бу бемаъниликни муқаддас бир нарса деб билдик. Халққа эса мавҳум хаёлий сифатлар бердик. Ҳолбуки, ижтимоий-миллий ишкалликлар ва шу сабаб мамлакатда кучайиб бораётган норозиликларни, айтайлик, Ўш аҳолиси ўртасидаги тарангликларни кузатиб бориш, ҳеч бўлмаганда, оддийгина ҳисоблаб чиқиш қийин эмасди… Айтайлик, қирғиз ёки ўзбек чўпони мана бундай ҳисоб-китобни кўрганда қандай туйғуларни бошидан кечираркин: бир килограмм майин жун олиш учун қишин-ёзин иссиқ демай, совуқ демай чопиши керак. Шунча жундан битта эркаклар костюмига етадиган мато тайёрланади. Нарх-наво ошмасдан аввал шундай матодан тикилган костюм ўртача 250 сўм турарди. Уни тайёрлаш учун етарли хомашёни етказиб берган чўпонга бўлса 3 сўмгина тегарди. У тақдирига лаънат ўқирди. Болаларимни бошқа тилли интернатга бермай, рисоладагидек ўқитиб, одам қиламан, уй қураман, енгил машина оламан, фарзандларим шаҳарга қочиб кетмайди, уларни шу ерда, қишлоқнинг ўзида яхши уй-жойли қилиб қўяман, дейишни ҳатто хаёлига ҳам келтира олмасди. Ароққа бўкиб ётган чўпоннинг мана шу ғам-қайғусида ҳалокатли бир тарзда рўёбга чиқиши мумкин бўлган жиддий норозилик яшириниб ётарди. Ўш вилоятидаги ўзбек ва қирғиз пахтакор деҳқонлари ҳам, агар баттар бўлмаса, мана шундай аҳволда эдилар. Бутун Ўрта Осиёда аҳвол мана шундай эди. Оқ олтин деб аталадиган пахта етиштирадиган туманлар аҳолисининг асосий зич бўлагини ташкил этувчи ана шу меҳнаткашларни аёвсиз эзиш, ғайриинсоний бир тарзда ишлатиш ҳақида қанчадан-қанча сўзлар айтилган. Ҳақиқатан ҳам, оқ олтин, фақат марказий идоралар учун, марказий монополиялар учун. Кимга эса тонг қоронғисидан тун зимистонигача машаққатли меҳнат эвазига бериладиган арзимас сариқ чақа. Бепоён пахта далалари. Арзон ишчи кучи, арзон меҳнат. Четга катта фойда ҳисобига сотиладиган пахта. Ҳаммаёқ пахта. Ҳаммаёқда пахта ҳукмрон. Ҳозир ҳам шундай. Бу бепоён далаларда деҳқон товуқ катагича ерга ёлчимасди. Биз ғоялар кишанида, ғоялар қули бўлиб яшардик. Биз узоқ вақт бу тўғридаги ҳақиқатни айта олмадик. Тоталитаризмнинг асири эдик. Маълумки, қашшоқлик ва йўқчилик ўзида доимо ижтимоий ғазаб ва ғалаён уруғларини яширган бўлади…”
Айтиш жоизки, Ўзбекистонни бу ерда аҳолининг зичлигидан фойдаланиб, қимматбаҳо пахта етказиб берадиган меҳнаткаш ўлкага айлантириш собиқ тузум сиёсатдонларининг пухта ўйланган режаси эди. Шундай пайтлар бўлдики, умри пахта даласида ўтган, уйидаги боласидан кўра, саратон қуёшидан нур эмиб ўсаётган ғўза ниҳолини ортиқроқ кўрган деҳқон бобо оламдан ўтганида, кафанликка оқ мато ҳам топилмай қолди.
“Жаҳаннам узра қарғалар фарёди” эссеси: “Шамоллар эсган жойда ҳамон эсмоқда, кунларимиз эса ўша асрий бир иштибоҳ – нега яшаяпмиз, тўғри яшаяпмизми, деган саволлар ичра ўтмоқда, тақдир бизни тинимсиз имтиҳон қилмоқда, бошимизга катта-кичик синовлар йўлламоқда, зилзила юз бериб, ер кўчармикин, қарғалар фарёди бу дунёи дунни бошдан-оёқ босиб кетармикин ё биз маданий дунёда ўзимизнинг янги ўрнимизга эга бўлармикинмиз, инсонлигимизни сақлаб қолармиканмиз”, деган изтиробли, аммо умидбахш саволлар билан тугайди. Таассуфки, орадан қанча йиллар ўтмасин, инсоният ҳали-ҳануз бу саволларга жавоб изламоқда. Ҳали-ҳануз ғазаб ва ғалаён уруғлари чорасиз офат янглиғ ер куррасининг турли жойларида шафқатсизларча униб чиқмоқда. Тинч аҳоли бошига мислсиз бало-қазолар ёғилмоқда. Уруш ҳаракатлари, босқинчилик, талончилик, зўравонлик, ўзгаларнинг ҳаётига аралашиш, мол-мулкига кўз олайтириш давом этаётир. Йигирманчи асрнинг жамики иллатлари шу мингйилликда қолиб кетади, инсоният янги асрга покланиб киради, деган орзулар орзулигича қолиб кетди. Эзгулик ва жаҳолат ўртасидаги кураш янги кўринишларда, янги қатлиомларда давом этаётир. Демак, хотиржам бўлишга ҳали эрта.
Чингиз Айтматов ўз асарлари ва бадиий-публицистик мақолаларида дунё сиёсатидаги бу тушуниксиз зиддиятларни бутун бўй-басти билан ифодалади, бор гапни борлигича айтиш учун ўзида журъат топа олди. Айни пайтда бундай сиёсатнинг хатарли, айни пайтда истиқболсизлигини, одамзод бир-биридан узоқлашмаслиги, бир-бирини тушуниши ва бир-бирига ишонч кўзи билан боқиши лозимлигини такрор-такрор уқдиришдан чарчамади. Бугун мамлакатимизда давлатимиз раҳбари Шавкат Мирзиёев халқ билан, узоқ-яқин қўшнилар, қондошу жондошлар, самимий, дили пок, нияти холис ҳамкору ҳамфикрлар билан дўст-қадрдонлик алоқаларини янгилаш, қайта йўлга қўйиш сиёсатини олиб бораётган экан ва бу ёруғ сиёсат йўли одамларнинг турмуш тарзида, кундалик ҳаёти ва самимий шукроналигида ўз аксини топаётган экан, Чингиз Айтматовнинг улуғ ниятлари рўёбга чиқаётганидан барчамиз мамнун бўлмоғимиз ва шу янги йўлга содиқ қолмоғимиз зарур.
«Шарқ юлдузи» журнали, 2018 йил, 4-сон
__________________________
[1] Сайди Умиров, “Ер ҳам сув-ла ҳамкор, якқалам. Адиб публицистикаси ҳақида ўйлар”, “Қишлоқ ҳақиқати”, 1988 йил 10 декабрь.
[2] “Ўзбекистон адабиёти ва санъати”. 1984 йил 27 июль.
[3] “Марказий осиё маданияти” ҳафталиги, 2002 йил, № 12.
[4] “Правда”, 1964, 9–10 ноябрь, “Совет Ўзбекистони”, 1964, 11 ноябрь.