yoki Navoiy ijodida shibhi ishtiqoq san’ati

Alisher Navoiyning o‘zigacha bo‘lgan Sharq badiiyat ilmini chuqur o‘zlashtirib, teran falsafiy fikr, ruhiy holat va pok insoniy kechinmalar tasvirida mavjud badiiy san’atlardan keng va barakali foydalangani ma’lum. Ulug‘ shoir asarlarida arab, fors-tojik va turkiy xalqlar adabiyoti uchun xos bo‘lgan yuzlab ma’naviy va lafziy san’atlarning bemisl darajadagi mukammal namunalarini uchratish mumkin. Yoshlik davrlaridayoq bir kunda “xossa ma’no” va “iyhom” kabi murakkab san’atlar bilan bezalgan yuz bayt aytish, ulug‘ shoirning o‘zi faxr bilan qayd etganidek, halvo yeyish bilan barobar bo‘lgan. Shu bilan birga, ulug‘ shoir nihoyatda mushkul va murakkab bo‘lgani tufayli salaflarining e’tiboridan chetda qolgan ko‘plab tasviriy vositalarni ham o‘z asarlarida muvaffaqiyat bilan qo‘llab, atoqli navoiyshunos Yo.Ishoqov haqli ravishda ta’kidlaganidek, “…elementar holdagi usullarni to‘liq shakllantirib, ularni turkiy she’riyatning qonuniy usullariga aylantirdi”.

Navoiyga qadar “elementar hol”da bo‘lib, Navoiy ijodida “turkiy she’riyatning qonuniy usuliga aylangan” she’riy san’atlardan biri ishtiqoq. Ishtiqoq baytda o‘zakdosh so‘zlardan foydalanish san’atidir (11, 83). Ishtiqoq uchun o‘zakdosh so‘zlarning qaysi tilga mansub bo‘lishining ahamiyati yo‘q: ular arabcha, forscha yoki o‘zbekcha bo‘lishi mumkin. Biroq, shunday bo‘lsa ham, ishtiqoq ko‘proq arabcha so‘zlar vositasida yuzaga kelgan. Bunga, aftidan, arabcha so‘zlarning o‘ziga xos tuzilishi sabab bo‘lgan: forscha va o‘zbekcha so‘zlardan farqli o‘laroq, arabcha so‘zlar o‘zagi ko‘pincha uch undoshdan iborat bo‘lib, o‘zakdosh so‘zlarda o‘zak harflar saqlanib qolgani holda, unli tovushlar o‘zgarib ketadi va o‘zakdosh so‘zlar mustaqil so‘zlardek tasavvur uyg‘otadi. Bu hol, albatta, so‘zning tasviriy imkoniyatlarini oshirgan.

Quyidagi bayt ulug‘ shoir ijodidagi ishtiqoq san’atiga bir misoldir:

Qilsa zulm ul zolim, elni qilmag‘il, yo Rab, zabun,
Chun tazallumdur ishim doim, meni mazlum qil.

Komil insonga xos pok va yuksak tuyg‘ular ifodasi bo‘lgan ushbu baytda shoir oshiqning ne chog‘li mustahkam sadoqat egasi ekanligini namoyish qilish uchun o‘zakdosh so‘zlarni satrlarga marjonday tizadi: zulm, zolim (zulm qiluvchi), tazallum (zulmdan dod-faryod chekish), mazlum (zulm chekuvchi). Bu so‘zlarning hammasi uchun umumiy o‘zak – zlm. Zulm va zolim so‘zlari ma’shuqa, tazallum va mazlum so‘zlari esa oshiqning ruhiy olamiga taalluqli bo‘lib, ular yordamida shoir ma’shuqaning jafokorligi va oshiqning vafodorligi haqida g‘oyat yorqin va purma’no bir lavha yaratgan. Zero, lirik qahramon iltijo qilib aytadiki: Ey Parvardigor, zolim ma’shuqaning zulmiga o‘zgalarni emas, balki meni duchor qil, chunki ishim (qismatim) ma’shuqaning zulmini chekish, shuning uchun doimo meni uning zulmini chekuvchi qil!

Mumtoz badiiyat ilmida ishtiqoqning yana bir turi bor: u shibhi ishtiqoq, ya’ni ishtiqoqqa o‘xshash san’at deb ataladi. Shibhi ishtiqoq shuning uchun ham ishtiqoqqa o‘xshash san’at deb ataladiki, shibhi ishtiqoq bo‘lib keluvchi so‘zlarning o‘zak harflari ham, ishtiqoqdagi kabi, bir xil bo‘ladi. Biroq, ishtiqoqdan farqli o‘laroq, so‘zlarning o‘zi o‘zakdosh bo‘lmasligi, ya’ni boshqa-boshqa o‘zakka mansub bo‘lishi lozim. Shibhi ishtiqoq ma’lum darajada tajnis san’atiga ham o‘xshab ketadi, ammo to‘la shakldoshlikka asoslangan tajnisdan farqli o‘laroq, shibhi ishtiqoq bo‘lib keluvchi so‘zlar o‘zak harflardagina shakldosh bo‘ladilar, xolos. Shibhi ishtiqoq o‘ta murakkab san’at bo‘lib, ijodkordan so‘zlarning shakliyu ma’no nozikliklari, kelib chiqishiyu tuzilishidan to‘la xabardor bo‘lishni talab qiladi. Shuning uchun ham shibhi ishtiqoq Navoiygacha bo‘lgan turkiy she’riyatda deyarli uchramaydi.

Alisher Navoiy shibhi ishtiqoq san’atiga alohida e’tibor bilan qaragan. Shoir devonida ushbu san’atning ham ko‘plab yetuk namunalarini uchratish mumkin.

Quyidagi baytning mazmun va badiiyatida ham shibhi ishtiqoqning tutgan o‘rni beqiyos:

Nedin yuz gul ochar ishq o‘tidin bulbul kibi Vomiq,
Yuzungdin gar uzori bog‘ida gul ochmadi Uzro.

Baytda ulug‘ shoirning ilohiy tajalliyot haqidagi falsafiy fikrlari yuksak badiiyat bilan bayon etilgan. Ushbu falsafaga ko‘ra, olam – ilohiy husn jilvagohi. Hamma narsa: yeru ko‘k, suv, tog‘u tosh, gullar va o‘simliklar, jumladan, olamning gultoji bo‘lgan inson husnu jamolida, quyosh nurlari ko‘zguga tushib, unda qanday jilva qilsa, Olloh jamoli ham shunday jilvalanib turadi. Ulug‘ shoir o‘z she’rlarida ushbu fikrni turli badiiy timsollar vositasida qayta-qayta ta’kidlaydi: bulbulning gul ishqida samandardek kulga botishi ham, Majnunning Layli ishtiyoqida ko‘zgu aksidek beorom bo‘lishi ham, Farhodning Shirin dardida toshlarni qip-qizil la’lga aylantirishi ham shundan. Vomiq va Uzroning ishqiy sarguzashtlariga ishora qilingan mazkur baytda ham tajalliyot g‘oyasi zuhur etgan: (Ey Olloh!), – deb yozadi faylasuf shoir, – agar Uzro uzori bog‘ida yuzingdan gul ochmagan bo‘lsa, nega Vomiq ishq o‘tidan bulbul kabi yuz gul ochadi?!

Bayt ulug‘ shoirga xos betakror badiiyat bilan yo‘g‘rilgan bo‘lib, undagi har bir so‘z rangin ma’nolar bilan jilvalanib turadi. Shoirning hayratomuz mahorati shundaki, baytdagi yuz so‘zi ikki xil ma’no anglatib, har ikki holatda ham gul ochmoq iborasi bilan bog‘langan: yuz gul ochmoq – yuzingdin gul ochmoq. Bundan ham hayratlanarlisi shuki, gul ochmoq iborasining o‘zi ham ikki ma’noda kelgan. Birinchi misradagi gul ochmoq bulbul ishqi haqidagi tasavvurlar bilan bog‘liq bo‘lib, afsonalarda aytilishicha, bulbul g‘unchaning ochilishini kutib tun bilan uning boshida afg‘on chekar, bulbulning nolalari asar qilib, tong payti g‘uncha ochilar emish. Gul ochmoq nola-afg‘onlar bilan bog‘liq bo‘lgani uchun bu ibora nola-afg‘on chekmoq ma’nosini ham anglatadi. Shuning uchun yuz gul ochmoq iborasini gulni yuz bor ochmoq deb ham, yuz nola-afg‘on chekmoq deb ham tushunish mumkin. Baytda yuz gul ochmoq iborasining har ikki ma’nosi ham ko‘zda tutilgan. Yuzingdan gul ochmoq iborasiga keladigan bo‘lsak, yuz bu o‘rinda ilohiy husnning, gul esa ma’shuqa husnining istioraviy ifodasidir. Yuzingdin gul ochmoq iborasi husningdan husn olmoq, husningdan husn paydo qilmoq degan ma’noni anglatadi. Aytilganlardan kelib chiqib, baytning mazmunini quyidagicha ifodalash mumkin: (Ey Olloh,) agar Uzro Sening husningdan uzori bog‘ida husn guli paydo qilmagan bo‘lsa, nega Vomiq ishq o‘tidan (Uzroning husn guli ishtiyoqida) bulbul kabi yuz nola-afg‘on chekadi?!

Shunday qilib, Uzro uzori bog‘ida ochilgan gul ilohiy husn gulidir. Baytda ushbu fikr birgina so‘z emas, balki butun bir so‘zlar silsilasi bilan ifodalangan: yuz, uzor, gul. Yuz – tushunarli so‘z. Uzorning ma’nosi – yonoq. Gul deganda esa shoir yonoqning qizilligini nazarda tutgan. Shoir ma’nodosh so‘zlarni bekorga ketma-ket keltirgan emas. Yuz, uzor va gul so‘zlari bir-birining ma’nosini to‘ldirib, g‘oyaviy mazmunning qayta-qayta, ammo har safar o‘zgacha noziklik bilan ta’kidlanishiga xizmat qilgan: Uzroning yuzi – ilohiy husn jilvagohi! Yonog‘i – ilohiy husn jilvagohi!! Yonog‘ining guli – ilohiy husn jilvagohi!!! Biroq ulug‘ shoir uchun so‘zlarning faqat ma’noviy bog‘lanishlarigina kifoya emas, ular shaklan ham mazmunning inkishofiga xizmat qilmog‘i lozim. Darhaqiqat, baytdagi so‘zlar orasida faqat mazmun jihatidan emas, shakl jihatidan ham ajoyib aloqadorlik mavjud. Bayt ilohiy husn jilvagohi bo‘lgan yuz haqida, yuz esa Uzroning yuzi. Shoir Uzroning yuzini ta’riflar ekan, Uzro yuzining ma’nodoshi sifatida uzor so‘zini keltiradi. Albatta, bu tasodifiy emas. Uzor so‘zi Uzro bilan shakldosh bo‘lib, garchi ularning ma’nolari boshqa-boshqa bo‘lsa ham (Uzro – bokira qiz degani, 8, 35), o‘zak harflari bir xil: uzor – Uzro, ya’ni uzr (ayn-zol-ro). Uzro uzor bilan shibhi ishtiqoq hosil qilib, uzor bilan o‘zakdoshdek va yuz, gul, uzor so‘zlari bilan ma’nodoshdek taassurot tug‘diradi: yuz, gul, uzor, Uzro*. Uzroning uzor bilan bunday soxta o‘zakdoshligi va yuz, gul va uzor so‘zlari bilan soxta ma’nodoshligi natijasida baytning mazmuni yana ham chuqurlashgan: Uzroning yuzi, yonog‘i, yonog‘ining guligina emas, o‘zi ham boshdan-oyoq ilohiy husn jilvagohidir!!! Shunday ekan, Vomiq nechun Uzro uzorining shavqida bulbul kabi yuz nola-fig‘on chekmasin?!

Quyidagi baytda ham shoir shibhi ishtiqoq bobida beqiyos san’atkorlik ko‘rsatgan:

Ko‘zlaring birla labing andoqki urdi din yo‘lin,
Ne balolardin Bilol o‘tkay, ne sahbodin Suhayb.

Baytning asosiy g‘oyasi shunday: ma’shuqaning ishvakor ko‘z va lablari din ahllarini yo‘ldan urishda tengsiz. Shoir ma’shuqa ko‘z va lablarini vasf etar ekan, Bilol va Suhayb sarguzashtlariga ishora qilib, talmeh san’ati yordamida yorqin bir lavha yaratgan. Hikoya qilishlaricha, Bilol ham, Suhayb ham qul bo‘lganlari holda, islomni birinchilardan bo‘lib qabul qilgan ilk sahobalardan edi. O‘z qullarining musulmon bo‘lganligidan xabar topgan mushriklar ularni Olloh yo‘lidan qaytarishga harakat qilishadi. Ular ko‘nmagach, juda qattiq azoblashadi. Jumladan, Bilolning xojasi Umayya uning bo‘yniga arqon solib, bolalariga o‘yinchoq qilib beradi. Bu xo‘rlashlar unga kor qilmaganini ko‘rgach, g‘oyat dahshatli azoblar o‘ylab topadi: u yozning jazirama kunlarida Bilolni qaynab turgan cho‘lga olib borardi. Peshin chog‘i cho‘lda yerga oyoq bosib bo‘lmas, tovondan o‘tgan issiq miyadan tutun chiqarardi. Shunday issiqda Umayya Bilolni qumga chalqancha yotqizib, ustiga bahaybat toshlar bostirar va Ollohdan qaytib, sanamlarimizga sig‘inmasang, mana shunday azobda o‘lib ketasan, deb qo‘rqitar edi. Biroq qanchalik qiynalmasin, Bilol og‘ishmay: “Olloh bir, Olloh bir”, deya javob qaytarardi.

Din dushmanlari Suhaybni ham juda qattiq qiynashadi. Ta’qib va tazyiqlar Suhayb katta mol-dunyo evaziga qullikdan ozod qilingandan keyin ham to‘xtamaydi. Mushriklar hatto Madinaga hijrat qilish uchun ruxsat ham berishmaydi. Suhaybning safarga otlanganidan darak topgach, unga shunday deydilar: “Ey Suhayb, sen o‘z elingdan bizga kelganingda qul eding, Xoja bo‘lib obro‘ying oshdi. Endi bizga qarshi chiqqaning ustiga, muncha ko‘p mol bilan dushmanlarimiz yeriga ketmoqchimisan?!” Suhayb bor dunyosini ularga berib, jonini zo‘rg‘a asrab qoladi.

Bilol va Suhayb ne-ne azob-uqubatlarga duchor bo‘lmasin, boshlariga ne-ne balolar yog‘ilmasin, iymon-e’tiqoddan zarracha ham chekinmagan din ahllarining ramziga aylanib ketgan. Biroq, baytda aytilishicha, o‘z ahdlarida qanchalik mustahkam bo‘lishmasin, Bilol ham, Suhayb ham ma’shuqa ko‘z va lablarining qudratiga tob berishga qodir emas: Ko‘zlaring bilan labing din yo‘lidan shunday uradigan bo‘ldiki, – deydi shoir, – na balolardin Bilol o‘ta olgay, na sahbodin Suhayb!

Baytda talmeh san’ati tanosub san’ati bilan qo‘shilib ketgan: ko‘z bilan balo, lab bilan sahbo va o‘z navbatida ko‘z va balo Bilol, lab va sahbo esa Suhayb bilan bog‘lanib, tanosub san’atining g‘oyat rangin va serjilo namunasini yuzaga keltirgan. Ma’lumki, ko‘zning rangi qaro. Shuning uchun u – qaro ko‘z. Qaro ko‘zning bir qator an’anaviy sifatlari bor. Shulardan biri balo. Qaro ko‘z bilan bog‘liq bo‘lganligi uchun u ham – qaro balo. Qaro ko‘z va uning qaro balo sifati Navoiyning quyidagi mashhur baytida yorqin aks etgan:

Ko‘zing ne balo qaro bo‘lubtur,
Kim jong‘a qaro balo bo‘lubtur.

Ko‘z va balo bir-biri hamda qaro rang bilan mazmuniy aloqaga kirishib, tasvirga anchagina aniqlik kiritgan, ya’ni: Na qaro ko‘zning qaro balolaridan Bilol o‘ta olgay!

Bugina emas. Ko‘z va balo bilan Bilol o‘rtasida ham kuchli aloqadorlik bor: Bilolning habash bo‘lganligi ma’lum. Habashlar esa rangining qoraligi bilan mashhur. Shuning uchun ham, garchi shoir aytmasa-da, ko‘z va balo bilan bir qatorda kelganligi uchun Bilol ham – qaro Bilol. Bilolning ham ko‘z va balo singari qaroligi jumlaning mazmunini yana ham quyuqlashtirgan: Na qaro ko‘zning qaro balolaridan qaro Bilol o‘ta olgay!

Endi, ranglar uyg‘unligidan kelib chiqib, baytning mazmunini shunday ifodalash mumkin: Ko‘zlaring bilan labing din yo‘lidan shunday uradigan bo‘ldiki, Na qaro ko‘zning qaro balolaridan qaro Bilol, na qizil labning qizil mayidan qizil Suhayb o‘ta olgay!

Shoir ijodining hayratbaxsh tomoni shundaki, uning mo‘jizakor san’ati lirik she’rlarida ham, epik dostonlarida ham, va hatto nasriy asarlarida ham birdek namoyon bo‘lgan.

Navoiy nasrining o‘ziga xos namunalaridan biri “Xamsa”dagi nasriy sarlavhalardir. Ulug‘ shoir asarning har bir bobiga maxsus sarlavhalar qo‘ygan bo‘lib, ular, garchi nasr bilan yozilgan bo‘lsa ham, shoirning lirik she’rlari singari, yuksak badiiyati bilan ajralib turadi. Jumladan, ulug‘ shoir “Farhod va Shirin” dostonida Farhodning Qorandan toshyo‘narlik, Moniydan rassomlik sirlarini o‘rganishi hikoya qilingan XVI bobga shunday sarlavha qo‘ygan: “Farhodning Qoran bila xoro yo‘narda muqorin bo‘lub, balki ul Oyning bu Zuhal bila qiron qilmog‘i va bu fanda anga sohibqironliq eshigi ochilmog‘i va Moniy qalam mo‘yidin tasvir fanin qalam-baqalam, balki mo‘-bamo‘ bilmog‘i va jamii sanoyi’ va hunar daqoyiqi aning ilgiga kelmog‘i…”.

Nasriy sarlavha tashbeh, istiora, shibhi ishtiqoq kabi yuksak san’atlar tilsimi bo‘lib, bu tilsimning kaliti – Qoran va Moniy. Biroq Qoran va Moniy zimniga jo bo‘lgan san’atlar nafosatini to‘liq his qilmoq uchun avval Farhodga atalgan to‘rt bog‘ va to‘rt qasr qurilishi tasvirlangan XVI bobning sarlavhasi bilan tanishmoq lozim. XVI bob sarlavhasi: “Mulkoroning to‘rt ravzai Eram monand bila to‘rt qasri falak payvand imoratin to‘rt ayirib, har biriga Zuhalvash sarkor va Atorudson me’mor ta’yin qilib, rub’i maskundek obodlig‘iga mashg‘ul bo‘lg‘oni va Farhodning ish tamoshosig‘a kelib, ahli hunar san’atini tamosho qilib, Qorani sangtarosh ishiga yetishgach, g‘arobatidin fahmi teshasi ul ish idroki xorasidin kund bo‘lub, quyosh mag‘rib tog‘iga mayl etgondek aning xorasi ustiga tushub, metin tilidin so‘z so‘rub, xoro sadosidin javob topib, ul ish mayli mumdek ko‘ngliga “Kan-naqshi fil hajar” bo‘lg‘oni”.

Nasriy sarlavhada vazir Mulkoroning Farhod uchun go‘zallikda Eram monand to‘rt bog‘ va balandlikda falak payvand to‘rt qasr qurilishini boshlab, ularning har biriga Zuhalvash sarkor va Atorudvash me’mor ta’yinlab, Farhodning hunar ahli san’atini tamosho qilib, toshyo‘nar Qoran mahoratidan hayratga kelib, sangtaroshlik sirlarini o‘rganish ishtiyoqi ko‘nglida toshga o‘yilgan naqshdek o‘rnashishi hikoya qilingan.

Shoir bog‘ va qasrlar ta’rifiga kirishar ekan, tashbehlar zanjirini ketma-ket tiza boshlaydi: bog‘lar Eram monand, qasrlar esa falak payvand, Eram monand bog‘ sarkorlari Zuhalvash, falak payvand qasr me’morlari Atorudsifat. Bog‘ va qasr tasviriga muvofiq tashbehlar zanjiri ham juft-juft: 1) bog‘ – Eram q qasr – falak; 2) sarkor – Zuhal q me’mor – Atorud.

Eram, rivoyatlarda aytilishicha, Odning o‘g‘li Shaddod qurdirgan afsonaviy bog‘. Shaddod Ollohga iymon keltirishni istamay, yer yuzida jannatmisol bir bog‘ bino qilishga kirishadi. Bu bog‘ shunday go‘zal ediki, “hech kim olamda andog‘ bog‘ imorat qilmab edi: daraxtlari oltindin, shoxlari kumushdin, barglari zumraddin, mevalari la’l va yoqutdin. Ariqlarida suv o‘rnig‘a asaldin sharob oqizib qo‘ydi, tufrog‘ o‘rnig‘a mushk va anbar qo‘yg‘on erdi”, “balandlig‘i uch yuz gaz erdi”. Shaddod ana shu jannatmisol boqqa Eram deb nom beradi. Farhod uchun qurilayotgan to‘rt bog‘ ham bog‘ emas, “to‘rt ravzai Eram monand” – Erammisol to‘rt jannat bog‘i! Qasrlar “to‘rt qasri falak payvand”, biroq falakning ham yetti qavati bor. Zuhal nomining tilga olinishidan o‘ylash mumkinki, “to‘rt qasri falak payvand” yettinchi osmondek baland!

To‘rt bog‘ning “Eram monand”, to‘rt qasrning “falak payvand” ekanligi tushunarli. Ammo sarkor bilan Zuhal, me’mor bilan Atorud o‘rtasida qanday aloqadorlik bor? Ulug‘ shoir nechuk Eram monand bog‘ sarkorlarini Zuhalga, falak payvand qasr me’morlarini Atorudga o‘xshatdi ekan? Me’mor va Atorud o‘rtasidagi o‘xshashlik ma’lumdek tuyuladi: falak baland, Atorud falakdan ham baland – u ikkinchi falakdagi sayyora, qasrlar balandlikda ham falakka, ham Atorudga tashbeh qilingan: ham falak payvand, ham Atorudsifat. Falak payvand qasr me’morlarining esa Atorudsifat bo‘lishi tabiiy. Ammo bu fikrga ishonish uchun bir ishtiboh monelik qiladi: Tashbehlar juft-juft ekan, Atorudning jufti bo‘lgan Zuhal bilan sarkor o‘rtasida ham shunday aloqadorlik bo‘lishi lozim. Biroq qanchalik qidirmaylik, me’morlar va Atorudni bir-biriga bog‘lab turuvchi rishtalar yo‘q. Demak, bu fikrlar qanchalik to‘g‘ri bo‘lmasin, tashbehning asl sababi emas.

Ana endi javob izlab dastlabki sarlavhaga qaytamiz. Aytilgan ediki, sarlavha, balki sarlavhalar badiiyati tilsimining kaliti – Qoran va Moniy. Qoran va Moniy kalitlarini tashbehlar zanjiriga solib ko‘ramiz: 1) sarkor Zuhal – Qoran; 2) me’mor – Atorud – Moniy.

Zuhal va Qoran, Atorud va Moniy! Zuhal va Atorud – sayyora, Qoran – toshyo‘nar usta, Moniy – rassom. Samodagi sayyoralar bilan oddiy toshyo‘nar yoki rassom o‘rtasida qanday aloqadorlik bo‘lishi mumkin? Haqiqatan ham, Zuhal bilan Qoran, Atorud bilan Moniy orasidagi farq tom ma’noda yer bilan osmoncha! Biroq ulug‘ shoirning beqiyos iste’dod va tafakkurining qudrati shundaki, u bir-biridan behad uzoq tushunchalar orasidan ham mustahkam rishtalar topish va ularni bir-biri bilan zanjirdek bog‘lashga qodir. Avvalo, Atorud va Moniy haqida. Atorud, osmonning ikkinchi qavatidan joy olish bilan birga, bir qator odat va sifatlarga ham ega. Chunonchi, u g‘oyat bilimdon, ayni chog‘da, nayrangboz sayyora, nilufar rang sohibi, falak kotibi, keng ma’noda esa qalam ahli: shoir, rassom va me’morlarning piri. Demak, Atorud va Moniyning yonma-yon qo‘yilishi bejiz emas: Moniy rassom bo‘lsa, Atorud mo‘yqalam sohiblarining piri. Falakpayvand qasr imoratiga ta’yin qilingan Atorudson me’mor ham Moniy. Zero, me’morgina emas, me’morlik san’atining Atorudsifat piri ham!

Zuhal va Qoran rishtalarini topish uchun Zuhal tavsifnomasini ko‘zdan kechiramiz: yettinchi osmon sayyorasi, lang, ya’ni cho‘loq: juda sekin yuradi, taqvodor obid, shu bilan birga, nahs – badbaxt: baxtsizlik keltiruvchi yulduz, qora rang sohibi. Atorud rassomlar piri edi, biroq, ko‘rinib turibdiki, Zuhalning hech bir sifati toshyo‘narlik bilan bog‘liq emas, Zuhal va Qoran orasida na ma’no va na shakl jihatidan ko‘zga tashlanib turuvchi aloqadorlik bor. E’tiborni Qoranga qaratamiz, biroq mavjud manbalarda uning toshyo‘nar usta ekanligidan tashqari hech narsa deyilmagan. Lekin… deyilishi ham mumkin emas, chunki Qoran timsoli ham, Qoran ismi ham, unga singdirilgan ma’nolar ham ulug‘ shoirning o‘z ixtirosi. Shuning uchun muammoning yechimini shoir qahramonining o‘zidan izlash lozim. Haqiqatan ham, Qoran so‘ziga yaxshiroq e’tibor berilsa, uning ikki qismdan iborat ekanligini sezish mumkin: qora+n. Demak, Qoranning o‘zagi qora, “n” esa unga qo‘shilgan qo‘shimcha! Qoran, xuddi To‘lan kabi (To‘la+n), qora so‘ziga “-n” qo‘shimchasini qo‘shib yasalgan o‘zbekcha ism!

Ma’lum bo‘ladiki, ulug‘ shoir yetti sayyora ichidan Zuhalni bejiz tanlagan emas. Qoran – aslan qora. Shunday ekan, badiiy tasvir uchun Zuhaldan ko‘ra mosroq timsol bo‘lishi mumkinmi: Zuhal ham Qorandek qora, chunki u qora rang sohibi! Tashbehi izmor, ya’ni yashirin tashbeh Qoran va hatto Zuhal fazilatlariga fazilat qo‘shgan: Qoran Zuhalvash: mohir sangtarosh, shu bilan birga, Zuhaldek ulkan va qudratli! Zuhal esa Qoranvash: eng katta sayyora, shu bilan birga, Qorandek sangtaroshlar piri!

Qora rang faqat Qoran va Zuhal timsollaridagina emas, nasriy sarlavhaning Farhodning Qoran mahoratidan hayrati tasvirlangan ikkinchi qismida ham sezilib turadi: Farhodning ish tamoshosig‘a kelib, ahli hunar san’atini tamosho qilib, Qorani sangtarosh ishiga yetishgach, g‘arobatidin fahmi teshasi ul ish idroki xorasidin kund bo‘lub, quyosh mag‘rib tog‘iga mayl etgondek aning xorasi ustiga tushub, metin tilidin so‘z so‘rub, xoro sadosidin javob topib, ul ish mayli mumdek ko‘ngliga “Kan-naqshi fil hajar” bo‘lg‘oni. Jumlada tushunarsiz so‘zlar nisbatan ko‘proq: sangtarosh – toshyo‘nar, g‘aro­bat – ajoyiblik, xora yoki xoro – tosh, kund – o‘tmas, metin – tosh kesadigan asbob, cho‘kich. “Kan-naqshi fil hajar” iborasining ma’nosi esa “toshga o‘yilgan naqshdek”. Shoir Qoran haqida so‘zlar ekan, hamma narsani Qoran rangiga bo‘yaydi: tesha (temir) qora, tosh qora, tog‘ (tosh) qora, cho‘kich qora, mum qora. “Kan-naqshi fil – hajar” iborasi esa mashhur “hajar ul-asvad” – qora toshga to‘g‘ridan-to‘g‘ri ishora!

Qoran va qora rang, Qoran va Zuhal aloqasi keyingi sarlavhada haddi a’loga ko‘tarilgan: Farhodning Qoran bila xoro yo‘narda muqorin bo‘lub, balki ul Oyning bu Zuhal bila qiron qilmog‘i va bu fanda anga sohibqironliq eshigi ochilmog‘i.

Mazkur parcha uch jumladan iborat bo‘lib, ilk jumlada Farhodning toshyo‘narlik hunarini o‘rganish uchun Qoran bilan yuzma-yuz bo‘lishi tasvirlangan: Farhodning Qoran bila xoro yo‘narda muqorin* bo‘lub. Ikkinchi jumlada shoir ruju’ san’atini qo‘llab, o‘z fikrini rad etadi: Yo‘q, – deydi ulug‘ shoir, – Farhodning Qoran bilan emas, balki o‘sha Oyning bu Zuhal bilan yuzma-yuz bo‘lmog‘i: balki ul Oy**ning bu Zuhal bila qiron qilmog‘i. Uchinchi jumlada tasvirlanishicha, Qoran bilan yuzma-yuz bo‘lgan Farhodga toshyo‘narlik fanida sohibqironlik eshigi ochilgan: va bu fanda anga sohibqironliq eshigi ochilmog‘i.

Ko‘rinib turibdiki, agar shoir avvalgi sarlavhada Qoranni Zuhalga yashirin tashbeh qilish bilan kifoyalangan bo‘lsa, endi istiora san’atini qo‘llab, uni to‘g‘ridan-to‘g‘ri Zuhal deb ataydi: Farhod Oy bo‘lsa, Qoran – Zuhal! Biroq, shu bilan birga, Qoran so‘zining o‘zgacha talqini ham mavjud: Qoran – qora bilan emas, balki qiron bilan o‘zakdosh – uning o‘zagi qiron, muqorin, sohibqiron so‘zlari kabi qrn ! Binobarin, Qoranning ma’nosi qora emas, balki qiron kabi yaqinlik! Shoir so‘z yasash mahoratining yana bir mo‘jizasi: Balo va Bilol kabi, Qorandagi “-n” o‘zak harfga aylangan!

Qoranni qiron qilgan shoir endi poetik nigohini shu tomon – Qoran, qiron, muqorin va sohibqiron so‘zlari hamda bu so‘zlar o‘zida jo qilgan ma’nolar tomon qaratadi. Navoiy davridagi tushunchalarga ko‘ra, osmon yetti qavat bo‘lib, uning har bir qavatida bittadan sayyora bor. Garchi yetti sayyora samoda burjdan burjga ko‘chib, tinimsiz aylanib tursa ham, ikki sayyoraning bir paytda bir burj ostida uchrashib qolishi kamdan-kam uchraydigan hodisa. Bunday uchrashuv ilmi nujum – yulduzlar haqidagi ilmda qiron, qiron paytida dunyoga kelgan kishilar esa sohibqiron deyilgan (10, 3). Sohibqironlik ulug‘ baxt bo‘lib, insoniyat tarixida faqat uch kishi: Iskandar Zulqarnayn, Muhammad alayhissalom hamda Amir Temurgina sohibqironlik baxtiga musharraf bo‘lgan, xolos.

Jumladagi samoviy tushunchalar ikki ma’no: ham o‘z, ham ko‘chma ma’noda ishlatilib, Farhodning toshyo‘narlik kasbida kamolot kasb etishini baland pardalarda ifodalovchi ajoyib tamsilga aylangan: Oy Zuhal bilan qiron qilganidek, Farhod Qoran bilan muqorin (yuzma-yuz) bo‘lgan; Oy Zuhal bilan qiron qilganda, samoda sohibqironlik eshigi ochilganidek, Farhod Qoran bilan muqorin bo‘lganda, toshyo‘narlik fanida sohibqironlik eshigi ochilgan. Sohibqironlik eshigining ochilishi tasvirning avj nuqtasi. Bu so‘zning “qiron egasi”dan tashqari yana bir ma’nosi bor: yetti iqlim, ya’ni butun yer yuzini egallagan podshohlar ham sohibqiron deyilgan. Demak, Farhod Qoran bilan muqorin bo‘lib, butun yer yuzini egallagan podshohlardek, “jamii sanoyi’ va hunar daqoyiqin” egallab, sangtaroshlik fanida sohibqironlik darajasiga ko‘tarilgan:

Aningdek qildi xoro yo‘nmag‘in vird,
Ki yuz Qoran qoshida bo‘ldi shogird!

Farhodning Qorandan sangtaroshlik sirlarini o‘rganib, bu fanda sohibqironlik darajasiga ko‘tarilishi shibhi ishtiqoq vositasi bilan yana bir karra tasdiqlangan: Farhod – Qoran – qiron – muqorin – sohibqiron. Ya’ni ulug‘ shoir demoqchi bo‘ladiki, Farhod Qoran bilan, Oy Zuhal bilan qiron qilgandek, muqorin bo‘lar ekan, unga sohibqironlik eshigining ochilishi tabiiy, chunki Qoranning o‘zi sohibi qirondir!

Alisher Navoiy hayratbaxsh, mo‘jizakor mahorat sohibidir. U so‘zni afsungarday o‘ynatadi. Sirni asror, Uzroni uzor, Bilol va Suhaybni ham ko‘z, ham balo; ham lab, ham sahbo, Qoranni ham qora, ham qiron bilan bog‘lash, ham talmeh, ham tanosub, ham shibhi ishtiqoq yaratish, ayni chog‘da, ham ma’no, ham shakl, ham ranglar uyg‘unligiga erishish ulug‘ shoir ijodining, haqiqatan ham, hayratbaxsh mo‘jizalaridir.

Keltirilgan bayt va sarlavhalar tahlili ko‘rsatib turibdiki, ulug‘ shoir asarlari uslubiga xos bo‘lgan shunday bir fazilat bor: bu fazilatni yuksak tanosub yoki zanjirsimon aloqadorlik deb aytish mumkin. Zanjirsimon aloqadorlik o‘ziga xos tarzda yuzaga keladi. She’riy bayt yoki nasriy jumlada bir yoki ikki markaziy so‘z bo‘lib, matndagi barcha so‘z va tasviriy vositalar markaziy so‘z bilan biror jihatdan: yo mazmun, yo shakl, yo rang, yo hid, yo maza, yo ta’sir, yo makon, yo zamon, yo boshqa jihatdan aloqador bo‘lishi lozim. Zanjirsimon aloqadorlik usullaridan biri soxta o‘zakdoshlik – shibhi ishtiqoq san’ati bo‘lib, uning vazifasi so‘zlarning ma’nodoshligi bilan asoslangan fikr yoki kechinmani shakliy munosabatlar orqali yanada ishonchliroq va jozibaliroq tasdiqlashdan iborat.

Abdulhamid Qurbonov,
NamDUning katta o‘qituvchisi.

“Jahon adabiyoti” jurnali, 2005 yil, 2-son