2007 йилда у 80 ёшга тўлди. Ўша йили Лотин Америкаси ва Испанияда «Маркес йили» деб эълон қилинди. «Ёлғизликнинг юз йили» романининг юбилей нашри эса 500 минг нусхада босилиб чиқди. Ҳаммаси бўлиб китоб 30 миллион нусхада чоп этилган. 2008 йилда унинг асари асосида яратилган «Ўлат пайтидаги севги» фильми намойиш этилди. Лотин Америкаси даҳосининг энг оптимистик романи экранлаштирилди. Унинг рафиқасига бағишланган роман. Буюк муҳаббат ҳақида сўйлагувчи роман.
Бундан тўққиз йил аввал шифокорлар унга ҳукм чиқаришганди. Унинг ҳамон биз билан эканлиги мўъжизанинг ўзгинаси. Бу унинг ғалати, мистикага йўғрилган ҳаётининг бир парчаси, холос.
Барча яхши нарсалар тўсатдан пайдо бўлади.
Ҳаёт ҳақидаги 12 ҳикмат ёзувчи бўлишни орзу ҳам қилмаган Габриэль Гарсиа Маркес қаламига мансуб.
“Мен сени сенлигинг учун севмайман, балки сен билан қандай инсон бўлганлигим учун ҳам мен ўзимни севаман.
Ҳеч бир инсон сенинг кўз ёшларингга арзимайди, ёш тўкишингга муносиб бўлган киши ҳеч қачон сени йиғлатмайди.
Сен хоҳлагандек севишмаса, бу сени бутун қалби билан севишмайди дегани эмас.
Ҳақиқий дўст – бу сенинг қўлингдан ушлаб, юрагингни ҳис этадиган киши.
Биров ҳақида қайғуришнинг энг ёмон усули бу – унинг ёнида бўлиб, ҳеч қачон сеники бўлолмаслигини англаш.
Ҳеч қачон табассум қилишдан тўхтама, гарчи сенга жуда оғир бўлса ҳам. Чунки сенинг табассумингга ошиқ бўлишлари мумкин.
Эҳтимол, бу дунёда оддий инсондирсан, лекин биров учун сен бутун бир борлиқсан.
Сендан вақтини қизғанадиган одамга сен ҳам вақт сарфлама.
Эҳтимол, Тангри ўша ягона инсонни учратмагунимизча йўлимизда ҳар хил кишиларни дуч қилаверса керак.
Ўша сиз орзу қилган ишнинг охир-оқибат амалга ошиши учун ҳам биз миннатдор бўлишимиз лозим.
Ҳеч қачон йиғлама, чунки бу ўтиб кетди. Ҳар доим табассум қил, чунки бу бўлиб ўтди.
Сенинг дилингни оғритадиган инсонлар ҳар доим топилади.
Одамларга ишонишда давом этинг. Фақат эҳтиёткорроқ бўлинг.
Ўзинг ҳам яхши бўлишга ҳаракат қил, сени биров тушунишини хоҳласанг, ўзинг кимлигингни англа.
Ўзингни ҳадеб ўққа-чўққа ураверма, барибир, энг яхши нарсалар тўсатдан содир бўлади”.
Энг сўнгги ҳикматни муаллиф ўзи ҳақида ёзган. Шон-шуҳрат ҳам унга тасодифан келди. Чунки у ҳаётда нимагаки эришган бўлса, ҳаммасига қийинчилик билан етишган.
ФУСУНКОР РЕАЛИЗМ ЧАШМАСИДА
Габриэль Гарсиа Маркес Магдалена дарёси соҳилидаги кичкина Аракатака шаҳарчасида таваллуд топди. Атлантика океани баҳайбат тўлқинларининг ваҳимали товуши билан биргаликда шамол уммоннинг заррин сувларини сочувчи ёқимли шабадани Аракатака кўчаларига ҳам олиб киради. Габриэлнинг отаси телеграфчи бўлиб ишлар, оиласини боқиш учун икки сменада ишлашга мажбур эди. Шу боисдан у уйда жуда кам бўларди. Габриэль онасини жону дили билан яхши кўрарди. Бироқ ундан ташқари яна ўнта фарзанди бўлган бечора онанинг ўғлини эркалашга вақти йўқ эди. Тақдир тақозоси билан у бобоси ва бувисининг тарбиясига топширилади. Айнан мана шу инсонлар унда юксак маънавиятнинг шаклланишига салмоқли ҳисса қўшишган.
Бувиси Транкилина ғурурли, ахлоқан соф ва жуда ҳам доно аёл эди. Кейинчалик бувиси унинг кўпгина романларида бир авлод бошида турувчи оналар образида намоён бўлади. Бобоси полковник, 1899-1903 йиллардаги миллий-озодлик уруши қатнашчиси бўлган. Габриэль бобосини ҳам қаттиқ яхши кўрарди. Лекин у 8 ёшга тўлганида бобоси дунёдан кўз юмади. Севимли бобоси Габриэлнинг ҳар бир асарида қайта тириларди. Эҳтимол, у шу тариқа унга умрини бахшида этган инсонлар руҳини шод айлагандир. Бундан ташқари, болакайга уларнинг арвоҳлар дайдиб юрадиган ғалати уйлари ҳам қаттиқ таъсир ўтказганди. Унинг болалик дунёсида сеҳргарлик ва рўё туташиб кетгандики, бу унинг кейинги ижодида ҳам ўз аксини топади. Габриэль улғайгач, янги адабий жанр – фусункор реализмга асос солади. Макондо мамлакатини у Аракатаканинг тор кўчаларида ўйнаб юрган кезларидаёқ хаёлида барпо этганди.
Габриэль Сапакири шаҳарчасидаги мактаб-интернатда ўқийди. Худди шу ерда у биринчи адабий «тажрибалари»ни амалга оширади. Буни келажакда ёзувчи бўлиш учун эмас, балки ҳуқуқшунослик касбини эгаллаш учун қилганди. 1946 йилда У Богота университетига ўқишга киради. Габриэлнинг романтик шеърларидан кўпчилик ҳайратга тушарди. 1947 йилда унинг биринчи ҳикояси чоп этилади. Бироқ Маркес фақатгина ҳуқуқшунослик карьераси томон олға интилаётганди. Чунки Габриэлга танлаган қизига уйланиши учун пул керак эди. Ўшанда у 19, танлагани 13 ёшда эди…
ПЕНЕЛОПА ҲАМОН КУТМОҚДА
Габриэль Гарсиа Маркес астрологияга жуда ишонади. У 1927 йил 6 март куни Балиқ буржи остида туғилган. Шунинг учун ҳам 1932 йил 6 ноярь куни Чаён буржи остида туғилган қиз унинг ягона муҳаббати, рафиқаси, дўсти ва бир умрга йўлдош бўлиши лозим деб ҳисобларди.
Мерседес Барчани у 1945 йилда Сукре шаҳарчасига ёзги таътилга келган пайтида учратди. Уларнинг ота-оналари бир-бирларини яхши танишарди. Танишиш навбати энди уларнинг фарзандларига келганди. Бесўнақай Габо чарос кўзли нозиккина қизалоқ Меченинг қўлини жентельменларга хос ўпди. Ўпди-ю, бир қарашдаёқ ва бир умрга севиб қолди. «Мен ҳозиргина шуни тушундимки, шу пайтгача ёзган шеърларимнинг барчаси сизга бағишланган экан, – деди Габо Меченинг қўлини қўйиб юбормасдан. – Менга турмушга чиқинг!».
Жульетта ҳам худди шу ёшда эди. Бироқ XX асрда ҳатто, Колумбияда ҳам бу ёш севги ва никоҳ учун таъқиқланганди. Кейинчалик унинг романларида мана шу мавзу жуда кўп бора кўтарилади. 1945 йилда Мече Барча Габо Маркеснинг кўзларига боқиб шундай деди: «Мен рози. Фақат мактабни тамомлаб олишимга рухсат беринг…»
Севишганлар жуда кўп кутишди. Йўқ, Маркеснинг «Ўлат пайтидаги севги» романидагидек эмас, албатта. Асардаги бош қаҳрамон Флорентино Ариза севгилиси Фермина Дазега абадий севгисини изҳор қилгач, эллик уч йил, етти ой ва ўн бир кундан кейин уйланади…
Мече Габосини ўн уч йил кутди. У севгилисининг дастлаб юриспруденция, сўнгра журналистика соҳасида муваффақиятли карьера ясашини сабр ила кутди. Неча йиллар орзиқиб кутилган кун етиб келганида Габриэль 31, Мерседес эса 25 ёшда эди. Бу пайтга келиб, Мерседеснинг орқасидан «қари қиз», «Пенелопа» деб атайдиган бўлишди. Чунки у ҳам ўз «Одиссей»ини сабр-тоқат билан кутганди. Лекин уларнинг фарқи шунда эдики, Пенелопа Одиссейнинг қонуний рафиқаси бўлган, Мерседес билан Габриэль эса ҳатто, унаштирилмаган ҳам эдилар.
«Биз шунчаки тақдиримизда борини сабр-тоқат ва қаноат билан кутдик, – дея хотирлайди кейинчалик Маркес. – Турмушимиз давомида биз бирор марта ҳам жиддий гап талашмаганмиз. Эҳтимол, бунга биз ҳамма нарсага никоҳдан олдинги нигоҳ билан қараганимиздир. Оилавий ҳаёт – ҳар куни бошидан бошланадиган жуда машаққатли иш. Шу тариқа умр ўтади. Доимий зўриқиш остида яшаймиз, баъзида бундан чарчаб, зерикамиз… Шундай бўлса-да, ҳаёт, яшаш бунга арзийди!»
Мерседес иккита фарзандини дунёга келтириб, уларни ўраб турган ночорликни ҳам сабр-бардош билан енгарди. Айнан мана шу қадди-қомати келишган, гўзал табассумли аёл туфайли Маркес буюк ёзувчи бўлди.
80 ПЕСО ЭВАЗИГА АДАБИЙ ИНҚИЛОБ
Габриэль Гарсиа Маркесни бутун дунёга танитган «Ёлғизликнинг юз йили» романининг пайдо бўлишида айнан Мерседеснинг хизмати юксак бўлди. Маркес негадир, 40 ёшида буюк асар яратиб, дунёга танилишига ишонарди. У машинасини сотиб, ўн саккиз ойга иш кабинетига қамалиб олди. У ҳатто, оиласи билан ҳам мулоқот қилмади. У буткул Макондо мамлакатига кўчиб ўтганди… Бу вақт мобайнида Мерседес дуч келган ишни бажариб, оила боқувчисига айланди.
Қўлёзмани Буэнос-Айресдаги нашриётга юбориш вақти келганида, Мерседес қалин ва оғир папкани кўтариб, почтага ўзи равона бўлди. Бандероль 80 песо турарди. Аммо Мерседесда атиги 40 песо бор эди. У қўлёзмаларнинг ярмини юбориб, уйга қайтиб келди. Электроиситгич, фен ва миксерни гаровга қўйиб, қўлёзмаларнинг қолганини ҳам жўнатиб юборди.
Мерседес Габриэль билан ночорликда ҳам, азоб-уқубатда ҳам бирга бўлди. Гениал асар муваффақиятидан кейинги шон-шуҳратни ҳам у билан бирга муносиб қарши олди. 1967 йилда дунё юзини кўрган «Ёлғизликнинг юз йили» романи адабиётда «адабий тўнтариш»ни юзага келтирди ва Габриэль Гарсиа Маркесни тирик классика афсонасига айлантирди. Асар миллионлаб нусхада чоп этилар, дунёнинг 35 тилига таржима қилинганди. 1970 йилда романнинг рус тилидаги нашри чоп этилди. Ҳозирда «Ёлғизликнинг юз йили» жаҳон дурдона асарлари йигирматалигига киритилган.
Шундан кейин омад Маркес билан ёнма-ён юрди. Унинг ҳар бир романи, қиссаси, ҳикояси ва эсселари мухлислар ва танқидчилар томонидан катта хурсандчилик билан кутиб олинарди. Маркес эришган барча ютуқлари рафиқасига тегишли эканлигини тушунарди. «Ўлат пайтидаги севги» романини у «Албатта, Мерседесга бағишланади. Бу жойлар ўзининг тождор қироличасини топди…» дегувчи сўз боши билан бошланади. Бу жойлар унинг тасаввури маҳсулидир. Макондо дунёси. Афсунгарлик ва реализм уйғунлашган мамлакат. Унинг қаҳрамонлари навниҳол қизларга ошиқ бўлишади. Улар ҳам тўй кунларини ўн йиллаб кутишади. Маркес ҳам гўёки айнан мана шу мамлакатдан ҳаётга келиб қолгандек эди. Мерседес ҳам доимо унинг ёнида. 1972 йилда Ромуло Гальегос номидаги халқаро мукофотни қўлга киритди. Ўн йилдан сўнг ёзувчи Нобель мукофотига сазовор бўлди.
КЎЧИРИБ ОЛИНГАН ФИНАЛ
1999 йилда шифокорлар Маркесга даҳшатли ташхис қўйишди: лимфатик тизим саратони. «Дунёвий ишлари»ни тугатиб олиши учун унга бир неча ой, эҳтимол, бир йил муҳлат беришди. Лекин Габриэль ва Мерседес таслим бўлишмади. Ёзувчининг омади бор экан. Ёши катта одамларда касаллик унчалик тез ривожланмас экан.
Маркес умуман ёзмасликка сўз берганди. Бироқ 2004 йилда «Мен билган ойимчаларнинг хотиралари» («Маъюс хонимчаларнинг хотиралари») романи чоп этилди. Асар бош қаҳрамони умрида бирор марта ҳам севмаган, фақатгина енгилтабиат аёллар «хизмати»дан фойдаланган кишидир. Лекин у тўқсон ёшида 14 яшар қизалоқни севиб қолади. Яна ўша севги қиссаси… У сўнгги деб ўйлаган китоб мисраларида буюк муҳаббатини яна бир бор тилга олади.
Роман чоп этилишига бир ой қолганида қўлёзмани нашриётдан ўғирлаб кетишади ва асар ақл бовар қилмайдиган нусхада чоп этилади. Маркес ҳеч ким кутмаган жавоб юришини қилди. У романнинг якуний қисмини кўчириб олиб, китоб қилиб чиқарди. Расмий сотувга чиққан роман буткул бошқача якунга эга эди. Бу асар ҳам тез фурсатда миллионлаб нусхада чоп этилди. «Хотиралар»дан сўнг Габриэль Маркес бошқа ёзмаслигини таъкидлади. Бу сафар у сўзида турди. 2006 йилда берган интервьюсида у шундай деганди: “Ўтган йили умримда биринчи марта бир мисра ҳам ёзмадим. Мендаги тажриба билан яна битта роман ёзишнинг ҳеч бир қийин жойи йўқ. Лекин мухлисларим унга юрагимни, қалбимни бахшида этмаганлигимни дарҳол пайқашарди…”.
Бироқ Габриэль Маркес мухлислари ундан ҳамон ажойиб асарлар, ҳеч бўлмаганда ўша ваъда қилинган мемуарларни кутиб қолишади. Шундан сўнг ёзувчи «Ҳаётни сўйлаш учун яшаш» хотиралар китобини ёзиб тугатди.
СЎНГГИ МИСТИФИКАЦИЯ ЁХУД ЁЗУВЧИНИНГ СЎНГГИ МАКТУБИ
2000 йилда, касаллиги авж олган паллада Маркес инсониятга атаб ёзган сўнгги мактубини қоғозга туширди. Мактуб «Мен кетаяпман…» деб бошланарди.
«Агарда Тангри менга яна озроқ умр берганида эди, мен хаёлимга келган ҳар бир сўзни айтмаган бўлардим, эҳтимол, мен гапиришдан олдин кўпроқ ўйлаб кўрардим.
Мен ҳар бир нарсага унинг қийматига қараб эмас, балки аҳамиятига қараб баҳо берган бўлардим.
Кам ухлаб, кўпроқ орзу қилардим, юмуқ кўзларнинг ҳар бир дақиқаси олтмиш сонияли ёруғ дунёдан маҳрум бўлиш демакдир.
Бошқалар тик турганда, мен юрардим, бошқалар ухлаганда, мен уйғонардим, бошқалар гапираётганда мен тинглардим.
Шоколадли музқаймоқдан тўйиб-тўйиб еган бўлардим.
Тангри менга яна озгина умр берганида, мен оддийгина кийинардим, қуёшнинг илк нуридан уйғонардим, танамни, қалбимни офтобга берардим.
Ё, Тангрим, қанийди яна озгина вақтим бўлганида эди, мен нафратимни музга айлантириб, қуёш чиқишини кутардим.
Мен Ван Гог каби юлдузлар шуъласида сурат чизардим, Бенедетти шеърларини ўқиб, орзу қилардим.
Мен атиргул тикани оғриғидан ғунчаларини кўз ёшларим билан ювардим, гул баргларидан бўса олардим.
Ё, Тангрим, менинг умримни озгина узайтирганингда, севимли кишиларимга уларни яхши кўришимни айтиш учун бирор кунни ҳам ўтказмаган бўлардим. Мен қариганда одамлар севишдан тўхтайди, деган гапларнинг ёлғонлигини исботлаб берардим. Аксинча, одамлар севишдан тўхтаса, қарий бошлайди.
Болага қанот инъом этган бўлардим, ўзим унга парвоз қилишни ўргатардим.
Қарияларга ўлим қариликдан эмас, унутилиб юборилишдан келишини тушунтирардим.
Ахир, мен ҳам кўп нарсани сизлардан ўргандим.
Ҳар бир киши тоғ чўққисида бўлишини, лекин ҳақиқий бахт уни қияликда кутиб туришини тушундим.
Янги туғилган чақалоқ жажжи қўлчалари билан ота бармоғини ушлаганида, уни бир умрга тутиб қолади.
Ҳар бир киши бошқага, тепадан пастга томон қарашга ҳақли, чунки оёққа туришида унинг ёрдами тегиши мумкин.
Мен сизлардан жуда кўп нарсани ўргандим. Тўғрисини айтсам, бундан не наф, билимларим сандиғини тўлдириб, ўзим кетаяпман…»
Лотин Америкаси даҳосининг сўнгги мактуби Колумбия, Аргентина, Перу нашриётларига тарқатилди. Бир зумда бутун дунё тилларига таржима қилинди. Унинг ижодига ошиқ мухлислар кўзига ёш қалқди. У кетаяпти, у биз билан хайрлашаяпти! Бу орада Маркеснинг аҳволи яхшиланди. Шунда ўзининг ҳассослигидан уялиб, бу сўзлар муаллифлигидан бош тортди: «Мен уят ва аламда қолдим. Чунки мени сидқидилдан яхши кўриб, эъзозловчи мухлисларим бундай «бемаза иншо»ни менинг асарим деб ўйлашса-я! Айнан мана шу бемаза иншо депрессия ва тушкунлик ҳолатида бўлган кишиларни ҳаётга бошқача нигоҳ билан қарашга мажбур этган. Бундай хайрлашув мактубини Габриэль Маркес номли даҳодан бошқа ҳеч ким ёзолмас эди. Бироқ адабиёт аҳли ўртасида ҳануз баҳс, тортишувлар бўлади. Сўнгги мактубнинг ҳақиқий муаллифи ким экан аслида? Маркес ижоди билан шуғулланувчи мутахассислар, мактубни унинг ўзи ёзган, дейишади. Фақат Маркес буни тан олишни истамайди. Чунки мурожаат жуда содда, самимий, мулойим тилда ёзилганди. Ҳозирда Габриэль Маркес мактубни Аргентинанинг Перудаги элчиси ёзган деб таъкидламоқда. Элчи қўрқувдан титраб, у ёзувчи эмаслигини, бундай жумлалар тузолмаслигини қайта-қайта такрорларди. Шусиз ҳам ҳаммаси аён эди. Бу даҳонинг сўнгги афсонаси бўлса-чи? Эҳтимол, сўнггиси эмасдир. Ҳа, у кетаяпти. Лекин у ҳали тирик. Инсон тирик экан, у ҳали яратишга қодир бўлади. Ҳолбуки, бу инсоннинг номи Габриэль Гарсиа Маркес!
«Ёшлик» журналининг 2012 йил 11-12-сонидан олинди.