Xitoy faylasufi Chjuan-tszi Sun o‘lkasining Men viloyatida tavallud topdi. Avvaliga mayda amaldor bo‘lib ishladi. Keyinchalik xizmatni tark etib, yolg‘izlikda yashay boshladi.

Chjuan-tszi bir kuni tushida gullar orasida shodon qanot qoqayotgan kichkina kapalakni ko‘radi. Faylasuf uyg‘ongandan keyin boshi qotdi, u aslida kim — tushida o‘zini kapalak qiyofasida ko‘rgan Chjuan-tszimi yoki o‘zini Chjuan-tszi qiyofasida ko‘rgan kapalakmi?

Chjuan-tszi ta’limoti ko‘pchilikka (zamondoshlariga ham, ulardan keyin yashaganlarga ham) omadsizlarning falsafasi bo‘lib tuyulgan.

Uning asosiy asari «Chjuan-tszi» deb ataladi (bizgacha bu kitobning 33 bo‘limi yetib kelgan).

* * *

Rivoyat qilishlaricha, Chjuan-tszi Pu daryosida baliq ovlayotganda Chu saltanatining ikki amaldori kelib, hukmdorning nomasini topshiradilar. Nomada: «Zimmangizga davlat ishlarini yuklamoqchiman» degan so‘zlar bor edi. Faylasuf qarmoqni suvdan olmay va hatto boshini ham o‘girmasdan amaldorlarga shunday dedi:

— Eshitishimcha, Chu saltanatida bundan uch ming yil muqaddam o‘lgan muqaddas toshbaqaning jasadi saqlanar ekan: Chu hukmdorlari uni o‘rab, sandiqchada asrashar va e’zozlasharkan. Aytaylik, toshbaqa uchun ikki yo‘l bor. Yo suyaklarini e’zozlashlari uchun jasadligicha qolishi kerak, yo bo‘lmasa, tirilib, dumini balchiqda sudrab yashashi kerak. Sizningcha, u qaysi yo‘lni tanlagan bo‘lardi?

— Albatta, tirik qolib, dumini balchiqda sudrab yashashni afzal ko‘rardi, — deb javob berdilar har ikki amaldor.

Shunda Chjuan-tszi dedi:

— Ketaveringlar! Men ham dumimni balchiqda sudrab yashashni istayman.

* * *

Chjuan-tszi bir kuni Chu o‘lkasi tomon yo‘l olibdi. U yerga yaqinlashganda bo‘zarib ketgan, ammo hali butun bosh chanog‘iga duch keladi. Faylasuf qo‘lidagi tayoq bilan kalla suyagini turtib:

— Sen qanday qilib bu ahvolga tushib qolding? Yashashga bo‘lgan telbalarcha ishtiyoqing seni shu ko‘yga soldimi yoki kunda ustidagi oyboltami? Balki ota-onang, xotin, bola-chaqangni sharmanda etgan nojo‘ya ishlaring yoxud qahraton sovuq va ochlik azobi seni shu ahvolga solgandir? Yo bo‘lmasa, ko‘p yillik hayot yo‘ling shu darajaga olib kelgandir? — dedi. Keyin boshini kalla suyagiga qo‘yib, uyquga ketdi.

Yarim tunda boshchanoq faylasufning tushiga kirib, dedi:

— Sen xuddi safsatabozlarga o‘xshab vaysaqilik qilding. So‘zlaring azobda qolgan barhayot insonning tashvishlari bilan to‘lib-toshgan… Sen marhumning so‘zlarini tinglashni istaysanmi?

— Istayman, — dedi Chjuan-tszi.

— Marhumning tepada hukmdori, quyida esa xizmatkori bo‘lmaydi, — deya so‘z boshladi boshchanoq. — Uning uchun yillarning almashinuvi ham yo‘q. Marhum xotirjamlik bilan osmon va yerning yillik davriyligiga amal qiladi. Bunday erkinlik va baxt hatto podshohlarga ham nasib etmaydi.

Chjuan-tszi uning so‘zlariga ishonqiramay shunday dedi:

— Xohlaysanmi, men Yaratgandan senga jon, et va ruh ato etib, ota-onang, xotining, bola-chaqang, do‘st-yorlaringni qaytarishini iltimos qilaman.

Boshchanoq faylasufga bir dam tikilib qoldi-da, so‘ng xo‘mrayib javob berdi:

— Men shohona baxtni insoniy azob-uqubatlarga almashtirishni istamayman.

* * *

Dunyoda ikki buyuk tushuncha bor. Bularning birlamchisi — taqdir, ikkinchisi — adolat.

* * *

Bir odam Chjuan-tsziga murojaat qilib:

— Ichi kovak qamishdan yasalgan nay kabi Yerning nayi ham undagi yoriqlardan bunyodga keladi. Ayting-chi, Koinot nayi nima? — deb so‘radi.

— Koinotda son-sanoqsiz pardalardan ohanglar taraladi. Bu ohanglarning har biri o‘zicha mustaqil yangraydi. Umuman barcha buyumlar o‘zicha ohang chiqaradi. Ularga kimdir ta’sir o‘tkazarmikan?

* * *

Haqiqat va yolg‘on borasida bahs yuritish bema’nilik bo‘lib, mashhur masaldagi maymunlar tortishuviga o‘xshaydi. Naql etishlaricha, maymun boquvchi bir odam bo‘lgan ekan. Bir kuni u maymunlarga shunday deydi: «Ertalab sizlarga uchtadan, kechqurun esa to‘rttadan yong‘oq beraman». Bu gapni eshitib, maymunlar norozi bo‘lishibdi. Shunda maymunboqar: «Mayli, unday bo‘lsa, ertalab to‘rttadan, kechqurun uchtadan yong‘oq beraman», — debdi. Maymunlar quvonib, rozilik bildirishibdi.

Bu hikoyadan ko‘rinib turibdiki, bahsda nom ham, mohiyat ham o‘zgarmay qoldi, ammo u quvonch va norozilikka sabab bo‘ldi.

* * *

Tuzoq quyonlarni ovlash uchun zarur. Quyonlar ovlangandan keyin tuzoqni umuman unutib yuboradilar. So‘zlar fikrni tutish uchun kerak. Fikr tutilgandan so‘ng, so‘zni unutadilar. Qaniydi, so‘zni unutgan odamni topib, u bilan suhbatlashsam.

* * *

Agar siz va men — ikkimiz qay birimiz haq ekanligimizni bilmasak, buni kim aniqlay olishi mumkin? Deylik, sizning fikringizni qo‘llab-quvvatlovchi odamlarni to‘pladik. Ammo faqat sizgagina hamfikr bo‘lgan bu odamlar masalani odil hal eta oladilarmi? Yo bo‘lmasa, mening fikrlarimni qo‘llab-quvvatlovchi odamlarni yig‘dik, deylik. Ular ham faqat menga hamfikr bo‘lganlari bois masalani to‘g‘ri hal qilishga qodir emaslar… Bordi-yu, sizning ham, mening ham fikrlarimizga qo‘shilmaydigan odamlarga murojaat etsak-chi? Bizga xayrixoh bo‘lmagan odamlar qanday qilib bir qarorga keladilar? Agar har ikkimizga hamfikr odamlarni chaqirsak-chi? Ular masalani qanday hal qilardilar? Ko‘rdingizmi? Siz ham, men ham, boshqalar ham kim haq, kim nohaqligini aniq aytolmaymiz. Xo‘sh, yana kimdan yordam kutishimiz mumkin?

* * *

Bir kuni faylasuf Chjuan-tszi va Xuy Shi Xao daryosi ustida qurilgan ko‘prik ustida kezib yurishardi. Chjuan-tszi suvga tikilib, hamrohiga dedi:

— Baliqlar suvda maza qilib o‘ynashayapti. Ular shundan zavq olishadi-da.

— Sen baliq emassan-ku. Ularning nimadan zavq olishini qayerdan bilasan? — deb so‘radi Xuy Shi quvlik bilan.

— Sen men emassan-ku. Ularning nimadan zavq olishlarini bilmasligimni qayerdan bilasan? — dedi faylasuf ham bo‘sh kelmay.

— To‘g‘ri, men sen emasman, — deb javob berdi Xuy Shi. — So‘zsiz men seni bilmayman. Lekin sening baliq emasliging aniq. Shunday ekan, sen hech qachon ularning nimadan zavq olishlarini bilolmaysan.

Faylasuf dedi:

— Marhamat qilib, bahsimizning boshlanish nuqtasiga qaytsak. Sen menga: «Baliqlarning nimadan zavq olishini qayerdan bilasan?» deding. Demak, sen buning menga ma’lumligini yaxshi bilgan holda shu savolni bergansan. Men baliqlarning nimadan zavq olishini Xao daryosi ustidagi ko‘prikda yurganimda bilib oldim.

* * *

Chjuan-tszining bir rivoyatida shaxsning dao ta’limotiga muvofiq uzlatga chekinishi borliqning turli shakllaridan bosqichma-bosqich begonalashishiga olib kelishi tasvirlangan.

«Donolik yo‘li»ga kirgan bir ayol yetarli darajada iqtidorga ega bo‘lgan, ammo hali bu yo‘ldan bexabar Bu ismli kishini tarbiyalay olishi mumkinligini shunday hikoya qiladi: «Men uni bir dam to‘xtatib, kerakli so‘zni aytsam, uch kun o‘tgandan keyin osmonu falakdan begonalashganini anglab yetadi. Men yana u bilan suhbatlashaman. Va yetti kundan keyin u buyumlarga nisbatan begonalikni his etadi. Shundan keyin yana u bilan uchrashaman. Oradan to‘qqiz kun o‘tib, bu hayotga nisbatan begonalikni fahmlab yetadi.

Hayotdan begonalashgandan keyin u tong kabi tiniqlashadi. Tong kabi tiniq bo‘lgandan keyin esa u yagonalikni ko‘ra olish qobiliyatini qo‘lga kiritadi. U yagonalikni ko‘rgach, o‘tmish va hozirgi voqelikni unutadi. O‘tmish va hozirgi voqelikni unutgandan so‘ng u hayot ham, o‘lim ham bo‘lmagan bir olamga qadam qo‘yadi.

* * *

Ezgulik qiluvchi bir odam Chjuan-tsziga dedi: «Mening qo‘lansa shumtol deb ataluvchi daraxtim bor. Uning tanasi shu qadar g‘urralarga to‘lib ketganki, yo‘nib tekislash amrimahol. Shoxlari esa shu qadar egri-bugri va chigalki, ulardan chizg‘ich yoki pargar ham yasab bo‘lmaydi. Shu bois duradgorlar yo‘ldagi bu daraxtga hatto qayrilib qaramaydilar ham. Sizning so‘zlaringiz ham buyuk, ammo befoydadir. Ularning hech kimga keragi yo‘q».

Chjuan-tszi uning bu so‘zlariga shunday javob qaytardi:

— Yerga yotib olib, o‘z o‘ljasini poylayotgan tulki yoki yovvoyi mushukka hech e’tibor berganmisiz? Ammo ular goh sharq tomon, goh g‘arb tomon, ba’zan pastga, ba’zan esa yuqoriga sapchib, o‘ljaga tashlanadilar va ko‘pincha o‘zlari tuzoqqa ilinib, to‘r ichida halok bo‘ladilar. Osmonni qoplagan qora bulut kabi ulkan qo‘tos esa o‘ta qudratli bo‘lsa-da, hatto sichqonga ham azob bermasligini bilasizmi? Sizni katta daraxtning hech qanday foyda keltirmasligi tashvishga solayaptimi? Bu sizning g‘am chekishingizga arzimaydi. Axir, daraxtni bepoyon cho‘l bag‘ridagi hosilsiz yerga ko‘chirib o‘tqazish mumkin-ku. Xo‘sh, nega endi uning tegrasida sayr qilib, soyasi ostida mizg‘imaslik kerak? Daraxt hech kimga foyda keltirmasdan kesilib ketishi mumkin. Ammo uning birovga zarari ham tegmaydi.

* * *

Narsalarning chegarasini so‘z bilan ham, sukut bilan ham ifodalab bo‘lmaydi.

* * *

Qorong‘u zulmatda ko‘rmoqlikni, sukunatda eshitmoqlikni o‘rganing. Shunda siz zulmat aro nurni ko‘rasiz, sukunat aro uyg‘unlikni tinglaysiz.

* * *

Ba’zilar bir umr so‘zlaydilar-u, hech narsa aytolmaydilar. Ba’zilar esa bir umr sukutda bo‘ladilar-u, ammo aytilmagan so‘z qolmaydi.

* * *

Fikrlamaslik va xayol surmaslik Daoni anglashning boshlanishidir. Hech yerda bo‘lmaslik va hech narsaga tirishmaslik osoyishta Dao olamiga kirishning boshlanishi demakdir. Hech narsaga amal qilmaslik va hech bir yo‘lga kirmaslik esa Daoni egallashning boshlanishidir.

* * *

Haqiqat izlovchi zulmat aro daydib yuradi.

* * *

Me’yoridan ortiq axloqiylik narsalarning tabiatiga soya tashlaydi. Chunki bunday axloqiy sifatlar egasi o‘zini surnay va do‘mbira sadolari ostida noyob namuna sifatida ko‘klarga ko‘tarib maqtashlarini, mashhur bo‘lishni istaydi:

Axir, bu qalbakilik emasmi?

* * *

Kamarning ilgagini o‘g‘irlagan kimsa qatl etiladi, saltanatni o‘g‘irlaganlar esa hukmdorlikka erishadilar.

* * *

Mukammal ma’naviy sifatlar egasi hech narsaga ega bo‘lmaydi. Bunday ulug‘ inson hatto o‘zidan ham mahrumdir.

* * *

Vaqt yetishi bilan Ustoz tug‘ildi; ketar vaqti kelganda — Ustoz bunga ham bo‘ysunadi. Taqdirga tan berib, muqarrar qismatga bo‘ysunsangiz, sizga na quvonch va na qayg‘u yo‘l topa oladi. Moziyda buni «dor ostidan qaytish» deb ataganlar.

* * *

Insonning quvonch bilan yashashiga xalaqit qilish, uni kiyinish, tikish-bichish, yerga ishlov berish va ovqatlanish imkoniyatidan mahrum etib, ezgulik va adolatparvarlik bilan bezash — donishmandlarning bor-yo‘q jinoyatidir.