BEBAHO SAXOVAT

Qadim zamonda sodda, rahmdil bir dehqon bo‘lgan ekan.
Bir kuni u yer haydayotgan chog‘ omochi qandaydir qattiq narsaga tekkanligini sezibdi. Dehqon darhol ketmonini qo‘lga olib yer kavlashga tushibdi, nihoyat bir bo‘lak toshga o‘xshash narsani qazib olibdi. Topildiqni qo‘liga olib quyosh nuri ostida uni tomosha qilarkan, dehqon birdan hayratlanib ketibdi. Chunki ilkidagi oddiy tosh emas, balki bir bo‘lak sayqal berilmagan nefrit toshi ekan.
Dehqon topildiqni hokimga berish lozim deya qarorga keladiyu o‘z viloyatining hokimi Zi Xan janoblarining oldiga tashrif buyuribdi. U nefrit toshini qanday qilib topib olganligini Zi Xan janoblariga aytib beribdi.
“Siz bu viloyatning hokimisiz, iltimos, bu nefrit toshini o‘zingizda saqlab qo‘ying!” debdi hurmat bilan.
Zi Xan qo‘l silkibdi:
“Yo‘q, men qanday qilib bu bebaho toshni o‘zimda saqlab qolaman? Garchand egasi yo‘q buyum bo‘lsa ham, siz o‘zingizda olib qoling!”
“Garchand egasi yo‘q bo‘lsa ham, barchasini menga berib yubormoqdasiz, lekin men ham buni sizga taqdim etishni ma’qul ko‘raman, iltimos, buni albatta o‘zingizda saqlab qoling!” debdi dehqon norizo.
Zi Xan janoblari samimiy kulibdi.
“Bilasizmi, sizningcha bu bir bo‘lak qimmatbaho nefrit toshi hisoblanadi, menimcha esa, sizning bu toshingizni o‘zimda saqlab qolmasamgina haqiqatan ham qimmatbaho hisoblanadi”.
Sodda dehqon Zi Xan janoblarining gapini tushunmabdi. Keyinchalik Zi Xan janoblarining harakatlari xalq orasida ovoza bo‘lib, odamlar orasida rivoyatga aylanib ketgan ekan.
Bu voqeaga asoslanib Sun davlatining qariyalari tez-tez yoshlarga pand-nasihat qiladigan bo‘lishibdi.
Konfutsiy esa o‘z shogirdlariga quyidagicha o‘git bergan:
“Zi Xan mutloq qimmatbaho ziynat buyumlarni bilmaydigan nodon bo‘lmagan. Masala shundaki, u o‘zining saxovatini qadrlagan. Har qanday buyum faqatgina uni qadrlagan odamning nazarida bahoga ega, agar oltin tangalar bilan shirinlikni olib yosh bolaga tanlash imkoniyati berilsa, yosh bola albatta shirinlikni olib, oltin tangalardan voz kechadi. Agar nefrit toshi bilan oltin tangalarni olib dehqonga tanlash imkoniyati berilsa, dehqon osonlik bilan oltin tangalarni tanlaydi, xulq-atvori, axloqiy xususiyatlari yuqori bo‘lgan odamdan kelib chiqib aytadigan bo‘lsak, nefrit toshlar ham, oltin tangalar ham, barcha-barchasi uning oldiga qo‘yilsa, u baribir xulq-atvor, axloqiy fazilatlarni tanlaydi”.

UZOQ UMR SIRI

Qadim zamonda Yan imperatori uzoq umr ko‘rish sirini biladigan odam to‘g‘risida eshitib qolibdi. Xizmatkorlarga o‘sha odamni topib kelishni buyuribdi.
Xizmatkori ko‘p qiyinchiliklarni boshidan o‘tkazib o‘sha yashovchan kimsaning manzilini topibdi. Baxtga qarshi bu odam allaqachon o‘lgan ekan.
Yan imperatori qattiq g‘azablanibdi. Bu vazifani bajarishga yuborilgan xizmatkorni chaqirtirib, shunday muhim ishni kechiktirgani uchun uni qatl etishga mahkum etibdi.
Yan imperatorining qoshidagi bir mulozim imperatorga debdi:
“Olampanoh, jahlingiz chiqmasin! O‘lim, bu hamma odamlarning taqdirida bor, o‘sha odam uzoq umr ko‘rish sirini biladigan kishi deb hisoblardik. Lekin hatto o‘zining hayotini ham saqlab qolmabdi-ku? Bu usul isbot qilinmagan, bunday sir qabul qilina olmaydi hamda buning hech qanday achinadigan joyi yo‘q”.
“Bu gapda jon bor!” debdi Yan podshohi va o‘sha xizmatkorga belgilangan jazoni rad etibdi.
Bu voqeaga ko‘pgina odamlar turli xil fikrlarni bildirishgan.
Sizi ismli bir odam yoshligidan uzoq umr ko‘rishning sirli usulini o‘rganishni xohlagan ekan. O‘sha xizmatkor izlagan odam hayotdan ko‘z yumganini eshitib rosa afsus chekibdi.
Yana bir Futsi ismli odam Sizining voqeasini eshitib, Sizidan battar nafratlanibdi, norozi bo‘lib debdi:
“Sizi qanday qilib bu haqda orzu qilishi mumkin?! U dastavval odamlardan uzoq umr ko‘rishning sirli usulini o‘rganmoqchi edi, hatto buni o‘rgangan odam ham uzoq umr ko‘rolmabdi-ku? Shunday deb nomlanadigan sirli usulning qanday qimmati bor? O‘rganish kerak bo‘lgan haqiqiy ilm to‘g‘risida hech narsa bilmas ekan, bunday ahmoqlikning oqibati haqiqatan ham achinarli bo‘ladi!”
Konfutsiy bu voqea to‘g‘risida eshitganidan so‘ng o‘z fikrini quyidagicha izohlagan:
“Futsining gaplarida haqiqat bordek, ammo dunyodagi odamlarning orasida ko‘pgina farqli tomonlar bor! Masalan bir turdagi odamlar biror-bir qobiliyatni egallasalar hamki, uni amaliyotda qo‘llay olmaydilar. Boshqa bir turdagi odamlar asl nazariyotni bilmasalar ham uni amaliyotda muvaffaqiyatli qo‘llay oladilar. Shuning uchun o‘sha uzoq umr kechirib, o‘lmaydigan sirli usulni biladigan odamni tanqid qilib bo‘lmaydi. O‘sha odam o‘sha sirni bilsa ham, lekin hech o‘zining tanasida sinab ko‘rmagan bo‘lishi mumkin!”

KONFUSIYNING MUM TIShLAShI

Bir kuni Konfutsiy uzoq sayohatga chiqqan ekan, yo‘lda bir to‘da bolalarning yig‘ilib turganligini ko‘ribdi.
Oldilariga borib qarasa, ikkita bola allanarsa haqida bahslashayotgan, boshqalari esa atroflarini o‘rab olib tomosha qilishayotgan ekan.
Birinchi bola:
“Quyoshning bizga eng yaqin payti, bu — tush paytidir” debdi.
Ikkinchi bola esa:
“Quyoshning bizga eng yaqin payti bu ertalabdir” debdi.
Raqib bola tag‘in qarshilik ko‘rsatibdi
“Noto‘g‘ri, umuman bunday bo‘lishi mumkin emas!”
“Seniki noto‘g‘ri, baribir meniki to‘g‘ri” deya bo‘sh kelmabdi ikkinchi bola.
Konfutsiy ulardan so‘rabdi:
“Sizlar nima haqda bahslashmoqdasizlar?”
Bolalar Konfutsiyni ko‘rib, o‘qimishli odam deb hisoblab, ikkalasi ham qo‘lidan tortib, undan kimning fikri to‘g‘ri ekanligini haqqoniy aniqlab berishni so‘rabdilar.
Konfutsiy ularga qarab shirin so‘z bilan:
“Sizlar har biringiz o‘z fikringizni so‘zlang-chi, nima haqda bahslashmoqdasizlar?” debdi.
Birinchi bola shoshilib debdi:
“Mening fikrimcha, quyosh endi chiqqanida bizga eng yaqin payti bo‘ladi, uning nazarida esa, tushga kelibgina quyoshning bizga eng yaqin payti bo‘lar emish”.
Konfutsiy kulibdi:
“Unda har biringizning qarashlaringiz nimaga asoslangan?”
Bir bola:
“Gap shundaki, quyosh har kuni ertalab xuddi ochilgan soyabon kabi katta bo‘lib ko‘rinadi, lekin tushga kelib esa tuvak kabi kichkina bo‘lib ko‘rinadi. Odatda biz biror bir narsaga qarasak, qanchalik yaqin bo‘lsa, shuncha katta bo‘lib ko‘rinadi, qancha uzoq bo‘lsa shunchalik kichkina bo‘lib ko‘rinadi, nahotki isbotlab bo‘lmaydigan masala bo‘lsa?” debdi.
Raqib bola ham bo‘sh kelmay e’tiroz bildiribdi:
“Uning gapi noto‘g‘ri. Quyosh endi chiqqan paytida biz uncha ham issiqlikni his qilmaymiz, lekin tushga kelib, bizning hissiyotimiz boshqacha bo‘ladi, shu darajada issiq bo‘lishi mumkinki, hatto terlab ketamiz. O‘ylab ko‘ring, qo‘limizni olovning yoniga yaqinlashtirsak, issiq bo‘ladi, olovdan uzoqlashtirsak sovuqligini his qilamiz, bu haqiqat emasmi?”
Konfutsiy qunt bilan eshitibdi, lekin har qaysisi o‘zining fikrida turib olganligini ko‘rib, qanday yechim topishni bilmay qolibdi. Yosh bolalar Konfutsiyning mum tishlagan holatini ko‘rib kulib yuborishgan ekan.

KONFUSIYNING HAYoT VA O‘LIM HAQIDAGI MULOHAZALARI

Bir kuni Konfutsiy o‘zining shogirdlari bilan Vey podshohligiga qarab yo‘l olibdi. Bir bug‘doy ekilgan dalaga kelib, oq sochli, boshini egib, belini bukib moshoq terayotgan qariyani ko‘rishibdi.
Bu qariyaning ismi Lin Ley bo‘lib, yoshi yuzga yaqinlashib qolgan ekan. Ko‘pchilik uni tanir, quvnoq, irodali odam sifatida bilar ekan. Bir asr yashab qo‘ygan, oilasiz, yolg‘iz bo‘lsa ham, juda quvnoq yashar ekan. Qariya juda ham mehnatkash ekan, odatda savat olib hosil yig‘ilgan dalalardagi moshoqlarni terib olarkan, ayrim paytlari yo‘lda ketaturib qo‘shiq bastalar ekan.
Konfutsiy yonidagi shogirdlariga debdi:
“Anavi oqsoch qariyani ko‘rdinglarmi? U deyarli bir asrni yashab qo‘ygan, dunyodagi ishlar haqida, odamlar hayoti borasida juda ko‘p narsalarni biladi, kim uning oldiga borib undan maslahat so‘ramoqchi?”
Zi Gan Lyu degan shogirdi oldga chiqibdi:
“Men boraman, menda unga juda ko‘plab savollar bor”.
Zi Gan qariyaning oldiga borib, uning savatidagi moshoqlarga qarab so‘rabdi:
“Sizning yoshingiz shunchalik ulug‘, nima uchun bunday azoblanasiz? Men haqiqatan ham tushunmayman, chindan sizga qayg‘uraman, siz hali ham tinmay mehnat qilasiz, qo‘shiq kuylaysiz, shu haqda nima deb o‘ylaysiz?”
Qariya hech narsa eshitmagandek boshini egib, ham xirgoyi qilar, ham diqqatini bir yerga to‘plab bug‘doy boshoqlarini terardi.
Qariya oldinda ketardi. Zi Gan qariya uni e’tiborga olmayotganini ko‘rib, uning orqasidan yuraveribdi, qariya nihoyat uning savoliga savol bilan javob beribdi:
“O‘zingda nima yaxshi-yu, men haqimda qayg‘uryapsan?”
Zi Gan yana so‘rabdi:
“Men o‘ylashimcha, siz yosh bo‘lgan paytingizda aniq hech qanday muvaffaqiyatga erishmagansiz, hozir esa hayotingiz og‘ir. O‘zingiz o‘ylab ko‘ring, yoshingiz shunchalik ulug‘, umringiz borgan sari tugab bormoqda, yoningizda qarindoshlaringiz yo‘q, yolg‘iz hayot kechirasiz, yana mashaqqat bilan mehnat qilib o‘zingizni boqishingiz kerak, nahot bu narsa odamning rahmini keltirmaydi?”
Lin Ley javob beribdi:
“Men yosh bo‘lgan paytimda hech qanday tayyorgarligim yo‘q edi, sababi mana shu bo‘lsa kerak. Men endigina oson va uzoq umr kechirmoqdaman. O‘lgandan so‘ng, boshqa yaxshiroq dunyoga borsam kerak!” deb javob beribdi.
Zi Gan qariyaning so‘zlarini Konfutsiyga yetkazibdi, ustozi chuqur xo‘rsinib:
“Qariyaning fikrlarining hammasi ham to‘g‘ri emas. Hayotda baxt ham, qayg‘u ham bo‘ladi. Bor kuchni o‘qishga, mehnat qilishga sarflash kerak, o‘shandagina umrning oxirida xotirjam, tinch o‘ladi. Bu odam hozir hayotning yagona to‘g‘ri yo‘lidadir”.

Xitoy tilidan Sharqshunoslik institutining 3-bosqich talabasi Jasur YoQUBOV tarjimalari
“Yoshlik” jurnalidan olindi.