Қайта қуриш, ошкоралик шарофати билан ўзбек тилига Давлат тили мақоми берилиши шунчаки расмий ҳол эмас, балки тилимизга бўлган муҳаббатимизнинг ёрқин намунаси ҳамдир. Эндиликда тилимиз тўла мустақилликка эришиши ва ижтимоий ҳаётимизга амалий тадбиқ қилиниши учун ҳар ким ўз ҳиссасини қўшмоғи лозим.

Мана бир неча ойдирки, она тилимизга доир бўлган барча муаммолар нуфузли идоралар, матбуот, радио-телевидение, дорилфунун-сабоқхоналарда турли муҳокамаю мунозараларда ўртага ташланиб, ечимлари қидирилаётир. Хайриятки, луғатимиз хазинасидаги эътибордан четда қолган, узоқни кўролмайдиган айрим тилшунос олимлар таъбири билан айтганда, «эскирган», «ўз хусусиятини йўқотган», «тарихий сўзга айланган» сўзларимиз «тилга» кириб, забонларимиз янгича руҳда жарангламоқда. Бу ҳолни, айниқса, кундалик матбуот, радио-телевидение орқали берилаётган хабарларда кузатиш мумкин. Аммо ҳали олдинда ечимини кутаётган муаммолар талайгина.

Шундай муаммолардан бири — талаффуз масаласидир. Бир неча йиллардан бери «янги» сўзларга қучоқ очиб, ўз сўзларимизни йўқотаётганлигимиз камдек, ўз талаффузимизга лоқайдлик билан қараб келдик. Яъни, истеъмолга кирган «байналмилал» ва бошқа хорижий сўзларни қандай бўлса (ҳам оғзаки, ҳам ёзмада) шундайлигича қабул қилиб, чиройли нутқларда, бадиий адабиётларда оммалаштириб юбордик. Масалан, «район», «комитет», «область», «профессор» каби. Тўғри, баъзи ҳоллардагина (суҳбат, мулоқотларда) ўз лаҳжамизда истеъмол қиламиз, бироқ тарихга, намунага айланган ёзувларимизда-чи? Оқибатда ўз талаффузимизни йўқотиб қўйдик.

Шу ўринда рус халқидан ўрнак олсак арзийди. Улар четдан олинган ҳеч бир бадҳазм сўзни шундайлигича қабул қилиб олмайдилар, дарров ўз талаффузларига мослаштириб оладилар. Бунда кучанишга, ортиқча ҳаракатга, ташвиқ қилишга ҳожат ҳам қолмайди. Биргина сирғалувчи «ж» ҳарфига портловчи «д» ҳарфини қўшиш орқали талаффуз қилишларини мисол қилиб олиш мумкин: «Жалил — Джалил», «Олимжон — Алимджан», «Одилжон — Адылджан», «Жўра — Джура», «Жаббор — Джафар» ва ҳакозо. Бу ҳол бошқа ҳарфлардан ташкил топган сўзларда ҳам учрайди: «Ғайрат — Гайрат», «Ғиёс — Гияс», «Ёқуб — Якуб», «Қосим — Касым», «Элдор — Ильдар», «Йўлдош — Юльдаш», «Йўлчи — Юльчи», «Моҳира — Махира», «Ҳошим — Хашым», «Тўра — Тура», «Қашқадарё — Кашкадарья», «Сирдарё — Сырдарья», «Фарғона — Фергана», «Марғилон — Маргилан», «Жиззах — Джизак», «Тошкент — Ташкент» каби. Нафақат бизнинг сўзларимизга, хорижий сўзларга ҳам шундай муносабатдалар: «Жек — Джек», «Жон — Джон», «Эрон — Иран», «Теҳрон — Тегеран», «Ироқ — Ирак», «Ҳиндистон — Индия», «Афғонистон — Афганистан», «Тожикистон — Таджикистан», «Мўғулистон — Монголия», «Хитой — Китай», «Ёқутистон — Якутия», «Туркия — Турция» ва ҳоказо. Бир пайтлар биз ҳам «олмон», «фаранг», «масков», «ўрус» деб ишлатганимиз каби улар ҳам ўз талаффузларига тушмайдиган бундай сўзларни осонгина ҳазм қилолмайдилар. Сабаби, уларнинг луғат бойликларида бизда, бошқа мамлакатларда мавжуд бўлган ҳарфлар, оҳанглар, талаффузлар йўқ. Бундан ташқари бундай пала-партишликка миллий ғурурлари ҳам йўл бермайди. Бизда-чи? Тилимизга хос талаффуз, оҳангларимиз бўлса-да, ҳамон турғунлик йиллари мероси — «байналмилал» чиликдан, рус тилида «тиниқ ва равшан» сўзлашув услубидан ҳалигача қутулганимиз йўқ. Тўтиқуш каби бир мақомда «сайраш»дан зерикмаяпмизу, аммо миллий талаффузларимиз борасида етарлича бош қотирмаяпмиз. Айниқса, айрим «байналмилал»чи тилшунос олимларимиз тилимизни халта кўчага киритиб, ўзлари ҳамон тил тишлаб ўтиришларига тоқат қилиб бўлмайди. Шу оғриқдан қутулмай туриб, янгича сўзлашув оҳангига мослашиш осонми?

Қизиқ, нега «Коля» деган исмни ўз талаффузимиз, оҳангимизда осонгина қилиб, «Колия», «Оля»ни «Олия», «район»ни «раён», «область»ни «ўблис», «доктор»ни «дўҳтир», «образ — ўбраз», «Америка — Омриқо», «Франция — Фарангистон», «Германия — Олмония», «Европа — Оврупа», «Греция — Юнонистон», «Хитой — Чин», «Япония — Ёпониён», «Рим — Рум», «Нью-Йорк — Нйу-Ёрк», «Нигерия — Ҳабашистон», «Грузия — Гуржистон», «автомобиль — афтомабил», «тонна — тўнна» деб аташимиз ва шундоқлигича ёзишимиз мумкин эмас?! Ахир биз ўзлаштирилаётган сўзни сўзлаганда ёхуд ёзганда (айниқса матбуот, радио-телевидениеда) уни ўз лаҳжаларида осонгина ҳазм қила олмаётган юртдошларимизни ҳам унутиб қўймаслигими? керак-ку! Биргина тилшуносликдаги атамаларни-ку қўяверасиз, риёзиёт (математика), ҳандаса (геометрия)даги тенгламаларга ўхшайди — тушуниксиз. Энг оғир шарти — уларни ёдлаш зарурати.

Ана шундай муаммоларни чигаллаштириб турган, талаффузларимизга путур етказаётган сабаблардан бири, бу ҳозирги рус алифбоимиздаги «ь» — юмшатиш белгиси ҳамда «ц» ҳарфидир ва улар иштирок этган сўзлар йиғиндисидир. «Ь» юмшатиш белгиси русча-байналмилал сўзлардаги юмшоқ ундошдан кейин қўйилади. Бу белги сўзларимиздан бутунлай олиб ташланса ҳам ҳеч нарса ютқазмаган бўламиз — «дунё», «дарё», «ҳадя» сўзларидан «ъ» — айириш белгиси тушириб қолдирилгани каби. Баъзан зарурат туғилганда, ўзлаштириб олиш ҳам мумкин: «фильм — филим», «батальон — баталиён», «почтальон — почталиён», «медальон — медалиён» сингари.

Энди алифбоимиздаги (рус алифбосида ҳам 24 инчи ҳарф) 24 инчи ҳарф — «Ц» ҳисобланади. (Нима учундир ҳарфларни айнан рус алифбосидагидек ўрни ўрнида жойлаштиришни, айнан қардошларимиз босган издан босишни жуда-жуда хоҳлаймиз). Ушбу ҳарф иштирок этмаган ўзимиздаги ўзлашган сўзларни қўллаш ўринли бўлмасмикин? Масалан, инқилобдан аввал ҳам «Царская Россия»ни «Чор Россияси» деб ўзлаштирилган; «церковь» эса «черков» деб олинган. «Цирк» сўзини ҳеч иккиланмай ўзимизнинг «томошахона» сўзига алмаштириш мумкин. «Сейф» сўзи ўрнида (бизда «цейф» деб айтилади) ўзимиздаги «қимматбаҳо нарсалар сақланадиган қутича» изоҳини берувчи «зарф» (Огаҳий асарларидан) сўзидан фойдаланиш мумкин (Балки «сейф» сўзининг ўзаги аслида «зарф» сўзидан келиб чиққандир). Қолган сўзларни ҳам осонгина ўз сўзларимизга алмаштириш мумкин: «циркуль — паргар» (ахир мана шу сўз истеъмолимизда бўлган-ку), «цивилизация — тараққиёт», «целлофан — сувқоғоз» ва ҳоказолар.

Қоришиқли «ж» ҳарфи (сирғалувчи «ж» ва портловчи «д» ҳарфидан ясалган) ҳам барибир бизнинг талаффузимизга тушмай қолаверган: «пожар — пажар», «прожектор — пражектир»; рус алифбосидаги «щ» ни «шч» шаклида, «ы»ни «и» шаклида олсак-да, барибир ўз лаҳжамизда умрбод яшаб қолмади: «овощ» — «овиш», «щётка — чўтка»; «вымпел — вимпэл», «пылесос — пеласос» каби.

Алифбоимизга зўрма-зўраки «байналмилалчилик» руҳи билан киритилган «ь» юмшатиш белгиси ҳамда «ц» ҳарфи ўрнини йўқолиб кетган «нг н+г =ң, «ў – е» ва бошқа ҳарфларимиз ҳисобига тўлдиришимиз лозим.

Давлат қонуни ўзбек тилини ҳар томонлама ривожлантиришга, шакллантиришга, эркин қўллашга ундар экан, биз ана шу ҳарф ва сўзларимизнинг асл талаффузларига эътибор бериб, миллий тил ғуруримизни тиклаб олишимиз зарур. Бу ишда тилшуносларимиз фаоллик кўрсатиб, тилимизнинг равнақига равнақ қўшувчи йўқолиб кетган сўзларимиз, талаффузларимиз,ҳарфларимиз асосида луғатлар, дарсликлар, қўлланмалар, адабиётлар яратишлари ва уларни халққа тақдим қилишлари лозим. Токи тилимиз мустақиллиги, сержилолиги ойнадай равшан бўлиб турсин.

«Гулистон» журнали, 1990 йил, 3-сон