Александр Пушкин ва Шавкат Раҳмон… Бу икки оташнафас шоир туғилган давр орасидаги тафовут бир юз эллик йилни ташкил этади. Пушкин ўттиз саккиз, Шавкат Раҳмон эса қирқ олти йил умр кўрган. Пушкин Россиянинг уйғониш даврида яшаган бўлса, Шавкат Раҳмон қалами Ўзбекистонда мустақилликка эришиш ҳаракатлари авж олган паллаларда чархланди. Пушкин Пётр Биринчи ҳайкали ҳақида “Мис чавандоз”номли шеърий қисса яратган бўлса, Шавкат Раҳмон худди ўша ҳайкалга “Жез отлиқ” номли шеърини бағишлади…
Икки юз йилдан бери жаҳоннинг машҳур шоирлари қаторида келаётган Александр Пушкин “Мис отлиқ” шеърий қиссасини 1833 йилда ёзган. Асар сўзбошисида шоир: “Бу қиссада тасвир этилган воқеа айни ҳақиқатга асосланган. Тошқинга доир тафсилотлар ўша вақтдаги журналлардан олинди. Қизиқувчилар В.Н. Берх тузган ахборотни кўриб чиқишлари мумкин,” дея қисқагина изоҳ бериб ўтади. “Мис отлиқ” шеърий қиссаси кўп тармоқли асар. Асарнинг асосий қирраси Пётр Биринчи шахсияти, қудрати билан боғлангани боис қизиқарлидир. Баъзи манбаларда таъкидланишича, Пушкин бу асарини буюк поляк шоири Адам Мицкевичнинг шу мавзудаги шеърига жавоб тариқасида битган. Маълумки, Пушкин Россияга келган А. Мицкевич билан дўст тутинади. Унинг баъзи балладаларини русчага ўгирган. Адам Мицкевич ҳам Пушкин қаламига мансуб “Хотиралар”ни поляк тилига таржима қилган. Хулоса ясаб айтиш жоизки, ўн тўққизинчи асрдаёқ Пётр Биринчи шахсияти тимсоли – мис отлиқ образи талқини анъанавий тус олган.
В.Брюсов “Мис отлиқ” достони ҳақида сўз юритаркан, унинг бирламчи хусусияти сифатида “фабула ва мазмунининг мос келмаслиги”ни кўрсатади. Достоннинг қисқача мазмуни қуйидагича: Петербургнинг қоқ марказида ўз халқининг тақдири, асос солган буюк империясининг келажаги ҳақида чуқур ўйга толган келбатли мис отлиқнинг ҳайкали савлат тўкиб турарди. Ҳайкалнинг қарама-қарши томонида фатарот бўлган кулба ва чайлалар, бечоралик ва йўқсилликнинг мумтоз намунасига айланиб қолган балиқчиларнинг бошпаналари кўринарди. Ана шундай кулбаларнинг бирида афтодаҳол, турмуши ҳам, дунёқараши ҳам, орзулари ҳам ҳаминқадар бўлган кичик амалдор – Евгений ўзига муносиб Параша исмли қизнинг муҳаббати билан хаёл суриб умргузаронлик қилади. Милодий 1824 йилда кунларнинг бирида Нева дарёсида қаттиқ тўфон кўтарилиб, сел Евгенийнинг кулбасини ҳам, Параша ва унинг бева онасини ҳам ўзининг ҳалокатли домига тортади. Ҳижронда Петербургнинг сел босган кўчаларида ярим тунгача тентираб юрган Евгений шаҳарнинг марказида бу офатлар мис отининг туёғигача ҳам келмаган Пётр ҳайкалини кўриб қолади-ю ўзининг барча нафрат ва ғазабини унга сочади. Тўсатдан унинг назарида ҳайкал жонланиб, у томон от солгандек туюлади. Евгений бир амаллаб отлиқдан қочиб қолади, аммо бу даҳшатли қўрқув оқибатида ақлдан озиб, бир неча ойдан сўнг вафот этади…
Евгенийнинг армонли муҳаббати ва унинг бошига тушган кулфат ва мусибатнинг тасвиридан ташқари достонда сюжетга унчалик алоқаси бўлмаган бўлимлар, батафсил тасвирлар ҳам борки, бу Пушкиннинг айтмоқчи бўлган гапи сюжетдан кўра анча теран ва салмоқли эканлигига ишора қилади. Шу сабабдан, “Мис отлиқ” достони кўплаб адабиётшунослар, танқидчилар томонидан таҳлил ва тадқиқ қилинган1.
“Жез отлиқ” шеъри эса Шавкат Раҳмоннинг маслакдошларидан бири, марҳум Асқар Маҳкам томонидан “Адабиёт ибодати” эссесида батафсил таҳлил этилган бўлиб, “Ҳуррият” газетасида “Шавкат Раҳмоннинг шеърий башорати” номи билан алоҳида мақола шаклида ҳам эълон қилинган. Бизнинг мақсадимиз эса Пётр Биринчи ҳайкалининг Пушкин ва Шавкат Раҳмон талқинида қиёслаб, алоқадри ҳол хулоса чиқариш.
Дастлаб иккита шеърнинг сарлавҳалари ҳақида. Пушкиннинг достони “Медный всадник” (“Мис отлиқ”)2 деб аталса, Шавкат Раҳмон бу ҳайкалга бағишланган шеърига “Жез отлиқ” деб сарлавҳа қўяди. Биламизки, жез – мис ва рух бирикмасидан ҳосил бўлган қотишма металл. Айнан ана шу металл ихтиросидан кейин қурол-яроғ, аслаҳа ясаш авж олиб, ер юзининг турли гўшаларида милоддан аввалги 2-минг йилликда илк давлатлар пайдо бўла бошлади. Теранроқ назар ташлайдиган бўлсак, жез ихтироси – инсоният тарихида зулм ва зўравонлик, босқин ва урушлар даврини бошлаб бергандек таассурот қолдиради. Яна бир қиёс: Россия мамлакати ярми Осиё, ярми Европа қитъаси ҳудудида жойлашган “жез” ўлка. Шавкат Раҳмон талқинида Пётр ҳайкали икки қитъани ўз ҳукмига бўйсундириб, бепоён империяга асос солмоқчи бўлган саркарда сифатида гавдаланади.
Пушкин достонида ҳайкал қиёфасида рус империяси асосчисининг улуғвор ўйларга чўмган ҳолати жонлантирилади:
У, яйдоқ тўлқинлар соҳилида жим
Улуғвор ўйларга толиб турарди:
Узоқларга қарар. Қаршида лим-лим
Дарё тўлиб-тошиб тўлқин урарди;
Дарёда бир қайиқ ёлғиз, нотавон
Сузарди. Мох босган ботқоқ қирғоқда
Фақир чухонлилар қурмишди ошён,
Кулбалар кўринар яқин-йироқда;
Туманлар ортига яширинган кунда –
Офтоб нурларидан бебаҳра ўрмон
Тинмай шовулларди.
У ўйлар ҳамон:
Шведга биз таҳдид қиламиз бундан.
Такаббур қўшнининг жиғига тегиб,
Биз бунда бир шаҳар этамиз барпо.
Денгиз кирғоғига тираб оёқни,
Бунда Европага дарча очмоқни
Табиат бизларга кўрмишдир раво3.
Асарнинг кириш қисмидаёқ мис отлиқ ҳайкали баҳонасида шоир русларнинг шон-шавкатга тўла тарихини ёдга олади. Илк сатрларда шведлар “хатга тушган” бўлсалар, сал кейинроқ финларга ишора қилинади:
Бунда табиатнинг ўгай ва ўксик
Ўғли – балиқчи фин кўп маҳал бурун.
Асов сувга ташлаб увада тўрин
Пастак соҳилларда юрарди ёлғиз…
Шавкат Раҳмоннинг шеъри ҳам ҳайкалнинг тасвири билан бошланади. Аммо у отлиқ ҳайкал сиймосида Россиянинг келажаги ҳақида улуғвор ўйларга чўмган, буюкларгагина хос бўлган сукут ичра мағрур турган саркардани кўрмайди. Марҳум шоир Асқар Маҳкам “Адабиёт ибодати” эссесида бу тўғрида шундай ёзади: “…Саксонинчи йилларнинг охири, тўқсонинчи йилларнинг бошида мамлакатимизда содир бўлган воқеалар хусусида ўйлар экансиз, миллатимиз чинакам фожиалар домидан осон-омон ўтиб олганини ҳис қиласиз. 85-йилдан бошланган қатағоннинг янги оқими минг-минглаб ўзбек хонадонининг шўрини қуритишга қаратилган мустамлака сиёсати эканлиги, бу сиёсат миллат умуртқасини яна юз йилларга синдириб юборишни мақсад қилганлигини англаш қийин эмас. Миллий урф-одатларга қарши бошланган ошкора тажовуз, Масковдаги Бутирка ва Лефортова қамоқхоналаригача судраб олиб кетилаётган деҳқонлар ва генераллар, парчаланиб, кун фаякун бўлаёзган шўролар давлатининг ўлим олди талвасаси эди. Ағдарилиб, мангуга йўқ бўлаётган империяни “Жез отлиқ” сувратида тасаввур қилган шоир ёзади:
Ҳамон улуғ келбат,
ҳамон боши тик,
ҳамон тоғни бўлар қиличин зарби,
қутурган бу ҳанги айғир-да тетик,
дунёга ташланар кўзи оч ҳарбий.
Кўзингиз ўнгида Санкт-Петербург майдонида савлат тўкиб турган ва Осиёни буткул расво қилган, юзлаб миллатларнинг ёстиғини қуритган Биринчи Пётр жонланади. Унинг такаббурона келбати, остидаги “қутурган ҳанги айғир” қилмишлари кўламига мос. Бутун мақсади, ўй-хаёли босқинчилик бўлган “кўзи оч ҳарбий” дунёга ташланмоқда. Шоирнинг ўткир мажозий тили замирида босқинчи қутурган ит, оч қашқирдек жонланади”.
“Мис отлиқ” асарида эса рус шоирининг Россияни шведлар ва финлар таҳдидидан қутқарган, рус халқи тарихининг янги, шонли саҳифасини очган императорга нисбатан бўлган самимияти, самовий қувончларидан воқиф бўлишимиз мумкин. Рус фарзанди сифатида Пушкин Россиянинг Европада ҳукмронликни қўлга киритаётганидан шодланади. Унинг фикрича, бу хусусиятни русларга табиатнинг ўзи раво кўрган. Шоир подшоҳ қиёфасини тасвирларкан, завқу шукуҳини яшира олмай қолади. Пётр шаънига муҳаббатини изҳор этаётган шоир янада очилади, табиатни ўз ҳукмига бўйсундирган қудратли подшоҳ ҳақида яйраб, тилак билдиришга киришади:
Яшнайбер, Пётрнинг улуғвор шаҳри,
Турабер Россия каби мустаҳкам,
Табиатнинг мағлуб офати – қаҳри
Қудратинг олдида бошин қилсин хам;
Бутунлай унутсин фин тўлқинлари
Қадим хусуматин, эски аламин,
Ёвликнинг беҳуда ачиғ- кинлари
Бузмасин Пётрнинг мангу оромин[1].
Ўтмишнинг шиддатли кечган даврларида шоирлар воқелик шарҳловчиси сифатида майдонга отилиб чиқадилар. Улар воқеликни шарҳлаш баробарида тарихга мурожаат этадилар; миллатни уйғотиш мақсадида тарихдан мисоллар келтирадилар. Аммо шоирнинг тарихдан баҳрамандлиги бошқаларнинг талқинидан доим фарқ қилиб туради. Шахс иродаси муаммосини фалсафий таълимотининг асоси этиб олган А.Шопенгауэр таъкидлайдики: “Ҳар қандай тарихда ҳақиқатга нисбатан уйдирмалар кўпроқдир. Шоир бўлса инсониятнинг қандайдир бир томонини илғаб олиб, уни ўз руҳиятига сингдириб, энг кичик хусусиятларигача жонлантириб, аниқ кўрсатишга қодир бўлади. Шунинг учун ҳам асл шеърият ҳаётнинг ўзидир. Унда ҳеч қандай ёлғон, уйдирма йўқ”. Худди шу нуқтаи назардан қаралганда миллатимизнинг уйғониши даврида ёзилган “Жез отлиқ” шеъри алоҳида аҳамият касб этади.
Тарихдан маълумки, Пётр Биринчи ўз халқини шведлар, финлар зулмидан қутқаришнигина ўйлагани йўқ, балки, унинг нияти ёндош давлатларни мустамлакага айлантириб, Ҳинд океанигача сарҳадларини кенгайтириш ҳам эди. Пётр Биринчининг ушбу сиёсий васиятини ворислари воқеликка кўчирдилар. Пушкин вафотидан ўттиз йил вақт ўтиб, чор Россияси қўшинлари Ўрта Осиё сари йўл олди. Шоир эркпарвар бир одам сифатида русларнинг довруғи оламни тутишини орзулаган эдики, бу истак зиддиятлардан холи эмас. Яъни, эркпарварлик гоҳо эркни бўғиш эвазига пайдо бўлади. Натижада, босқинчи халқ ҳам мағлуб эллар баробарида ўз тинчи, оромини йўқотади, инсонийликнинг мунаввар манзилларидан йироқлашади, нафс қутқусига учиб, очкўзлик, хусумат, худбинлик, манманлик домига гирифтор бўлади. Огаҳий таъбири билан айтганда, босқинчилик – аслида зўравонлик ниқоби остида яширинган тиланчиликдир. Ана шу аччиқ ҳақиқат “Жез отлиқ” шеърида тунд, қора бўёқларда чизилади:
Икки юз йилдирки
Улашиб шўриш,
Мағлублар бошида қаҳқаҳа отар,
Ҳаттоки мангу эрк тимсоли бўлмиш
Осмон ҳам кўникиб қолди бу зотга.
Озми бу денгизлар,
Озми бу ерлар,
Озми тожларини узатган юртлар,
Ўз қонин симириб чириган эрлар,
Байланган ҳурлару таланган дурлар[2].
“Мис отлиқ” достонининг кириш ҳамда биринчи қисмларида асосан суворийнинг тасвирига эътибор қаратилган бўлса, иккинчи бўлимда “мағрур арғумоқ” қаламга олиниб, Пушкин шу орқали рус халқи тақдирининг қудратли ҳукмдори Россиянинг ҳалокат ёқасига келиб қолган пайтда темир тизгин билан маҳкам ушлаб, юксакликка кўтарганини меҳр ила таърифлайди:
Унинг манглайида не хаёллар бор!
Нақадар яширин куч-қудрат унда!
От-чи, от оловдай товланар тунда!
Қайларга учасан, мағрур арғумоқ,
Қаерларга бориб босарсан туёқ?
Тақдирнинг қудратли ҳукмдори, айт,
Сенмасми, жарликка келиб
қолган пайт,
Темир тизгин билан бу юксакликда
Россияни шундай кўтарган тикка?
Истибдод, истилонинг авж нуқтаси – мазлум халқнинг тарихий ҳофизасини маҳв этиш, уни ҳиссиз, маърифатсиз, қултабиат манқуртлар, оломонга айлантиришнинг ибтидосидир. Мағлубларнинг мол-дунёси, ер-суви, инон-ихтиёрини қўлга киритган келгинди энди уларнинг маънавий олами, дину диёнати, тили, маданияти, тафаккур тарзини ўзига мослаштирмоқ учун барча усул ва воситаларни ишга солади. Рус подшолиги ва кейинроқ Октябр тўнтаришидан кейин Туронзамин халқлари бошига ана шундай аянчли кунлар солинди. Асрлар давомида дунё халқларига муаллимлик қилган, тараққиётнинг маёғи бўлган Туркистон тамаддун қабристонига айлантирилди гўё… Ана шу тарихий ҳақиқатни мажозий йўсинда ифодалаш учун “Жез отлиқ” шеърида шоир нафақат мустамлакачи ҳукмдор, балки, у минган отга нисбатан ҳам нафрат туйғуларини йўналтиради. “Турондай сарғаймиш от пешобидан, самовий хитоблар, азиз китоблар,” деб ёзади ўзбек шоири. Бундай ҳолатга фақат мустамлакачи эмас, балки тутқун элларнинг ўзи ҳам айбдорлигини шоир теран ҳис қилган. Негаки, “сарғайган самовий китоб” – Қуръони каримда айтилганидек, “аниқки, то бирор қавм ўзларини ўзгартирмагунларича Аллоҳ уларнинг аҳволини ўзгартирмас” (“Раъд” сураси, 11-оят). Шу сабабдан, Пушкин меҳр ила таърифлаган подшоҳга Шавкат Раҳмон икки асрлик ғафлат уйқусидан энди уйғонаётган мазлум халқ тарафида туриб қарамоқда: “Бас, телба сувори, ҳаддингдан ошма, қутурган айғирнинг жиловини торт, икки юз йилдирки эллар бошида, туёғини қайрар бу даҳшатли от”.
Шоиримиз жез отлиқни “машъум салтанатнинг соҳибқирони” дея атаркан ўч онлари яқинлашаётганини башорат қилади. Уни маҳв этадиган куч бор. Эл интиқоми бўридек эргашмоқда. Мазкур шеърда бўри мардлик рамзи, эрксеварлик ва бўйсунмаслик тимсоли сифатида келади. Бунда шоир туркий қавмларнинг исломиятдан олдин сиғинган маъбуди – Кўк бўри бўлганлигига ҳам нозик ишора қилган. Буюк адиб Абдурауф Фитрат Туронни “арслонлар ўлкаси” қабилида шарафлаб, эл руҳини қўзғатмоқчи бўлгани ҳам бор гап:
Эй Улуғ Турон, арслонлар ўлкаси!
Сенга не бўлди?
Ҳолинг қалайдир?
Нечук кунларга қолдинг?[3]
Пушкин достонида мис отлиққа қарши икки марта исён кўтарилади.
Биринчи исён – бу табиатнинг исёни. Ўжар подшоҳ “такаббур шведларнинг жиғига тегиш учун” (Пушкин таъбири) сизот ва ботқоқлар, қора ўрмонлар ўрнига катта шаҳар барпо этиб, Нева дарёсини метин ўзанларга солади. Юз йил ўтган бўлса-да, табиат инсоннинг бундай ўзбошимчалигини кўтармасдан, ғазаб дарёси тўлиб-тошади. Довул зўри билан тўсилган Нева тескари оқиб, йўлда қутурган йиртқичдай ўшқириб, мозорлардаги тобутларни оқизарди, бойлар ва савдогарлар, йўқсиллар ва гадоларнинг бор-будини кунфаякун қилиб, ҳўлу қуруқни ўз домига тортиб, шаҳар кўчалари аро тўлиб оқарди. Табиатнинг бу мудҳиш жазоси олдида ўша даврдаги ҳукмдор ҳам нотавон эканлигини англаб, “Худо офат солса, шоҳлар ҳам ожиз,” дея чуқур хўрсинишдан ўзга чора тополмайди. Фақат Мис отлиқ табиатнинг бу ғазабини назар-писанд этмай, Нева соҳилида халқини олға қадам босишга даъват этган кўйи ўзининг буюк ва тенгсиз ҳукмдор эканлигини яна бир карра тасдиқлатиб олмоқчи бўлгандек эди:
Дарғазаб Неванинг устида ёлғиз
Турар бир қўлини узатиб олға –
Юксак мақомида маҳкам, улуғвор,
Мис от миниб олган буюк ҳукмдор.
Иккинчи исён – телба Евгенийнинг “ярим олам шоҳи”нинг бўй-бастига қараб, бор нафрат, ваҳшат ва аламини “Майли, сени қара!…Мўъжиз бинокор” нидоси орқали ўз ифодасини топган. Аммо унинг телба хаёли, пажмурда руҳи ўзига душманлик қилади – назарида ҳайкал у ғазаб билан юз буриб, отининг туёғидан Петербургнинг тош кўчаларида ҳар томон чақмоқ сочиб, у томон бостириб келаётгандай туюлди ва жони борича югуриб, кўнглида пайдо бўлган ваҳм ва қўрқувдан қутулмоқчи бўлади. Аммо қудрат тимсоли олдидаги ожизона бу қўрқув уни енгиб, оқибатда ўлим сарманзили томон етаклайди.
Шавкат Раҳмон шеърида эса, жез отлиққа қарши учинчи исён тўлқинини мушоҳада этамиз. Бу – икки юз йилдан бери эзилиб келаётган мазлум халқнинг исёни. Бу исён, юқорида айтиб ўтганимиздек, халқ руҳининг уйғониши, “зиёпарварлик” ниқоби остида истаганича зулм қилаётган ҳоким тузумдан адолат излаётган ва оқибат сабр-косаси тўлиб, бутун вужудини интиқом ҳисси қамраб олган ўзига бек халқнинг эркинлик ва ҳуррият томон дадил ташлаётган қадамларида ўз ифодасини топаётганди. Қизил империянинг пойтахтида бир муддат яшаган шоир отининг туёғини мазлум эллар бошида қайраган босқинчи зобитнинг ворислари нималарга қодир эканлигини, ҳамон уларнинг кескир қиличи тоғларни бўлишини яхши биларди. Аммо у миллатининг бедор, Тўмарислар каби ўлмас руҳи саҳроларда қўзғалиб, яқин кунларда икки асрга қадар чўзилган бу асоратдан халос этишига ишонарди. Ана шундай зулфиқор руҳгина руҳсиз темиртанларни, “жез отлиқ”ларни мағлуб қилишини чуқур ҳис қилган шоир истибдоднинг муқаррар ҳалокатини башорат қилади:
… Саҳрода кўринар тағин Тўмарис,
тағин бир қўзғатар сабр тошини,
бу сафар мешгамас,
қон денгизига
отар бу зобитнинг оғир бошини…1
Расул Ҳамзатов тўғри таъкидлаганидек, “чинакам миллий шоир дунёқараши, идроки ва фикрлаши билан ўз даврининг, ўз асрининг, ўз мамлакатининг шоири бўлиши керак.” Ана шу нуқтаи назардан олиб қараганда Пушкин ҳам, Шавкат Раҳмон ҳам ўз даврлари ва ўз миллатлари олдида шоирлик бурчларини сарбаландлик билан адо этганларига гувоҳ бўламиз. Пушкин “Мис отлиқ” қиссаси орқали Россиянинг шавкатли онлари, асрлар давомида дунё тараққиёти ва тамаддунидан орқада қолган халқининг юксалиш ва ривожланиш томон музаффарона юришлари, рус халқининг тарихида туб бурилиш ясаган Пётр Биринчининг улуғвор ўйлари рўёбга чиқишини башорат қилган бўлса, Шавкат Раҳмон “Жез отлиқ” шеърида бошқа халқларнинг бошига кулфат ёғдириш орқали ўзининг саодат қасрини қурмоқчи бўлган “машъум салтанат”нинг инқирозга юз тутиши, Турон халқларининг асрий орзуси рўёбга чиқишини мажозий йўсинда ифодалаб бера олган. Шу сабабдан, “Мис отлиқ” достони ҳам, “Жез отлиқ” шеъри ҳам нафақат миллий адабиётда, балки жаҳон шеърияти миқёсида ўзига муносиб ўрин эгаллаган шеърлар сирасига киради, деб бемалол айта оламиз.
“Жаҳон адабиёти”, 2014 йил, 1-сон
__________________________
[1] Ўша манба. 205-бет.
[2] Шавкат Раҳмон. “Абадият оралаб”, Тошкент, 2012. 350-бет.
[3] Абдурауф Фитрат.” Танланган асарлар”, 1-жилд, Тошкент, 2000.