Ҳурматли редаксия!
Бир бемаъни ҳазил туфайли бошимга тушган ташвишлар ҳақида сизга ёзмоқдаман. Ўтган ойнинг бошларида бир йигит мендан:
— Акахон, сиз Ғирвон қишлоғида яшаркансиз, “Ғирвон” сўзининг маъноси нима? — деб сўраб қолди. Ке, шу йигитга битта ҳазил қилиб қўяй, дедим:
— “Ғирвон” “ғир” деган ўзбекча, “вон!” деган ўрисча сўзлардан таркиб топган бўлиб, “Бу қишлоқдан тўхтамай ғир этиб ўтиб кет, даф бўл!” дегани, — дедим.
Бу йигит мухбир экан, матбуотда чиқариб юборди. Мухбирлигини билганимда тўғрисини айтардим. “Ғирвон” “ғарибон” атамасидан олинган, ғариб, мискин, камтар, самимий одамлар маъносини билдиради, дердим.
Ҳаммаси мухбирнинг хабаридан кейин бошланди. Орадан уч кун ўтмай уйимизга галстук таққан, папка кўтарган йигит кириб келиб:
— “Сиз матншунос экансиз, мен шу соҳа бўйича илмий иш олиб боряпман, -аспирантман”, — деди.
— Хўш, нима хизмат? — дедим.
— Шу кунларда мева-сабзавотлар номини тадқиқ қиляпман. Масалан “олхўри”, “олча”, “олма” дегандек. Шуларнинг маъноси нимайкин?
Шумлигим қўзғаб, ке, шу доно аспирантга ҳам бир ҳазил қилиб қўяй дедим:
— “Олхўри” ўзбекча “ол” ва тожикча “хўри” яъни “егин” сўзларидан тузилган бўлиб, “ол, ейвер, текин”, дегани. “Олма” эса, ўз номи билан — “олма, мен рухсат бермагунча ема!”, дегани.
— Яхши, — деди аспирант шошиб қўлидаги дафтарчага ёзаркан. — Энди, мана, сабзавотлар, масалан “помидор”?..
— “Помидор” ўрисча “помни”, ўзбекча “дори” сўзларидан олинган. “Ёдингда тут, бу — дори”, маъносини билдиради.
— Раҳмат, домла, мен яна келаман.
Йигит чиқиб кетди, унга тўғрисини айтмадим, ўзи излансин. Қайси мевада-ки “ол” бўғини бўлса, билингки “қизил, қизғиш”, дегани. “Помидор” ҳам ажнабий тилда “қизил” дегани.
Орадан икки ҳафта ўтиб, тонг саҳарда, қўлида болишдек сумка кўтарган, чўққи соқол чол кириб келди. Салом-аликдан сўнг, пешонасини артиб сўрининг четига гуп этиб чўкди:
— Итимологман, олимман, жой номларининг келиб чиқиш тарихи, атамаларнинг маъноси билан қизиқаман. Бир оғайним, «Ғирвонда зўр матншунос бор”, деганди. Тажриба алмашиб, баъзи фаразларимни ўртоқлашай дегандим.
— Э-э, гап буёқда экан-да, — дедим бошимни чангаллаб. Кейин дарров дастурхон ёзиб, бечора нафасини ростлаб олсин, деб чой қўйдим. Ўзига бироз келиб, “Худога шукр”, деганидан сўнг сўрадим:
— Сиззи нима қизиқтиради?
— Да-а, — деди олим кўзойнагини тақиб, сумкасидан қалам-дафтар оларкан. — Мана, масалан олайлик, Тошкан. Тош шаҳри дегани, бу ясна. Ўтмишда “Шош” деган. Нега?
— Чунки одамлар қадимда шошиб юрган, ҳозир ҳам баъзилар шошиб юради. “Салом” дейди-да, хайр-маъзурни насия қилиб жўнаворади, — дедим.
— Да-а, — деди олим. — Тошкандан сал нарироқда “Дурман” деган мавзе бор. Шу жойнинг итимологияси, яъни маъносига чуқурроқ тушиб, таҳлил этишимиз лозим.
— Чуқурроқ тушиш шарт эмас, “Дурман” деманг. Аслида “Дўрмон” — дармон дейилган. Чунки бу ерлар қадимда қарағайзор, соя-салқин, дам оладиган жой бўлган. Дарди борлар дармон истаб, шу ерга келган. Ўтмишдаги уруғ-аймоқларнинг шевасида “Дармон” Дўрмон бўлиб кетган.
— Воҳ! — деди олим суюниб. — Сиз одамлар таърифлагандек, ҳақиқий илм соҳиби экансиз, коллега. Сиздан яна бир нарсани сўраб олишни лозим топдим. Мана бу ерга ёзиб қўйибман: “Қўшиқ” сўзи “Қўш ишқ”, яъни, шоир ва бастакорнинг ишқи, ҳамкорлиги, деган маънони англатади. Хўш, “санъат” дегани нимаси? Сизнинг фикрингиз қандай?
— Бу ҳаммага маълум-ку, — дедим олимга ажаблангандек қараб. — “Санъат” “сан, айт” дегани. Ашулачилар доим “Ё сан айт, ё ман айтай” деб, бир-бири билан тортишади, баъзан ёқалашиб кетади. Шу пайт, даҳлизда телевизор қўйиғлиқ эди, “Гол!” деган ҳайқириқ эшитилди. Афтидан болалар футбол кўришаётган шекилли.
— Дарвоқе, инглизлар тўпни “бол” дейди, “фут” эса — оёқ. “Футбол — оёқда тепиладиган тўп, дегани. Дарвозага “гол” киритилмайди, тўп киритилади. Нега “Гол!” деб бақиришади? — сўради олим, қош чимириб менга қараркан.
— Асли бу сўз ўзбекча “гўл” сўзидан олинган бўлиб, футболчи тўпни дарвоза ичига эмас, ёнига ёки тепасига қараб тепса, атрофдаги томошабинлар “Ҳой, гўл!” деб бақиришган. “Ура!” деган ҳайқириқ ҳам “Ур!” сўзидан олинган. Ота-боболаримиз жуда ақлли бўлишган. Ўз ҳис-ҳаяжонларини аниқ ифода этишган.
— Молодес, коллега! Мана, визитний карточкам, қўнғироқлашиб турайлик, берган тузингизга рози бўлинг. Беш-ўнта талабаларим бор, жўнатаман, ёрдам берарсиз, хайр.
Ҳурматли редаксия! Мен бир неча йил аввал пединститутни битирган пилолог эдим. Ҳозир урологман. Йигитга қирқ ҳунар оз. Ахир мен, кап-катта одамман, шунинг учун менга етмиш ҳунар оз. Шуларни ўйлаб, “УЗИ” аппарати сотиб олдим. Пешобдаги тошни аниқлаб бераяпман. Навбатда турганлар кўп. Нашрингиз орқали илтимос қиламан, олиму аспирантларга тушунтириб қўйсангиз: мен ҳозир пилолог эмас, урологман, илмий ишларга вақт йўқ, -пасиентлар кўп.

«Ўзбекистон адабиёти ва санъати» газетасининг 2013 йил 44-сонидан олинди.