Adabiyotlarda keltirilishicha, o‘zbek millatini tashkil etuvchi har xil etnik guruhlarni 3 ta katta qismga bo‘lib ko‘rsatish mumkin:

1 – turk o‘zbeklar;
2 – qipchoq o‘zbeklar;
3 – o‘g‘iz o‘zbeklar.

(X. Doniyorov, “O‘zbek xalqining shajara va shevalari”, Toshkent, “Fan” nashriyoti, 1968 y., 96-bet)

Turk o‘zbeklar hozirgi O‘zbekiston hududida eng qadimgi davrlardan beri yashab kelgan va o‘zlarini XVI asrga qadar turkiylar deb atagan o‘zbeklardir. Ular asosan qarluq, chigil, tuqsi, yag‘mo, yabg‘u, yoboqu, tangut, arg‘u kabi urug‘ va qabilalarning birlashuvi natijasida tashkil topganlar. Ular tilimizning qarluq-chigil lahjasida so‘zlashganlar.

Qipchoq o‘zbeklarning hozirgi O‘zbekiston yerlariga kela boshlashlari ham juda qadim zamonlardan boshlangan bo‘lib, XVI asrda ular turk o‘zbeklarga katta tarkib bo‘lib qo‘shilganlar. Tilimizning qipchoq o‘zbeklari ming, yuz, qirq, qipchoq, nayman, qongli, qiyot, qo‘ng‘irot, mang‘it, uyshin, kenegas, jaloyir, misit, do‘rmon, qutchi, burqut, bahrin kabi urug‘ va qabilalar orasida tashkil topgan.

O‘g‘iz o‘zbeklar esa ko‘proq o‘zbek urug‘larining turkmanlar va ozarbayjonlar bilan aralashuvi natijasida paydo bo‘lgan. Tilimizning o‘g‘iz lahjasi ularga xosdir.

Yuqorida sanab o‘tilgan misollarga qo‘shimcha tarzda shuni aytish kerakki, shu kunga qadar xalq og‘zidan yozib olingan urug‘ va qabilalar, ularning har xil katta-kichik bo‘laklarga bo‘lishinidan hosil bo‘lgan nomlar 300 dan oshib ketadi. Agar bo‘linishlar aniqlansa, ularning hozirgi holatini ifodalovchi jadvalni, kelib chiqishi va taraqqiyoti, o‘zaro munosabati va qo‘shilishini ifodalovchi diagramma jadvalni tuzib chiqish mumkin bo‘lar edi. Lekin ular hozirga qadar deyarli o‘rganilmagan. Olimlar, mutaxassislar oldida qanchalik mas’uliyatli vazifalar turgani o‘z-o‘zidan ma’lum.

Asli urug‘ paydo bo‘lish shartini V.Bartold o‘rxun yozuvlari va musulmon manbalariga ko‘ra quyidagicha ifodalaydi: mustaqil urug‘ bo‘lish uchun erkaklar soni eng kamida 700 kishidan iborat bo‘lmog‘i kerak. (T.Sultonov, “Kochevne plemena priaralya v XV- XVII vv”, Izd. “Nauka”, Moskva, 1982 g. str.22). Shu asosda tarixiy manbalarga nazar tashlasak, o‘zbek urug‘lari haqidagi fikrimiz birmuncha oydinlashadi. M. Qoshg‘ariy “Devonu lug‘otit turk” asarida yozadi: “Turklar aslida 20 qabiladir. Har bir qabilaning sanoqsiz allaqancha urug‘lari bor”. (M. Qoshg‘ariy, “Devonu lug‘otit turk”, 1-tom, Toshkent, O‘zFA nashriyoti, 1960 y., 64-bet). Shunga o‘xshash fikrlar “Jome’-at tavorix”, “Ravzat-us safo”, “Zafarnoma”, “Boburnoma”, “Shajarai turk”, “Shajarai tarokima”, “Tarixi Abulxayrxon”, “Shayboniynoma”, “Abdullanoma”, “Tarixi salotini mang‘itiya” kabi asarlarda yanada chuqurroq, dalillar asosida o‘z aksini topgan. Albatta, ularning har biri haqida batafsil fikr yuritish imkoniga ega emasmiz. Ammo mavzuimizga doir ma’lumotlarga nazar soladigan bo‘lsak, o‘zbek urug‘lari ularda turlicha ko‘rsatilgan. Masalan, Mahmud Qoshg‘ariyda 22 ta, Muhammad Solih “Shayboniynoma”sida 19 ta, Rashididdinning “Jome’ at-tavorixi”da (XIV asr) 60 dan ortiq. XIX asrdagi tadqiqotlarda ham bu sonlar turlicha:

A. Vamberida 32 ta, N. Xanikovda 97 ta, D.Logofetda 102 ta. Shu mavzuni o‘rgangan V.Bartold, V. Radlov, N. Aristov, K.Najimov, B. Ahmedov, K. Shoniyozov, G‘ozi Olim va boshqalarda ham turli raqamlarni uchratamiz. Tabiiy, ularning qaysi biri to‘g‘ri degan savol tug‘iladi.

Javobni esa o‘zbek og‘zaki ijodi va yozma manbalaridan topish mumkin. Xalq og‘zaki ijodining ayrim namunalarida 92 bovli (bog‘li) o‘zbek urug‘i haqida rivoyatlar saqlangan. Tarixda esa Abdullaxonning XVI asrda Hind podshosi Akbarshoh bilan yozishmalarida 92 o‘zbek urug‘i tilga olinib o‘tiladi. (I. Nizomiddinov. “XVI – XVII asrlarda O‘rta Osiyo-Hindiston munosabatlari”, Toshkent, “Fan”, 1966 y., 76-bet). V. Bartold bir qiziq hodisani bayon etadi: 1756 yil birinchi mang‘it xoni Muhammad Rahimxonning Buxoro taxtiga chiqishi marosimida 32 o‘zbek urug‘i tilga olinadi. Oradan sal vaqt o‘tib, ya’ni 1781 yil esa Buxoro xoni rus agenti Bekchuringa 92 o‘zbek urug‘i haqida so‘zlaydi. Boshqa manbalarda ham XVI asrdan boshlab o‘zbek urug‘lari sonini 92 ta deyish va ro‘yxatlar keltirish ko‘p uchraydi. Bu holni quyida e’lon qilinayotgan jadvalda ham ko‘rish mumkin. Har bir qo‘lyozmadagi ro‘yxatda urug‘lar asl nusxada turlicha tartibda berilgan. Biz jurnalxonlar qiyoslab ko‘rishlari uchun ma’qul kelar degan niyatda alfavit bo‘yicha joylashtirib chiqdik.

JADVALGA QISQAChA IZOH:

1. “Majmu’-at tavorix” asari XVI asrda Farg‘ona vodiysida Mulla Sayfiddin Axsikentiy va uning o‘g‘li Nur (yoki Navro‘z) tomonidan bitilgan. Unda XIV asr oxiri va XVI asr boshidagi voqealar Koson shayxlari hayoti orqali ko‘rsatiladi. “Tavorixi Mog‘oliya” va “Tavorixi zubdat al-Bashar” qo‘lyozmalariga asoslanib mualliflar turkiy qabilalarning kelib chiqishi tarixi va 92 o‘zbek urug‘i haqida ma’lumot beradilar. Asarning Moskva, Sankt-Peterburg, Bishkek va boshqa joylarda saqlanayotgan 6 ta nusxasi ma’lum. Bizdagi ro‘yxat bir muncha mukammal sanalgan Moskva nusxasidan (T. Sultonov asaridan) olindi.

2. “Nasabnoma” (shajara”) 92 o‘zbek urug‘ining ro‘yxati berilgan qo‘lyozmalar sarasiga kiradi. Uning Jomboy, Urgut, Bulung‘ur, Karkez (G‘allaorol), Boyovut kabi ko‘plab nusxalari mavjud. Ularda ayrim tafovutlar bo‘lishiga qaramay ushbu mavzuga oid qimmatli manbalar sanaladi. Biz tanlagan nusxa eng qadimgilardan biridir.

3. “Tuhfat-at tavorixi xoniy” asari qo‘qonlik Avaz Muhammad degan savdogar kishi tomonidan bitilgan. Unda Qo‘qon xonligining XVI asrdan XIX asrgacha bo‘lgan tarixi, turk-mo‘g‘ul elatlari, savdo-sotiq, bozor munosabatiga oid qiziqarli ma’lumotlar qatori 92 o‘zbek urug‘i ro‘yxati keltirilgan (T. Sultonov asarida).

4. Sharqshunoslik institutida 4330-raqam ostida saqlanayotgan qo‘lyozma XIX asrning ikkinchi yarmiga taalluqli. Noma’lum muallif tomonidan bitilgan bu ro‘yxat “Salnomai Xoja al Hakim Termiziy” asariga qayd sifatida kiritilgan.

5. “Qitmir” (ayrim adabiyotlarda “Kitmir”) kitobidagi bu ro‘yxat 1963 yil G‘allaorolda topilgan bo‘lib, u “To‘qson ikki bov o‘zbek urug‘ining bayoni” sarlavhasi ostida berilgan. (Ushbu ro‘yxat X. Doniyorov tomonidan 1968 yil “Guliston” jurnalining 11-sonida e’lon qilingan).

6. A.P.Xoroshxin o‘zbek xalqining urug‘ va qabilalari 92 ga bo‘linishi, shunday bo‘linish haqida manbalar borligi to‘g‘risida rus olimlari ichida birinchilardan bo‘lib aniq ma’lumot bergan kishidir. Uning xalq og‘zidan yozib olgan (T. Sultonov kitobida keltirilgan) va “Qitmir” kitobi bo‘yicha tuzgan ro‘yxatlari bor. Bizdagi ro‘yxat X. Doniyorov kitobida berilgan nusxadan olindi.

Mana azizlar, qisqacha bo‘lsa-da, urug‘larimiz haqida ma’lumot berishga urindik. Axir butun bir millat o‘z-o‘zidan emas, balki buloqlar oqib, qo‘shilishidan xayqirib oquvchi daryo paydo bo‘lganidek naslimiz, qonimiz qaylardan yo‘lga chiqqanini bildiradigan urug‘lar bilan o‘z ustunlariga egadir. Eli, urug‘ini bilgan qalb esa millat haqida tasavvuri yanada teran, mukammal bo‘lg‘usi!

“Yoshlik” jurnali, 1997 yil, 1-son