Kitoblari yuz millionlab chop etilayotgan dunyoning mashhur adiblaridan biri, braziliyalik Paulo Koelo bilan suhbat

Paulo Koeloni ko‘plab kitobxonlar ulug‘ yozuvchi sifatida hurmat qilishadi. U 1947 yilda Braziliyada tug‘ilgan, Rio-de Janeyroda tahsil olgan. U keyinchalik giyohvand moddalarga ruju qo‘ygani va har xil sektalarda qatnashgani uchun turli ta’qiblarga duchor bo‘ldi. Uning hayoti haqida yaqinda Braziliyada “Sehrgar” nomli biografik asar bosilib chiqdi. Yozuvchining yangi romani – “Brida” olmon tilida nashrga tayyorlanmoqda. Koelo Joann K.Rouling (“Garri Potter”) va Jon Grishem (“Da’vat”) kabi mualliflar qatorida bugungi kunda dunyoda asarlari eng ko‘p tarqalayotgan romannavislardan biri hisoblanadi.

Shpigel: Janob Koelo, kitoblaringizning asosiy g‘oyasi: “Orzu qilganingdek yasha”. O‘sha orzu aslida nima, uni qanday tushunish mumkin?

Koelo: Har bir inson o‘zi uchun nima to‘g‘ri ekanligini dildan chuqur his qiladi. Biroq ko‘pchilik odamlar o‘z istak-xohishlaridan osongina voz kechadilar, chunki ular o‘z orzularini baribir ro‘yobga chiqara olmasliklariga o‘z-o‘zlarini ishontiradilar. Umidsizlanib, o‘z baxtsizliklariga dunyoning qolgan qismini, eng avvalo, o‘zlari sevgan kishilarini javobgar qiladilar. Sherigim, bolalarim, ota-onam deb, bog‘bon yoki qo‘shiqchi bo‘lolmadim, deganga o‘xshash vaj-korson qidirishadi.

Sh: Ota-onangiz Sizning advokat bo‘lishingizni xohlashgan ekan.

K: To‘g‘ri, men esa yozuvchi bo‘lishni istaganman, ular uzoq vaqt meni bu yo‘ldan qaytarmoqchi bo‘lishgan.

Sh: Biroq shunga qaramasdan yigirma yoshingizdayoq braziliyalik rok yulduzi Raul Seysha qo‘shiqlariga matn yozib, ko‘p pul ishlab topgan ekansiz.

K: Shuning uchun ham o‘shandayoq o‘zimni dunyo qirolidek his qilganman. Estrada qo‘shiqlari bugunga qadar ijro etib kelinadi va bundan menga yil sayin ma’lum ulush kelib turadi. Ota-onam pul ishlab topganimdan baxtiyor edilar.

Sh: Demak, bundan: kimki pul topsa, orzusiga erishgan, deb xulosa chiqarish mumkin ekan-da?

K: Bu – jamiyatimizning bizga o‘rgatayotgan sabog‘i. Men avlodlari bilan boy o‘tgan kishilarni bilaman. Xo‘sh, ular kun sayin nima ish bilan shug‘ullanishadi? Albatta, pul topish bilan. Yagona maqsadlari shu.

Sh: Bu – o‘zingizga ham tegishli-ku. Siz dunyo bo‘yicha yuz million kitob sotdingiz, bunga qaramasdan yana har ikki yilda bittadan yangi asar chiqarib turibsiz.

K: Biroq maqsadim pul ishlash emas!

Sh: Bankdagi hisobingizda qancha pul borligini bilasizmi?

K: Ha, buni aniq bilaman. Aslida hoziroq dam olishga chiqsam ham bo‘lardi. Aytmoqchimanki, ishlaganim yetadi. Nega endi yangi kitobim talash bo‘lib sotilishi uchun qayg‘urishim kerak ekan? Pulga hech qanday e’tirozim yo‘q, biroq yozish men uchun boylik orttirish emas, balki hissiyot bilan bog‘liq narsa.

Sh: Bundan chiqdi, Siz orzularingizga erishib bo‘lgansiz, ammo orzularning hech qachon oxiri ko‘rinmaydi, shunday emasmi?

K: Aynan shunday. Orzuning amalga oshishi vaqt bilan cheklanadigan holat emas, balki butun umr bo‘yi davom etadigan jarayondir. O‘limidan oldingi daqiqada kishi o‘z-o‘ziga mazmunli hayot kechirdimmi, degan yakuniy savolni beradi.

Sh: Agar muvaffaqiyatga erishilgan bo‘lsa, ehtimol, sarhisob yengilroq kechar. Siz uchun ham muvaffaqiyat baxt mezoni hisoblanadimi?

K: Bu – o‘ta mavhum savol. Bunga javoban faqat shuni ayta olamanki, men 40 yoshdan boshlab yoza boshlaganman. Demak, muvaffaqiyatga erishishimga unchalik ishonib bo‘lmasdi.

Sh: Lekin muqaddas qadamjolar ziyorati haqidagi “Avliyo Iakov yo‘li” nomli ilk kitobingiz Braziliyada muvaffaqiyat qozongan edi.

K: Chunki meni o‘shanda haliyam estrada qo‘shiqlari uchun matn yozuvchi shoir sifatida bilishardi-da. Shundan so‘ng yozilgan romanim “Al-kimyogar”ni birinchi nashriyot “buni hech kim o‘qimaydi” degan vaj bilan qaytargan. Shunday qilib, rozilik olgunimga qadar turli nashriyotlar eshigini qoqib chiqqanman. Kitobni chop etgan nashriyot dastlab atigi 900 nusxa sotgunicha ancha vaqt o‘tgan. Belletristik asarlar yozadigan minglab odamlar bor, menga kim ham qiziqardi deysiz? Muvaffaqiyat esa, asta-sekin og‘zaki targ‘ibot tufayli kirib keldi.

Sh: Bugungi kunda shunchalik mashhursizki, noshirlar kitoblaringizni ko‘rmasdan ham sotib olishmoqda.

K: Oktyabr oyida bo‘lib o‘tadigan Frankfurt kitob yarmarkasida vakilim “G‘olibning boshi egilmaydi” nomli yangi romanimni havola etadi. Ushbu asar haqida hali hech qanday xorij nashriyoti biron satr ham bilmaydi. Biroq shunga qaramasdan, asar allaqachon ko‘pgina mamlakatlarga sotib bo‘lindi.

Sh: Nashriyotlar nimaiki yozsangiz, barchasini sotish uchun bozorga chiqaraversa – unda sifatga kim e’tibor beradi?

K: Asarni oldindan boshqalarga ko‘rsatish o‘ta xatarli ish. Agar ishonsangiz, ko‘p qo‘lyozmalarimni axlat qutisiga tashlab yuborganman. Mabodo bitta asarni zo‘rlab o‘tkazadigan bo‘lsangiz, unda qolgan butun asarlaringiz soxta, sun’iy bo‘lib qoladi. Men doim seks to‘g‘risida kitob yozmoqchi bo‘lib yurardim, voqeani ellik yoshdagi erkak nigohi bilan qog‘ozga tushirishga ko‘p urindim. Bo‘lmadi. Shunda seks mavzusi bilan shug‘ullanib ko‘rishimga to‘g‘ri keldi. “O‘n bir daqiqa” nomli romanim shu tariqa chiqqan.

Sh: Qachonlardir bo‘lsa ham qo‘lyozma sifati borasida hech xato qilganmisiz?

K: Chop etilganlariga kelsak: yo‘q.

Sh: Chop etilmaganlari-chi?

K: Ular xususida ham yo‘q deb javob beraman, biroq buni aniq aytolmayman. o‘zimga yoqmagan asarlarni yo‘q qilib tashlayman.

Sh: “O‘n bir daqiqa” asaringizni yozish uchun Shveytsariyada fohishalar muhitida izlanishlar olib borgansiz. 1990 yilda bosilgan “Brida” nomli romaningiz hozir olmon tilida ilk bor chiqayapti, unda tasodifiy tanish ayol hayoti haqida hikoya qilinadi. Syujetni qanday tanlaysiz?

K: Men uchun eng muhimi, kitob qalbim izhori bo‘lishi kerak. “Brida”ni o‘zimda ayollarga bo‘lgan munosabatni kashf eta boshlaganimdan so‘ng yozganman. Shuning uchun ham «Brida»da Fern haqidagi hikoya qalamga olingan. Yosh irlandiyalik ayol bilan barda tanishganman. Biz har oqshom birga suhbatlashib o‘tirardik, u esa menga o‘zi haqida hikoya qilib berardi. U mening kimligimdan mutlaqo bexabar edi, o‘shanda “Alximik”ni Yevropada hali bilishmasdi.

Sh: Brida Fern Sizga nimani hikoya qilgan?

K: U o‘zining hayot yo‘li azob va uqubatdan emas, balki jinsiy mayldan iborat ekanligini yaxshi bilar edi.

Sh: Shuning uchun ham sehr-joduga ishongan ekan-da. Shu zarurmidi?

K: Buni Brida Fernning o‘zidan so‘rang.

Sh: Yozishdan oldin sehr-jodu, afsungarlikka oid marosimlarni ham o‘rganganmisiz?

K: Bunga hojat yo‘q edi, chunki bu narsa bilan ko‘p yillar muqaddam shug‘ullanganman. Qolaversa, Bridadan jodugarlikni emas, balki ayol kishi shunday sharoitda o‘zini qanday tutishi kerakligini o‘rganmoqchi bo‘lganman.

Sh: Nima uchun “Brida” romani Braziliyada chop etilgandan so‘ng oradan 18 yil o‘tgandan keyingina Yevropada chiqayapti?

K: Har ikki yilda bittadan yangi kitob yozib turganim bois avvalgi asarlarimni qayta chiqarishga hecham zarurat bo‘lmagan. Kitoblar o‘zaro bir-biriga xalaqit bermasin, deganman. Shunaqa paytlar edi.

Sh: Romanni yana bir bor qayta ishlab chiqishni o‘ylab ko‘rganmisiz?

K: Yo‘q! Bu – kitobxonlarni aldash bo‘lur edi.

Sh: Kitoblaringizni sehr-joduga bag‘ishlangan asarlar javonida ko‘rish Sizga yoqmaydi. Ammo “Brida” sof sehru-jodu emasmi? Sehr-joduga topinishni qanday izohlaysiz?

K: Sehr-jodu deganda o‘zi nimani tushunasiz? Spiritualizmnimi? Men uchun biron-bir tushunarsiz, sirli narsa sehrli sanaladi. Kamina uchun chindanam nima sehr-jodu ekanligini bilishni istaysizmi? Iqtisodiyot. Jahon iqtisodiyoti qay ahvoldaligini amalda Sizga hech kim tushuntirib berolmaydi.

Sh: Siz bir paytlar 21-asr spiritualizm asri va shu bilan birga Ayollar asri bo‘ladi, deb aytgan edingiz.

K: Men bunday demaganman, faqatgina shunday deb taxmin qilganman. Biz ora yo‘ldamiz. Ayollar yo‘lidan, spiritualizm yo‘lidan boramizmi-yo‘qmi, masala shunda. O‘zingiz bir o‘ylab ko‘ring, hozir odamlarning g‘am-tashvishlari naqadar ko‘paygan. Bundan bir necha o‘n yil oldin ahvol boshqacha edi. Endi esa sayyoramizni saqlab qolish kerak, atrof-muhit, iqlim tashvishlari hammani bezovta qiladi. Kundalik yugur-yugurni-ku, qo‘yavering, ular bir chekkada qolib ketmoqda.

Sh: Siz matriarxal munosabatlarga asoslangan kelajakka ishonasizmi?

K: U biz uchun yagona imkoniyat. Hayot yo mamot masalasi. Ayollik tamoyili haqida gapirganimizda, avvalo muhabbat haqida so‘zlaymiz. Per Taylhard de Sharde talqinidagi muhabbat, kuch-qudrat sifatidagi muhabbat haqida. Shu bilan birga, qarama-qarshi tamoyillar ham mavjud: masalan, kamina yetib ulgura olmayotgan qadriyatlarga asoslangan fundamentalizm.

Sh: Yoshligingizda harbiylar Sizni qiynoq azoblariga duchor qilishgan. Bu voqea hayotingizda qanday iz qoldirgan? Undan bugun ham iztirobga tushasizmi?

K: Yo‘q. Vaqt – har narsaga malham. Buni yengish kerak, aks holda yashab bo‘lmaydi.

Sh: Siz bilan birga asir tushgan o‘sha paytdagi ayolingiz bunga bardosh berolmagan, deyishadi.

K: Ha, u bilan ozodlikka chiqqanimizdan keyin ajrashganmiz. Bundan bir yil muqaddam vafot etdi. O‘shanda hayotimning ana shu davri ham tasvirlangan sahifalar yozilayotgan payt edi.

Sh: Jurnalist Fernando More qalamiga mansub ana shu kitob Braziliyada bosilib chiqdi. U yaqin orada olmon tilida ham chiqib qolsa kerak. Kitob tarjimasiga ijozat berganmisiz?

K: Yo‘q. Men shartnoma bo‘yicha uni oldindan o‘qishga ham rozilik bermaganman. Agar uni o‘qib, ma’qullaydigan bo‘lsam, unga javob berishim ham kerak. Hammasini aniq-puxta tekshirib chiqadigan xodimlar yetarli edi. Muallif kitobni yozishga to‘rt yil vaqt sarflagan. Ko‘lamli asar chiqqan.O‘lmasimdan burun kim ekanligimni bilishni xohlaganman.

Sh: Endi uni o‘qib chiqqan bo‘lsangiz kerak. O‘zingizni qayta taniy oldingizmi?

K: Yo‘q. Menda: bu – umuman men emas! degan tuyg‘u paydo bo‘ldi. Garchi kundaliklarimdan ko‘plab iqtiboslar keltirilgan bo‘lsa ham.

Sh: Hammasini muallifga topshirganmidingiz?

K: Ha, yoshligimdan beri nimaiki yozib yurgan bo‘lsam, hammasini. Jami 170 ta daftar edi. O‘zingiz bilasiz: kundalik ko‘proq og‘ir damlarda yoziladi. Ammo-lekin o‘quvchilar kitobga yaxshi munosabat bildirdilar.

Sh: Siz kitobxonlaringizni ham yozishga undarkansiz. Hamma yozaversa, unda bularning hammasini kim bosadi?

K: Yozish – ko‘p narsani aniqroq ko‘rishga yordam beradi. Biroq bu – javobning bir qirrasi, xolos. Hozir internet bor, unda har kim xohlagan narsasini yozishi mumkin.

Sh: Tarmoqqa tez-tez kirib turasizmi?

K: Bunga mukkasidan ketgan odamman, internet ishqiboziman. Kuniga ekran oldida uch-to‘rt soatlab o‘tiraman.

Sh: Umuman asar yoza olmay qolishdan qo‘rqmaysizmi?

K: Yo‘q, men zilziladan, samolyotlar qulashidan va nutq so‘zlashdan qo‘rqaman. Lekin kitob yozolmay qolishdan qo‘rqmayman. Men har ikki yilda bittadan kitob yozaman. Syujet miyamda pishib yetilsa bo‘ldi, ikki yoki uch, uzog‘i bilan to‘rt haftada yozib tashlayman.

Sh: Bu Siz uchun internetda yozadiganingizga qaraganda boshqacharoq narsami?

K: Internet uchun ko‘p yozaman, agar shunga mo‘ljallangan bo‘lsa. Bunda turli tillar bir-birlari bilan musobaqalashadi.

Sh: Internet sahifangizga, eng avvalo mashhur yozuvchi bo‘lganligingiz uchun ham qiziqish katta.

K: Saytimni har kuni 50 000 odam ko‘radi, ular bir-birlari bilan bahslashadilar ham. Men o‘zim har kuni yozaman. Aytganday, istagan odam kitoblarimni turli tillarda internetdan bepul olishi mumkin.

Sh: Bunga nashriyotlaringiz nima deydi?

K: Ulardan so‘rab o‘tirmayman. Tarmoqqa kitoblarni ham o‘zimiz kiritmaymiz. Biz faqat to‘liq matnlar ko‘rsatkichi bo‘lgan linklarnigina havola qilamiz.

Sh: Ko‘chirmakashlar uchun qulay imkoniyat deng?

K: Men ularni Koelo qaroqchilari degan bo‘lardim.

Sh: Gapingiz to‘g‘ri. Ular kitoblaringizdan kelayotgan daromadlar hisobiga kun kechirishni allaqachonoq bas qilishlari kerak edi. Biroq tarjimonlar-chi? Ularning mehnati qoplanadimi?

K: Ularning mehnatiga birato‘la haq to‘lanadi.

Sh: Ko‘pincha sahifalar soniga qarab to‘lanadigan haq unchalik yetarli bo‘lmaydi. Buni ham aslida kitoblarni tarjima qildiradigan nashriyotlar to‘lashi lozim. Ko‘pchilik yozuvchilar kitoblari arzon sotilayotganligidan noliydi.

K: Arzon deysizmi? Kitoblar bugungi kunda ko‘pchilik uchun erishib bo‘lmaydigan buyumga aylangan. Shuning uchun ham istagan kishi romanlarimni internetdan bepul olishiga harakat qilayapman.

Sh: Internetda kitoblar emas, balki matnlar bo‘ladi. Ularni esa nashriyotlar, nashriyot muharrirlari, ishlab chiqaruvchilari, vakillari kitoblarga aylantirishadi. Internet saytingizdagi mo‘jazgina filmda kitoblaringizdan birining ilk nusxasini ochayotganingiz tasvirlangan ekan…

K: Uni ko‘rdingizmi?

Sh: An’anaviy noshirlik hamda kitob bosish madaniyatining mahsuli bo‘lmish tayyor mahsulotni ko‘rib, o‘zingizni naqadar baxtiyor his etib turganingiz ko‘rinib turibdi. Nashriyotlarning aniq-puxta ishidan, g‘amxo‘rligidan voz kechmoqchimisiz? Endi Sizga e’tiroz bildiruvchi kitobxonlar kerak emasmi?

K: Albatta, 100-betdagi obrazli iboraning 10-betdagidan boshqacharoq ekanligini biror o‘quvchi payqab qolsa, bu yaxshi. Buni keyin o‘zgartirib qo‘yish kerak.

Sh: Darvoqe, Siz uchun yana internet ham bor-ku…

K: O, bu men uchun yoqimli. Menga hech kim xalaqit bermaydi. Hamma narsani, saytimni kitobxonlar bilan bahs-munozaralarni ham o‘zimiz tayyorlaymiz.

Sh: Nechta yordamchingiz bor?

K: O‘n ikki nafar, Braziliyadan tortib, to Turkiya, Frantsiya va Vladivostokkacha.

Sh: Saytlaringizda o‘zingizni xususiy shaxs qilib ko‘rsatishga moyilsiz. Bolaligingizda tushgan suratlar, mo‘jazgina filmlar. Bularning barchasi shuhratparastlik emasmikin?

K: Yo‘q, unday emas.

Sh: …va bir oz axloqqa zid…

K: Axloqqa zid deysizmi? Axir kamera oldida yechinayotganim yo‘q-ku. Kamina faqat barchaga hukumat mening haqimda busiz ham biladigan narsalarni ma’lum qilib qo‘ymoqchiman, xolos. Hamma joyda kameralar bizga qaratilgan. Men davlat uchun ochiq kitobman. Nega endi o‘quvchilarim uchun ham shunday bo‘lmasin? Kimki bilishni istasa, marhamat, ko‘raversin. Agar buni shuhratparastlik desangiz, mayli, Sizningcha bo‘la qolsin.

Sh: Janob Koelo, suhbatingiz uchun tashakkur.

Germaniyada chiqadigan “Der Spiegel” jurnali (39/2008)dan olindi.

Olmonchadan Mirzaali Akbarov tarjimasi

“Jahon adabiyoti” jurnali, 2008 yil, 12-son