– Bosh muharririmiz: “Xurshid aka bilan an’anaviy suhbatlarga o‘xshamaydigan, iloji bo‘l­sa bahs uyushtirib bersangiz”, deb qoldi. Rozi bo‘ldim. Shu sababli, ruxsatingiz bilan gurungni uzundan-uzoq kirish so‘zlarisiz, g‘arb jurnalistikasiga xos bo‘lgan “to‘ntarilgan piramida” usulida, ya’ni asosiy mavzudan boshlasak.

Xurshid aka, Siz asarlarga baho berayot­ga­ningizda mualliflarni “havaskorlar” va “pro­fes­sionallar”ga ajratasiz. Nazarimda, bu o‘ziga xos “dvoynoy standart”da adabiyotning qanotini qayiradigan unsur bordek. Keling, fikrimni izoh­­lashga urinib ko‘ray.

Yaxshi bilasiz, bundan deyarli bir asr mu­qad­dam, aniqrog‘i 1929 yili Abdulla Qahhor bo‘sh asarlarni chop etgan bir tahririyat ijod­korlariga qarata: “Insof qiling, axir “qishloq muxbirimizdan keldi” deb aynan bosib bo‘la­dimi?” deya xitob qilgandi. Fikrimcha, bugungi kunga kelib mazkur jumla ozgina isloh bilan yana jaranglayapti, ya’ni “qishloq muxbiri” o‘rniga “havaskor yozuvchi”ni qo‘ysak kifoya. Zero, bu talqin ayrim hollarda qanaqadir imtiyozlar beruvchi indulgentsiya vazifasida ham qo‘llanilayotganday (Bu haqda hali to‘xtalamiz).

Lev Tolstoy “San’atning mohiyati to‘g‘risida” nomli asarida ibratli bir holatga alohida to‘xtalib o‘tadi: “Butun Yevropa alqab keluvchi Zolya, Burje, Gyuismans, Kiplinglarning mashhur roman hamda qissalarini qunt va hafsala bilan o‘qib chiqdim. Ayni vaqtda, mutlaq notanish bir yozuvchining bolalar jurnalida bosilgan bir kambag‘al beva xonadonida pasxaga tayyorgarlikning borishi tasvirlangan hikoyasi ham qo‘limga tushib qoldi. (Gap F. F. Tishenkoning “Rjanoy xlebushko – kalachu dedushka” hikoyasi xususida ketmoqda. – A.Y.) Zolya. Burje, Gyuismans, Kipling va boshqalarning roman hamda qissalarini o‘qib, men biror soniya ta’sirlanganim yo‘q… Noma’lum muallifning bolalar va jo‘jalar haqidagi hikoyasini esa boshimni ko‘tarmasdan o‘qidim, chunki muallifning tasvirlaganlari – ehtimolki boshidan kechirganlari, his etganlari menga darhol yuqdi-qo‘ydi…”

Har qalay, Tolstoy o‘zini larzaga solgan asarga umumadabiyot talablaridan kelib chiqib yondoshgan, “sen havaskorsan” deb muallifning yelkasiga qoqib qo‘ymagan deb o‘ylayman.

…Uch-to‘rt yil bo‘lib qoldi, jizzaxlik qalamkash Sirojiddin Aliqulovning bir mungli hikoyasini o‘qib qoldim. Garchand bu “jonli lavhadan rangsiz ko‘chirma” (Pushkin) bo‘lsa-da, sizga hikoya syujetini aytib berishga urinib ko‘raman. Chekka qishloq. Ota-onasi o‘lib ketgan, ichkilikboz akasi va bir burda nonni boshiga bir mushtlab beradigan zolim yangasi uyida yashaydigan sho‘rlik cho‘pon qiz. (Dostoyevskiyning Marisi esingizga tushayaptimi?) Shu bechorani iflos bir hamqishloq yigit zo‘rlaydi. Tez orada to‘y bo‘ladi. To‘y tugagach, yomg‘ir va shamolli tunda kelinchak chimildiqqa kirmaydi, o‘zini abgor ahvolga solgan yigitning oldiga keladi va uni bir amallab o‘sha mash’um voqea sodir bo‘lgan jar yoniga olib keladi. Keyin yigitni mahkam ushlab olib, o‘zini jarga otadi… Ertasi kuni odamlar “Sho‘rlik kelinchakni anavi ablah olib qochib ketibdi, jardan olib o‘tayotgan mahal qulab tushishibdi”, degan xulosaga kelishadi. Bir emas, ikki jon halok bo‘ldi. Bu dahshat. Ammo… ammo qiz o‘zining pok nomini, sha’nini saqlab qoldi-ku… Ancha kungacha shu hikoya ta’siridan chiqolmay, o‘zim umrimda ko‘rmagan-bilmagan muallif bilan g‘oyibona bahslashib yurdim. Bunday yaxshi ma’noda “dahshatli” hikoya bitib qo‘ygan qalamkashni “havaskor”lar safiga qo‘shib bo‘ladimi?

– Avvalo, “Yoshlik” jurnalining e’tiboridan mamnunligimni aytib qo‘yay. Ozmuncha qalamkashni tarbiyalamadi, yo‘lga solmadi jurnal! Bu borada jurnal shaxsan o‘zim uchun ham nihoyatda qadrli.

Bahsga kelsak. Odatda oddiy suhbatdan ko‘ra bahs-munozara qiziqroq o‘qiladi, chunki bahslashuvchi tomonlar o‘z nuqtai nazarlarini o‘rtaga tashlash asnosida va tabiiy, bahsda bo‘sh kelmaslik maqsadida, ba’zan qizishib, qarashlarini keskinroq tarzda bayon etishga harakat qilishadi. Biroq men hech kim bilan bahslashish niyatim yo‘q. Xususan, adabiyot, badiiy ijod, badiiy tafakkur mavzusidagi tortishuvlar jarayonida biror haqiqatga oydinlik kiritiladimi-yo‘qmi, bir narsa deyish qiyin, lekin huda-behuda gap ko‘payishi muqarrar (misolni uzoqdan izlamaylik, Siz meni bahsga chorlash niyatida bergan mana shu savolingizdagi Abdulla Qahhor, Lev Tolstoy va Sirojiddin Aliqulovdan keltirgan misollaringiz menga unchalar o‘rinli tuyulmadi, ular gapni ko‘paytirmoqda, xolos). “Shu gapingizning o‘zi bahsli-ku”, deyishingiz mumkin. Shuning uchun ham mulohazamga izoh berishga to‘g‘ri kelyapti.

Badiiy tafakkur, badiiy ijod va umuman san’at asariga berilgan har qanday xolis baho zamirida ham sub’ektivlik bo‘lmay iloji yo‘q. Qizig‘i, badiiy ijod, birinchi navbatda badiiy did, badiiy saviya demakdir. Bunga qo‘shimcha o‘laroq, ixtiyoriylik degan gapni ham unutmaylik. Tushunchasidan, dididan qat’i nazar hech kim hech kimni ijod qilish ixtiyoridan mahrum etolmaydi. Men esa hatto bahsli, bahsga kirishgan holatlarda ham men bilan muloqotdagi kishining qarashlariga zug‘um o‘tkazib qo‘ymaslikka harakat qilaman. Men mutlaq haqman, degan nuqtai nazar adabiyotda ketmaydi. Bu shaxsiy fikrsizlikka olib kelmasligi kerak albatta, shaxsiy qarashlar aytilmog‘i kerak, lekin gap mutlaqlik haqida bormoqda. Aytmoqchimanki, har kimning o‘z o‘lchovi, mezonlari, toshu tarozusi bor. Men o‘z qarashlarimni bayroq qilib ko‘tarishdan ko‘ra, boshqalardagi mavjud fikr-mulohazalarni avaylash muhimroq deb o‘ylayman. Shu sababdan mening mulohazalarimni qabul qilish-qilmasliklaridan unchalik og‘rinmayman.

Asarlarga baho berayotganda mualliflarni “ha­vaskorlar” va “professionallar”ga ajratishga kelsak. To‘g‘ri, u yoki bu chiqishlarimda mavzuga ushbu mezonlardan kelib chiqib yondashgan bo‘lsam bordir. Lekin bunda adabiyotning qanotini qayiradigan (?) “dvoynoy standart” (?) topganingizni tushunmadim. Umuman, har qanday sohada, takror bo‘lsa, uzr, ayniqsa badiiy ijodda professionallik va havaskorlik tushunchasi nihoyatda muhim, g‘oyatda nozik va qat’iy chegara-belgilarini aniq-tiniq belgilash qiyin bo‘lgan masalalardan hisoblanadi. Badiiy asarning yuqori professional darajada yaratilganini ko‘rsatuvchi muhim ko‘rsatkichlar bir talay: g‘oya, maqsad, syujet, til, fabula, ohang, hajm, dialog, tasvir yo‘sini, kulminatsiya, yaxlitlik, me’yor, muvozanat, muallif nuqtai nazari va ishtiroki, nihoya… Ehtimol, bu hammasi emasdir, lekin ularning bari biri-biridan ahamiyatli, biri-biridan muhim va hatto shart bo‘lgan (!) talablardir. Badiiy asarning badiiyligidan, badiiy tafakkurning yuksakligidan, badiiy mahoratning o‘ziga xosligidan dalolat beruvchi unsurlardir. Ta’kidlab qo‘yay, bu singari mezonlarni kimdir o‘ylab topgan va joriy etgan emas, balki Arastu va Navoiy zamonlaridan hozirga qadar badiiy-estetik mahorat mezonlari sifatida e’tirof etilgan –­­ BADIIY IJOD TABIATIDAN kelib chiqqan tushunchalar. Afsuski, gohida professionallar davrasida ham havaskorlik darajasida fikrlashdan uzoqlasha olmaslikni ko‘rib ranjiysan kishi.

Lev Tolstoy qaysidir noma’lum muallifning, Siz S.Aliqulovning o‘zingiz tasvirlagan hikoyasidan ta’sirlangan bo‘lishingiz mumkin. Ta’sirlanish mut­laqo ixtiyoriy hodisa, binobarin, Tolstoy bobo ham, Siz ham bu o‘rinda to‘la haqlisizlar, lekin har ikkala misolda keltirilgan hikoya ham professional saviyada yaratilgan emas (o‘zim o‘qib ko‘rmagan ikki asar haqida bunday keskin xulosa chiqarish noqulay, albatta.) Ta’sirlanish boshqa, professionallik boshqa. Sezyapman, Siz asar professional darajada yozilgan bo‘lsa-yu, o‘quvchiga ta’sir ko‘rsatmasa unday professionallikning nima keragi bor dersiz. Undan ko‘ra, keltirilgan ikki misoldagidek ta’sirli asar yozish kerak-da, degan aqidani to‘g‘ri deb hisoblarsiz. Shu aqidangizdan kelib chiqib S.Aliqulovning hikoyasidagi kelinchak obrazi (hay-hay, Dostoyevskiyning Marisiga yaqin keltirish qiyin-ov!) unutilmas badiiy mahorat timsoli deb qararsiz. Bordiyu, shunday o‘ylasangiz, shunday hisoblasangiz, yanglishasiz.

Fikrimga yanada oydinlik kiritish uchun salgina chetga chiqib bo‘lsa-da, shaxmatdan misol keltiray. Bir partiyada raqiblar o‘rtacha o‘ttiztadan yo‘l yurishdi deylik. Jahon miqyosidagi shaxmat ustalarining deyarli barcha yo‘llari o‘zlariga xos maqomdagi professional darajadagi yo‘l sifatida baholanadi, adoqsiz muhokamalarga mavzu beradi. Bitta-ikkita uchraydigan favqulodda xato yo‘llari esa havaskorlik darajasidagi yanglishmovchilik hisoblanadi. Havaskor shaxmatchilar uchrashuvidagi har ikki raqibning o‘ttiztadan qilgan yurishlarining qariyb barchasi esa o‘zlarining darajalaridan yuqori ko‘tarilmaydi. Faqat ayrim holatlarda g‘oyatda o‘xshatib topilgan yurishgina professional darajadagi yo‘l sifatida olqishlarga sazovor bo‘ladi, xolos.

Bundan qanday xulosa chiqadi: professional shax­­­matchi xatosiga qaramay professionalligicha, ha­vaskor esa “dahshatli” yo‘l topganiga qaramay ha­vaskorligicha qolaveradi. Kim qaysi shaxmatchining o‘yinlaridan zavq-shavq oladi, ta’sirlanadi – bularning bari yana did, yana saviya, yana… allanimalarga borib taqalaveradi…

– ­­Xurshid aka, o‘ylashimcha, avvaliga “O‘n sahi­fasini ko‘raylik-chi, yoqmasa, o‘qimaymiz-qo‘yamiz” deya “Bechora odamlar” romanini qo‘lga olgan, so‘ng qo‘lyozmani tun bo‘yi zo‘r hayajon bilan o‘qib chiqqan, tong saharda izvoshda butun Peterburgda izg‘ib, muallifni qidirgan muharrir Nek­rasov bilan shoir Grigorovich baxtli insonlar. Chunki ular Belinskiydan “Yangi Gogol tug‘ildi!” deb suyunchi so‘rab turganlari holda, aslida ulug‘ Dostoyevskiy dahosini kashf etgandilar.

Shukr, yurtimizda iste’dodli ijodkorlar ko‘p. Ammo, shoir aytganiday, elga daholar kerak.

Yodingizda bordir, “Hurriyat” gazetasida so‘rov o‘tkazganingizda, XX asr o‘zbek adabiyotining eng yaxshi asari sifatida “O‘tkan kunlar” tilga olingandi. Bu nimadan dalolat beradi? Nahotki ke­yingi yetmish yil ichida Abdulla Qodiriy dahosiga teng ijodkor dunyoga kelmadi? Yo o‘zbek adabiyoti “O‘tkan kunlar” darajasidan yuqoriga ko‘tarila olmadimi?

Keyingi yigirma yilning o‘zida yuzdan ortiq(!) roman yozilibdi. Ammo bu “hosil”ning anchagina qismi adabiy makulatura ekanligi Sizga yaxshi ravshan bo‘lsa kerak.

Gap bu janr haqida ketarkan, Erkin A’zamning bir salmoqli fikrini eslab o‘tmoqchiydim: “…roman deganlarida yangi bir voqelik, yangi ruh, murakkab xarakterlar, ularning chigal taqdiri, shulardan tug‘iladigan salmoqli bir falsafa, fikrlar bo‘lmog‘i lozim. Kitobxonni u ilgari notanish yangi bir dunyo, yangi voqelikka boshlab kirmog‘i darkor”. Mana shu jihatdan qaraganda, kaminaga yozuvchi Isajon Sultonning “Boqiy darbadar”, Erkin A’zamning “Shovqin” romanlari adabiyotimizdagi voqea bo‘lib ko‘rinadi. Bu asarlar jahon adabiyotining sara namunalari bilan bellasha oladi deb o‘ylayman. Bundan uch-to‘rt yil burun yaratilgan “Jaziramadagi odamlar” (Luqmon Bo‘rixon) romani ham shunday e’tirofga munosibdek.

Kichik janrlarga kelsak, Nazar Eshonqulning “Qultoy”, Ulug‘bek Hamdamning “Bir piyola suv”, “Ko‘zini ochib yumgan odam”, Isajon Sultonning “Suvdagi kosa”, Muyassar Tilovovaning “Olmazor”, Dilrabo Mingboyevaning “Talant” hikoyalari, mening fikrimcha, biz shartli ravishda “jahon adabiyoti” deb ataydigan baland “planka”dan bemalol oshib o‘ta oladi. Men oddiy o‘quvchi sifatida shunday deb o‘ylayman. Siz o‘zimizning yozuvchilarning biron asarini o‘qiyotganingizda Nekrasov bilan Grigorovich ahvoliga yaqin ahvolga tushganmisiz?

– Abduqayum, do‘stim. Men matbuot so‘zi madaniyati, odobi muammolari mavzusida ozmi-ko‘pmi kuzatishlar, tadqiqotlar olib borganimdan xabardorsiz. Siz bilan kecha yo bugun tanishganimiz yo‘q, har qalay, ko‘pgina qarashlarimiz bir-biriga begona ham emas deb o‘ylayman. Shulardan kelib chiqib, savolingizning oxirgi qismi ko‘ngilga picha og‘irroq botganini ham sezdirib qo‘yay.

Adabiy voqea bo‘larli asar o‘qib Nekrasov bilan Grigorovichning ahvoliga tushish… bunday holatlarda “ahvol” so‘zi qo‘llanilmaydi, yoxud shartli ravishda qo‘llaniladi, og‘ayni, chunki odam yomon, og‘ir yoki ayanch­li ahvolga tushishi mumkin, Siz aytgan insonlar quvonchlarini bosolmagan, xursandchilikdan o‘z­larini qo‘yarga joy topolmagan HOLATDA yosh Dostoyevskiyning uyini izlashga tushishgan. O‘zini adabiyotga, ijodga daxldor sog‘lom fikrli kishi uchun buning hech bir ajab­lanarli yeri yo‘q (qolaversa, ayni o‘sha daholar Dostoyevskiyni keyingi asari uchun matbuotu yig‘inlarda “obborib-opkelishgani”dan ham xabardorsiz). Bunday hayratlanishu e’tirofning betakror namunasi nuroniy Lutfiyning navqiron Navoiyning mashhur misrasi munosabati bilan bo‘lib o‘tgani ham yodingizda, albatta.

“O‘tkan kunlar” haqiqatda ulkan va noyob asar. Yana yigirma yildan keyin so‘rovnoma tashkil etilsa va bu roman yana zamonaviy o‘zbek nasrining shoh namunasi sifatida tilga olinsa ajabmas. Lekin bunday so‘rovnomalarga beriladigan javoblaru e’tiroflarni ham to‘g‘ri tushunmoq kerak. Ayrim hisoblarga ko‘ra, milliy adabiyotimizda hozirga qadar 500 dan ortiq roman e’lon etilgan bo‘lsa, Siz aytmoqchi, keyingi yigirma yil badalida 100 ta roman yaratilgan bo‘lsa (bu juda oz!), ularning birortasi “O‘tkan kunlar”ga tenglasholmadi yoki undan zaif degan xulosa chiqarmaslik kerak. Umuman, masalaning bu tarzda qo‘yilishi unchalik to‘g‘ri emas. “Urush va tinchlik” yaxshimi yoki “Jinoyat va jazo”mi?.. “Jarayon” ma’qulmi yoki “Buzrukning kuzi”mi?.. “O‘tkan kunlar”mi yoki “Ulug‘bek xazinasi”mi?.. Quloqqa g‘alati eshitilmayaptimi, bu tarzdagi chog‘ishtirishlar?..

Masala boshqa tomonda. Masala roman tafakkurining o‘zgaruvchanligida, bu o‘zgarish to‘xtovsiz davom etayotganida! “Roman” tushunchasining idrok etib bo‘lmas darajadagi sarhad bilmasligida. Biror-bir romanni (jahon adabiyoti durdonalarini qo‘shib aytganda) har jihatdan bekamu ko‘st, ya’ni ideal asar deyish juda-juda qiyinligida! Roman shu qadar murakkab VOQEAki, tirik mavjudodki, undan istagancha fazilat ham, istagancha qusur ham topish mumkin. Barcha unsurlariga ko‘ra mukammal roman bo‘lmasa kerak…

Ibrohim G‘afurov, Shukur Xolmirzayev, Erkin A’zam, Murod Muhammad Do‘st, Xayriddin Sulton, Ahmad A’zam singari adiblarimizning so‘zni his etishdagi, har qanday holat tasvirini ifodalashdagi tiniqlik va topqirlik oldida o‘zimni hamisha talabadek his qilaman. Siz nomlarini keltirgan Nazar Eshonqul, Nurulloh Muhammad Raufxon, Isajon Sulton, Ulug‘bek Hamdam, Salomat Vafo qalamiga mansub asarlarda uchraydigan topilmalarga havasim keladi. Aniq misollar sifatida bir qator hikoyalarni sanab o‘tishim mumkin, ammo-lekin “Etakdagi kulba” ta’sirida Nurulloh Muhammad Raufxon, “Tun qa’ridagi shu’la” ta’sirida Luqmon Bo‘rixon, “Qismat” ta’sirida Isajon Sulton, “Ayol” va “Ko‘lanka” hikoyalari ta’sirida Zulfiya Qurolboy qizi, “Uchinchi bashorat” ta’sirida Risolat Haydarova, “Qor elagan kun” ta’sirida Habibullo Haydar, “Sirtlon” ta’sirida Shomirza Turdimov, “Shikor” ta’sirida Durbek Qo‘ldoshev singari adib va adibalarimiz turarjoylarini qo‘limda guldastalar tutib izlab borishga tayyor holatga tushganimdan va bugungi kun adabiyotimizda mana shunday badiiy kashfiyotlar yuz berayotganidan samimiy quvonganlarimni hech qayerda yashirmayman.

– Xurshid aka, qaydadir o‘qigandim, Jorj Simenon yaratgan 214 romanida yetti mingta so‘z birligidan foydalangan ekan. Pushkinda bu miqdor yigirma mingga yaqinni tashkil etgan, Navoiyda esa oltmish mingdan oshgan ekan. Biroq keyingi yillarda paydar-pay yaratilayotgan ko‘plab asarlar mualliflari bu borada Simenonni ham ortda qoldirib ketishayotganday. Holbuki, adabiyot eng avvalo so‘z san’ati.

Tasavvur qilasizmi, keyingi paytlarda qo‘sh­ni mahalladan tushgan kelinni ham bemalol “kelgindi” deb atashmoqda. Vaholanki, Abdulla Qahhorning “O‘tmishdan ertaklar”ini o‘qigan odam bu so‘zning naqadar qattiq haqorat ekanligini juda yaxshi biladi. Shunga qaramay, eng ommaviy san’at bo‘lgan kinoda “Kelgindi kuyov”, “Kelgindi kelin”, “Kelgindi qaynona” degan filmlar yaratildi va ular “oynai jahon”da tinmay aylantirilib turilibdi. Yaqinda esa yangi bir filmning nomi orqali baxt yoki muhabbat emas, hayot ham kechikishi mumkinligiga iqror bo‘ldik.

Keling, So‘zni his qilib, tejab-tergab, se­vib-avaylab ishlatish borasida bittagina misol keltirib o‘tay: “Yoz oxirlab bormoqda edi, tevarak-atrof sezdirmasdan tanazzul fasliga tayyorgarlik ko‘rar, yalpizning sarg‘aya boshlagan bandi, suvning endilikda to‘q zangor tusga kirishi, jiyda barglarining birma-bir to‘kilishi va nihoyat, haddan tashqari tiniq, zangori osmondan kuzning sokin nafasi ufurib turardi. Bolakay bir zumga chumolidan nigohini uzib, yalpizning ham juda qariligini ko‘rdi, sho‘rlikning tanasi yo‘g‘onlashib-semirib, ko‘pdan-ko‘p bachki shoxchalar chiqarib yuborgan va isi ham avvalgi singari nozik-nafis emas, quyuq hamda achqimtirroq edi. Hatto salom-alik o‘tining urug‘i-da o‘simlikning qariganini, shuning uchun ham urug‘ini yerga sochib yuborganini ta’kidlab turardi. Chumoli tinmay chiranaverdi va pirovardida, tuyqusdan sip-silliq orqasi yorildi, yoriqlaridan oqish-sarg‘ish suyuqlik otilib chiqa boshladi, havoni chumoli zahrining o‘tkir isi tutib ketdi. Shunda ham urug‘ni tortib olmoqqa tirishar edi…” Bu tiniq tasvir tabiat kuychilari bo‘lmish K. Paustovskiy, V. Astafev yoki o‘zimizning Shukur akadan emas, suhbatimizda ismi ko‘p tilga olinayotgan I. Sultonning bundan yigirma yil burun chop etilgan “Munojot” qissasidan. Bo‘ladigan bola boshidan ma’lum deganlari shu bo‘lsa kerak-da.

Sizning ham olim, ham yozuvchi sifatida bugun yaratilayotgan asarlardagi til masalasiga munosabatingiz qanday ekanligi bizni qiziqtiradi.

– “Kelgindi” so‘zini o‘zingizga og‘ir olmang, jo‘ra. “O‘tmishdan ertaklar”dagi bu tuyg‘u tasviri ham juda mayda (o‘zi mayda-yu, asorati olamni buzadi bu kasofatning!) tasavvurlardan kelib chiqqan. Axir tirik jon borki, yorug‘ dunyo uchun hamma-hammasi – kelgindi-ku!.. Salgina yirikroq bo‘laylik.

Badiiy asarda til mahorati masalasi alohida muammo. Til mahoratining ildiz tomirlari tafakkur tarzidan, dunyoqarashdan, ijodkorlik kontseptsiyasidan boshlanadi. Ijodkorning o‘ylagani nima, niyati nima, ularni qay yo‘sinda ifoda etmoqchi, asar uchun qay ohang va me’yorni tanlamoqchi, janr yo‘nalishini qay tarzda belgilamoqda?.. Bularning barchasi piravordida tilda o‘z ifodasini topadi, barchasining “taqdiri”ni til hal qiladi. Bor qiladigan ham, yo‘q qiladigan ham til.

So‘zni his qilishning o‘zi ulkan san’at, iste’dod, mahorat. Bu borada har kim tinimsiz ishlashi, izlanishi, maktab o‘quvchisi misol o‘rganishi zarur. Afsus­ki, men bu borada murabbiylik da’voim yo‘q. Bundan oldingi savol javobida bir qator adiblarimizning nomlari keltirildi. Til sabog‘iga qodir ijodkorlarni adabiyotimiz maydoniga safarbar etish unutilib qolayotgani yaxshi emas.

– Abdulla Qahhorning “Yozuvchi adabiyotga ikki xil kiradi: birinchi asari bilan tutab, birinchi asari bilan yashnab kiradi… Tutab kirgan yozuvchi uzoq tutaydi, ko‘nglidan chiqarib emas, qornidan chiqarib asar yozadi…” degan hikmatli gapini ko‘p eslayman.

Yaqinda bir qalamkashning semizgina asarini kaminaga taqrizga berib qolishdi. “Qorindan chiqarib” yozilgan asar “tanqiddan tuban” bo‘lib ko‘rindi ko‘zimga. Ammo meni boshqa narsa o‘y­lantirib qo‘ydi. Shu “asar”ga muharrir mashhur falonchi aka, so‘zboshi muallifi yanada mashhur pistonchi aka… Men ularga achindim: axir oson bo‘lmagandir “qora”ni “oq” deb yozish. Shu tuyg‘u barobarida ko‘ngilda bir ishtiboh, ham uyg‘ondiki, nima balo, bunday “yozg‘uvchi”larning istak-xo­hishlarini ado etishga tayyor muharrirlar, taq­rizchilar, “oq yo‘l” tilovchilar, noshirlar qatlami paydo bo‘ldimi yo bu voqea allaqachon sodir bo‘lib ulgurganmi?..

Xurshid aka, Siz kino sohasini yaxshi tushunasiz. Bilasizki, yiliga o‘n-o‘n ikkita film davlat buyurtmasiga ko‘ra, davlat mablag‘iga suratga olinadi. Taxminan bundan to‘rt barobar ko‘p kartina esa xususiy studiyalarda. Reklamaning zo‘ri o‘sha kartinalarda. Vahimali tarzda targ‘ib-tashviq qi­lingan aksar filmlarni borib ko‘rsangiz, hafsalangiz pir bo‘ladi, ular To‘ytepadan nariga o‘tolmasligining sababi ham shu bo‘lsa kerak.

Endi gurungimiz avvalidagi mavzuga qaytsak. Kinodagiga o‘xshash holat adabiyotda ham yuz bermayaptimi? Ya’ni “havaskor” maqomiga munosib ko‘rilgani bois talab unchalik qattiq qo‘yilmagan ayrim “yozg‘uvchi” grafomanlar chop etayotgan katta adadli jild-jild kitoblar o‘quvchi qo‘liga yetib bormoqda, kutubxonalarni egallamoqda. Tomoshabin uchun kinoning qaysi studiya ishlab chiqargani ahamiyatga ega bo‘lmaganiday, o‘quvchi uchun o‘qilgan asar muhim, muallifning “havaskor” yoki “pro­fessional”ligi emas. Endi bu “yozg‘uvchi” kitob­larini qo‘ltiqlab uyushmaga keladi, “meni a’zo qilib olinglar, axir shuncha kitobim chiqdi-ku”, deb iddao qiladi.

Albatta, boshidan o‘tgan tabib. Shunday “klassik yozg‘uvchi”lardan biri suhbatlaridan birida to‘g‘ridan-to‘g‘ri “O‘zbek detektiv adabiyotini men bilan Tohir Malik yaratdik”, deb qoldi. Yana boshqa bittasi “shedevr” asarini pul to‘lab rus tiliga tarjima qildirgan ekan. “Shu ijodkorning sazasi o‘lmasin”, deb uni internet orqali Rossiyadagi nashriyotlardan biriga yubordik. Afsuski, u yoqdan kelgan keskin salbiy baho (“Razve eto xudojestvennoye proizvedeniye?”) bois ancha paytgacha xijolat chekib yurishimga to‘g‘ri keldi va minba’d bunday ishlarga qo‘l urmaslikka qaror qildim: ma’naviy shapaloqning izi uzoqroq saqlanib turarkan. Men ana shunda nima uchun ayrim g‘arb davlatlarida “bestseller” yaratuvchi qalamkashlar yozuvchilarining pen-klublariga a’zo qilinmasligini anglab yetganday bo‘ldim…

Albatta, asarlarning saragini sarakka, puchagini puchakka ajratishda tanqidchilarga, ta’bir joiz bo‘lsa sinchilarga ko‘z tikamiz. Axir, Umarali Normatov yozganidek, “tanqid saralamoqdir”. “Yozg‘uvchi”lar asarlariga xolis munosabat Yo‘l­dosh Solijonov, Abdulla Ulug‘ov va Sanjar So­diqlarning ayrim chiqishlarida ko‘rinayapti.

So‘ramoqchi bo‘lganim, Xurshid aka, Siz adabiy bag‘rikenglik va ob’ektivlik tushunchalarini yonma-yon qo‘ya olasizmi?

– “Ma’naviy shapaloq” degan ta’rifingiz yoqdi! Yondaftarimga yozib ham qo‘ydim… “Ma’naviy tarsaki” desa ham bo‘ladi… Bunday shapaloq va tarsakiga loyiq ijodkorlar badiiy ijodning qaysi sohasida yo‘q deysiz?! Birontasini istisno qila olamizmi? Yo‘q. Demak, bu sub’ektiv reallik emas, ya’ni kimningdir xohish-irodasi mahsuli emas, balki ob’ektiv reallik, ya’ni sizu bizning imkonimizdan, istaklarimizdan xorijda kechayotgan jarayon. Faqat bizning voqeligimiz uchun nisbatan yangilik bo‘lgani sababli unga bo‘lgan munosabatlarni aniqlashtirib olishga picha qiynalayotgandekmiz.

Aslida-chi? Aslida har qanday adabiy jarayon bamisoli to‘ldirib taom pishirilayotgan doshqozon. Faqat qozondan farqli o‘laroq adabiy jarayonning bag‘ri nihoyatda keng, keng dunyodan-da keng! Uning egasi ham, posboni ham, tosh-tarozisi ham bitta – vaqt! Hech kimga qo‘liga tayoq ko‘tarib birovni quvib solish huquqi berilmagan. Badiiy haqiqat egallagan maqomning manzili, “turarjoyi” shu qadar yuksaklikdaki, uning uchun ijodkorning iste’dodlisi-yu iste’dodsizi bamisoli taroqning tishidek teng. Bu maqom sohibi, ya’ni badiiylik ilohasi kimning nimalarga qodirligini, kim nimada ilg‘or-u, kimning zaifliklari nimada – hammasini ko‘rib-bilib turadi. Faqat sukut saqlaydi, saqlay-saqlay hukm huquqini vaqt ixtiyoriga beradi.

Bu bilan men adabiyot maydonini qarovsiz tashlab qo‘yish kerak degan fikrdan mutlaqo yiroqman. Birinchi navbatda, keng omma o‘rtasida mutolaa madaniyatini tarbiyalash va shakllantirish zarur. Siz aytayotgan grafoman mahsulotlar, filmlar, qo‘shiqlar, musiqalar bir kunlik lolaqizg‘aldoqdek urchib ketayotganiga kim bosh sababchi? Omma! Bizda ommaga til tekkizmaslik odati shakllangan. Bu bilan o‘zimizning insonparvarligimizni ko‘z-ko‘z qilgandek bo‘lamiz. Vaholanki, haqiqatda insonparvarlik da’voimiz chin bo‘lsa, o‘sha ommaning tili, til madaniyati, savodi xususida qayg‘uraylik. O‘zini ulug‘lagan bo‘lib, tilini oyoqosti qilib qo‘ymaylik. “Ommaviy madaniyat” tushunchasiga qarshi kurashni ham, “olomon madaniyati” tushunchasiga qarshi kurashni ham mana shu haqiqatni tan olgan holda boshlamoq kerak. Boshqa iloji yo‘q. Tasavvur qiling, agar bu borada bir hissa oldinga harakat boshlansa, Siz qayg‘urib aytayotgan “asar”larning kamayishi o‘n va yuz hissa tezlashadi. Keng kitobxonlar (san’atsevarlar) ommasining qudratli kuchi nimalarga qodirligi ana o‘shanda ko‘rinadi: ijodkorning saviyasi (professionalligi!) ko‘tariladi, nafaqat adabiyotning, unga qo‘shilib, umummilliy badiiy did shakllanadi.

– Shubhasiz, ijod juda murakkab jarayon. Yana Abdulla Qahhordan iqtibos oladigan bo‘lsak: “Adabiyot ko‘ngil ishi, ilhom samarasi. Tuyg‘usiz, ilhomsiz yozilgan asar changlanmagan gulga o‘xshaydi – meva tugmaydi. Ko‘n­gil rozi bo‘lgan asargina kitobxonning ko‘ngliga yo‘l topadi, kitobxonning ko‘nglida meva tugadi”. Inchunun, asarga munosabat bildirish ham ma’lum ko‘nikma, ilm va iste’dod talab qilishi muqarrar. Xurshid aka, biron asarga avvaliga o‘zingizning bahoyingizni berganingiz holda, keyin fikringizni o‘zgartirganmisiz?

– Bir suhbat asnosida bir ijodkorga to‘rt-besh martalab murojaat etish (hatto Abdulla Qahhor bo‘lsa ham!) judayam tahsinga sazovor hisoblanmaydi. Nachora, savolga tutuvchi – Siz, biz – javob beruvchi, xolos. Asarga munosabat – jiddiy masala. Muammo! Germenevtika deyiladi fanda. Asarni talqin etish ilmi. Shu mavzuda o‘zbek mutaxassislari ham bosh qotirishmoqda. Domla Abdug‘afur Rasulov, tadqiqotchi olim Avtondil Erkinov va hokazo. Lekin hali bu borada qilinadigan ishlar nihoyatda ko‘p, qalashib yotibdi. Jahon adabiyotining betakror durdonalarini durustroq hazm qilishga tishimiz o‘tmaydi-da (mabodo o‘qishga toqatimiz yetsa, albatta), “Puf, sassiq!” deb o‘zimizning oyog‘imiz ostida o‘ralashganimiz-o‘ralashgan. Darvoqe, “Yoshlik” jurnali mana shunday vazifalarni zimmasiga olishi kerak emasmi? Jurnalning har sonida “Talqin”, “Asarni tushunish ilmi” singari ruknlar ostida chiqishlar uyushtirilsa, yosh kitobxonlarga ham, yosh ijodkorlarga ham amaliy, ham nazariy tahsil maktabi, to‘garagi paydo bo‘lardi…

Bir voqeani muxtasargina qilib aytay. Ko‘p yillar bo‘ldi, qaysidir viloyatdan poyezdda Toshkentga qaytib kelyapman. Yoz chillasi, jazirama. Vagon to‘la, joy yo‘q. Amallab kupening uchinchi qavatiga joylashdim (aslida u yerga jomadonlar joylanadi). Qariyb yalang‘och holda lohas bo‘lguday chalqancha yotibman. Shiftga urilib qaytayotgan nafasimning “tafti”ga chidab bo‘lmaydi. Bu yetmaganday, vagon radiosi “xr-xr-r”lab, vaysashdan tinmaydi. Ko‘zim ilinibdi. Bir mahal qulog‘imga kuy-qo‘shiq chalindi. Beixtiyor tinglay boshladim. Qulog‘imni yanayam ding qildim, diqqatimni jamladim. Qayerdandir mayin va sarrin nasim esgandek, u mening betlarimni avaylabgina siypalayotganday, erkalayotganday, allalayotganday… Hamon yelib borayotgan vagon endi qo‘shiq ohangiga mast bo‘lib silkinayotgandek. Qani endi poyezd yurishdan to‘xtamasa, shu maromda silkina-silkina ketaversa-ketaversa, qo‘shiq ham uzilmasa, mayli, radio qitirlayversa ham roziman, qo‘shiq to‘xtamasa bas… Afsus, qo‘shiq juda tez tugadi va “Siz falonchi shoirning she’r­lari asosida yaratilgan qo‘shiqlardan bahramand bo‘ldingiz” degan so‘zlar bilan dastur nihoyasiga yetdi. Boyagi holatda yotibmanu, a’zoi badanimga muz yugurdi deng! Xuddi favqulodda og‘ir gunoh ishga qo‘l urdimu, butun bir maydon to‘la izdihom oldida sharmanda bo‘layotgandek!.. Nega, deymi?.. Qo‘shiq so‘zlarining muallifi o‘zim mutlaqo o‘qimaydigan, kechirasizu, yozganlari o‘qishga arzimaydi, deb hisoblaydigan shoir akalardan biriniki ekan! Tushunyapsizmi, Abduqayum, o‘sha paytgacha o‘sha shoirga bo‘lgan munosabatim – bepisandligim uchun birovlarning oldida emas, o‘zimning oldimda sharmanda bo‘ldim. Ma’naviy tarsaki yomon mulzam qildi o‘shanda!..

Aytmoqchimanki, badiiy asar holatga, kayfiyatga qarab ta’sir o‘tkazadi. Bir o‘qishda ma’qul ko‘ringan fazilati, ertasiga butkul zid taassurot uyg‘otadi. To‘g‘ri, har qanday holatda ham birdek ta’sir qiladigan asarlar ham oz emas.

Men har qanday odamni avvalo qo‘liga qalam tutgani uchun – umuman sehru jozibalar makoni bo‘lmish ijod dunyosiga kirishga harakat qilgani uchun hurmat qilaman. Ana shu intilish-istakni olqishlashga asos bo‘larli fazilat izlayman, nasriy asaridan bitta jumla yoki tasvir topsam ham ko‘z-ko‘z qilib maqtayman, ijodni davom ettirishi uchun rag‘bat beraman. Va keyingi asarlarini kuzataman: yaxshi tomonga o‘zgara boshlaganligiga, ijod mashaqqatini zimmasiga olgan-olmaganligiga e’tibor qarataman, u yog‘i… ko‘pkari olishuvida hech kim hech kimning qo‘lidan yetaklab yurmaydi, ya’ni u yog‘iga, vallohi olam, ijodkor vaqt sinovlari izmiga o‘tadi…

– Men bir muxlis sifatida ko‘p yillar mobaynida Sizning maqolalaringizni yig‘ib yuraman. (Balki yodingizda bordir, dastlabki tanishuvimiz ham sizning publitsistik chiqishlaringizni maqtab, “Nigoh” nomli qissangizni tanqid qilib yo‘llagan maktubimdan keyin kechgandi). Meni anchadan beri bir savol o‘ylantirib keladi. 1987 yilning 11 iyunida “Yosh leninchi” gazetasida e’lon qilingan maqolangizda shunday satrlar bor: “…Somerset Moemning mashhur qahramoni Striklend “Ishq-muhabbatga zor emasman. Unday ishlarga sarflaydigan fursatim yo‘q”, deb butun vujudi bilan dunyoni anglashga sho‘ng‘ib ketadi”. Nazarimda, shunga yaqin nuqtai nazar “Kuza” qissangizdan ham mo‘ralab turgandek. Biz Dostoyevskiyga ergashib “Dunyoni go‘zallik qutqaradi”, deb takrorlaymiz. Go‘zallikni esa muhabbat yaratadi. Shunday ekan, ishq-muhabbatsiz ham dunyoni anglab bo‘ladimi? Bu olamni, odamni adabiyotsiz, san’atsiz ham anglab bo‘ladi degani emasmi?

– Chorak asr bo‘ldi chog‘i, “Yoshlik” jurnalida “Nigoh” nomli qissam e’lon qilinganida menga xat yo‘llagan edingiz. Uni “Xira nigoh” deb nomlagansiz. Juda xursand bo‘lganman. Hafsala va e’tibor bilan, samimiy kuyunchaklik bilan munosabatda bo‘lganingizdan boshim osmonga yetgan. Bu haqda Sizga ko‘p martalab aytganman, faqat qissaning tub mohiyatini tushunmaganingiz haqida indamagandim. Chunki, avvalo u kezlar birmuncha yosh edingiz, qolaversa, o‘qish-uqish, bu yuqorida aytganimiz – germenevtika. Birovning boshiga nuqib asarni uqdirish qiyin, qolaversa, niyatimni, o‘zim ko‘zda tutgan mohiyatni o‘quvchi uqadigan qilib yozolmagan ekanman, ayb o‘zimda. Afsus, fe’lim-tabiatimga ilg‘ash mushkulroq yo‘sinda yozish yo‘sini ravo ko‘rilgan ekan, bilasiz, uni (uslubni) o‘zgartirish uchun qayta tug‘ilmoqdan o‘zga chora yo‘q…

Go‘zallikning, ishq-muhabbatning sehriga yeta olish, uni tugal tasvirlay bilish bandasiga hech qachon nasib etmaydi. Somerset Moemning mashhur qahramoni qay munosabat bilan va qay holatda u gapni aytgani yodimda yo‘q, lekin insonni jamiki mavjudotlardan ajratib turuvchi tuyg‘u ham – muhabbat. Har bir kishining insoniyligi uning bajarayotgan ishiga muhabbat bilan yondashuvidan kelib chiqib belgilanadi. Dunyoni anglash ham muhabbatdan, hayratdan, havasdan kuch oladi. Adabiyot va san’atning ilohiy kuch-qudrati ham shunda!

– “Yoshlik” jurnali uchun vaqt ajratib, samimiy suhbat qurganingiz uchun Sizga tashakkur. Men Sizning fikrlaringizni hurmat qilaman. Sizday kuyinchak ijodkorlarning xolis munosabati adabiyotimizning ham buguni, ham ertangi kuni uchun xizmat qiladi degan umiddaman.

– Men ham, Abduqayum, Sizning tinib-tinchimay ijod qilishingizga, kirishgan ishingizni nihoyasiga yetkazmaguncha halovatni unutishingizga va albatta bu urinishlaringiz samarasiz ketmasligiga havasim keladi. Suhbatimiz vaqt sinovlariga dosh berib, ada­biyotimizning buguni va ertasi uchun xizmat qi­lishga yarasa, buning uchun ham mana shunday to‘kilib mulohazalar bildirish imkonini bergan “Yoshlik” jurnali tahririyatiga va Sizga tashakkur!

Abduqayum YO‘LDOShEV suhbatlashdi

“Yoshlik” jurnali, 2011 yil, 8-son.