— Иброҳим ака, одатда, йил якунида киши бирров ортга қарайди. Ўтган кунларини эслаб, уларни сарҳисоб қилади. Айни кунларда Сиз нафақат 1987 йилни, ўзингизнинг ярим асрлик умрингизни, йигирма беш йиллик ижодингизни сарҳисоб қиляпсиз. Шу кунларда яималар ҳақида ўйлаяпсиз? Ўтган йиллар ичида ўзингнз англаб етган фалсафани қисқача таърифлаб беришингиз мумкинми?

— Умр ўтган, ёш улғайган сайин илгари жуда оддий ва ҳатто одми бўлиб кўринган ҳақиқатлар замирида ётган ҳикмат кишига теран томонлари билан очилар экан. Куни кеча «Правда» газетасида таниқли адиб Борис Рюриков бизда, яъни СССРда ижодкор имкониятли кишилар кам, биз уларни гўдакликдан тарбиялаш зарурлигини ҳанузгача англаб етмадик, деб ёзди.

Бу одамни жуда қаттиқ ўйлатадиган масала — фикр. Бундай деяётганимга ҳайрон бўлманг. Шундай ҳоллар бўладики, уларда бутун мамлакат ва шу мамлакат бошдан кечирган бутун бир тарихий давр ўз ифодасини топиши мумкин. Шунинг учун бундай фикрларни мен масала — фикр деб юритишни яхши кўраман. Б. Рюриковнинг бояги гапи ҳам шундай.

Ўзбек халқи бугунги ишии эртага қўйма, дейди. Жуда одми гап. Бу бугуннинг ҳосилини шу бугуннинг ўзида ўр, эртага қўйсанг, бошоқда етилган дон сочилиб кетади, ё қушларга талон бўлади, ё қор-ёмғир остида нобуд бўлади, деганидир. Эртанинг иши эса эртага молик ва тегишли. Бугун қилинмаган иш эрта қилинажак иш билан аралашиб кетади. Иш ҳажми кўпаяди, адо этиб улгурмайсиз, чор-ночор индинга қолдирасиз, индиннинг эса ўз вазифаси бор. Индинга иш янада кўпаяди. Сўнг улгуролмаган одам барига қўл силкитади. Ишлар ўлда-жўлда бўлиб ётаверади.

Агар гўдакликдан инсон боласи ишга ижодий қарайдиган ва ёндашадиган қилиб тарбияланса, зарурни нозарурдан дарҳол ажратишга ўрганса, у ҳеч қачон бугунги ишни эртага қўймайди… Ҳозир бизда ўн беш ёшида роман ёзган ёки ўн саккиз ёшида машҳур шоир бўлиб танилган, сўзи халқ ичига кириб борган ижодкорлар йўқ. Бунинг сабабини ўйлаб кўрганмисиз? Ҳаммаси гўдакликдан биз фарзандларга ҳар нарсага ижодий қараш, ижодий адо этиш тарбия ҳамда уқувини бермаганлигимизда. Биз олижаноб генларни яшнатишни билмаймиз, ўрганмаганмиз, бизга ҳеч ким ўргатмаган. Пала-партиш ҳаёт кечирамиз. Вақтимизнинг ҳисобини билмаймиз. Вақтни бой бергач, ўзимизни ўққа-чўққа урамиз. Мен қанчалаб талантли ёшларни биламан, улар мавжуд талантларига кўра ўттиз беш ёшларида адабиётимизнинг довруғи бўлишлари керак эди. Лекин уларнинг кўплари ҳатто қирқ-элликда ҳам уврин-тўда йўсинда ижод қилмоқдалар, уврин-тўда йўсинда турмуш кечирмоқдалар. Бугунги ишларни эртага қўйиш бизда жуда ҳам одат тусига кирган, бунга хўп кўникканмиз. Ҳамма-ҳамма соҳаларда… Бир кунда битадиган ишларимиз ўн йилларга судралади, ўн йилда бўладиган ишимиз неча ўн йиллар бажарилмай ётади. Навоий биздек бўлса «Хамса» ҳеч қачон ёзилмасди. Владимир Даль биздек бўлса, ҳеч қачон улуғ луғат дунёга келмасди (нафсиламирга бир Далнинг ўзи қилган ишни ҳозир йирик-йирик институтлар, неча-неча олимларни бирлаштирган луғат секторлари қилиб улгуролмаяпти). Беруний биздек бўлса «Осор» яратилмасди… бундай улуғ иш яратган шарафли зотлар оз эмас. Лекин уларнинг ҳаммалари ҳам гўдакликдан, икки-уч яшар чоғидан буюк китобларни ёд ўқиганлар, шеър-достон дунёсининг асири бўлганлар, шлму-урфонда кўшиш кўрсатганлар. Улуғ одамлар ўз-ўзидан яратилмайди. Улар гўдакликдан яратилади. Улар гўдакликдан нимагаки қўл урмасинлар, уни камол нуқтасида адо этиш пайида бўлганлар…

Мен умримнинг кўп қисмини беҳосил нарсаларга бой бериб, энди шулар ҳақида ўйлаяпман.

Уқувсизлик, ношудлик ёмон экан. У шахс миқёсидагина эмас, катта давлат миқёсларида беҳисоб зиён келтиради. Нобакорлик касали — ишга яроқсизлик касали жуда хавфли касал. Биз шу касални неча ўн йиллар давомида авж олдириб юбордик. Энди жароҳатларимизни тузатиб улгуролмаяпмиз.

— Бизда юбилейи нишонланмаса ёки махсус дарсликларга кирмасалар, ҳатто энг машҳур замондош ёзувчи, шоирларнинг ҳам ҳаёти ҳақида, нимагадир, муфассал ёзиш одатга айланмаган. Бу, менингча, тўғри эмас. Халқ ўз севган ижодкорларининг нафақат асарларини ёки бу асарлар ҳақида битилган рисолаларини, балки уларнинг шахсини, ҳаётини, яшаш тарзини, камолотга етиш йўлларини ҳам билгиси келади. Зотан, ҳар бир етук ижодкор катта шахсият эгаси. Бусиз у элнинг ҳурмат-эътиборини қозона олмайди. Иброҳим ака, газетхонларимизга ўзингиз ҳақингизда гапириб берсангиз.

— Мен умрим бўйи ўз қоним, ҳужайраларимдан ана шундай нобакорликни аёвсиз ситиб чиқаришга, унга асло изн бермасликка интилдим. Нобакорлик — ишга яроқсизликни ҳар қандай иллатнинг боши деб «биламан. Лекин барибир ҳеч нарсага эришолмадим. Меҳнатга эришдим. Аммо натижа орзуларимнинг юздан бирича ҳам бўлмади.

Озод Шарафиддинов, Турсун Иброҳимов, Субутой Долимов, Алибек Рустамов каби ажойиб кишилардан таълим олдим. Дорилфунун менга кўплар қатори ижодий нафас берди.

Миртемир, Миркарим Осим, Одил Шаропов, Мирзиёд Мирзоидов, Эркин Воҳидов, Абдулла Орипов, Рауф Парфи, Миразиз Аъзам каби ижодкорлар билан узоқ йиллар бирга ишладим.

Миртемир, Миркарим Осим менга, назаримда, олтин сўзларини қолдириб кетгандайлар. Уларнинг ҳокисорликлари аллақандай етиб бўлмас чўққига, айланган ва не сўз билан айтайки, бу ҳокисорлик сира замонга, ўша йилларнинг яшаш тарзлари ҳамда интилишларига уйғун эмасди.

— Аксар ижодкорлар ўз ижодининг ибтидосини бир хил машқлардан эмас, асарларнинг илк бор матбуотда эълон қилинишидан бошланган деб ҳисоблайдилар. Бу ҳаяжонли кунни улар умрбод эслаб юрадилар. Сизнинг ҳаётингизда ўша кун қандай кечган? Кимлар устоз сифатида бошингизни силаган?

— 1961 йил бўлса керак, Миртемирнинг узоқ йиллар танаффусдан кейин оқ муқовалик шеърлар китоби чиқди. Шу китобни дорилфунунни тугатган ва бадиий адабиёт нашриётига ишга кирган йилим ўқидим. У менинг шеър ҳақидаги тасаввурларимни ўзгартириб юборди. Мен фақат Ғафур Ғулом шеърларинигина тушунардим. Миртемир шеърларини ўқигач, Шайхзода ва Усмон Носир шеърларини ҳам тушунадиган бўлдим. Тушунгач, уларга муҳаббатим ошди. Мени Ғафур Ғуломнинг «Соғиниш», Миртемирнииг «Суврат», «Биби Марям», Усмон Носирнинг муҳаббат лирикаси тарбия қилган.

Олтмиш тўққизинчи йилда Миртемир ака шеърияти ва ижоди ҳақида Озод акага эргашиб адабий портрет ёздим. Уни ёзгунча Миртемир ака билан кўп бора учрашиб, суҳбатларида бўлдим. Неча дафтарларни бу суҳбат тафсилотлари билан тўлдирдим. Сўнг ёзиб бўлгач, Миртемир акага олиб бордим.

Эртасига ишда ўтирсам, домла чарақлаб кириб келдилар. «Ўқидим, кам бўлманг», дедилар. Айрим фактларга аниқлик киритдилар. Папкани очсам, қўлёзманинг титул варағига ўқловдай-ўқловдай ҳарфлар билан у бурчакдан бу бурчакка қараб: «Балли!» — деб ёзилган ва тагига Миртемир аканинг машҳур қўли қўйилган эди. Мен шунда ўзимни адабиётчи бўлгандай сездим. Сўнг Миртемир ака махсус келиб, отам билан эски уйимизнинг бозиллаган сандалида узоқ суҳбатлашиб кетдилар. Нега ҳокисор одамлар бу қадар яхши бўладилар ва бу қадар яхши ёзадилар? — Шу сирни ҳануз англолмайман. Дилимда сезиб тураман бунинг нималигини, аммо ифодалаб беролмайман. Балки бу аланганинг ҳокисорлигидир, балки бу олам ҳавосини янгилаб турувчи шабаданинг ҳокисорлигидир, балки бу табиатга ва унинг барча жонли-жонсиз мавжудотларига покизалик бахш этгувчи ва дунёни кезиб юргувчи сувнинг ҳокисорлигидир…

Мен шундай ҳокисорликни Худойберди Тўхтабоев, Қуддус Муҳаммадий, Эркин Воҳидов, Рауф Парфи каби ёзувчиларда ҳам кўраман. Ҳокисорлик, албатта, тупроқ билан тенг бўлиш дегани эмас. Ҳокисорлик — халққа, юртга хизмат қилиб, яна ҳеч қандай хизмат қилмагандай бўлиб юриш, юксак маънавий мезонлар билан яшаш, энг чуқур ишчан маънога эга инсоний камтарликдир. Халқ учун қайғуриш реал ишлар, реал маънавият билан белгиланади. Бошқа ҳамма ҳолларда халқимиз, халқимиз, деб кўкракка уриш манфаатпарастликларни пардалаш ва бориб етган кўзбўямачиликдан бошқа нарса эмас ва бўлолмайди ҳам.

— Ўтган йигирма беш йил ичида адабиётга, ижодга бўлган қарашларингизда қандай ўзгаришлар юз берди? Нималар эскилигича қолди?

— Одамда фикр ҳам, ғоя ҳам, қарашлар ҳам қотиб қолмаслиги керак экан. Фикр ва ғоялар доимий ҳаракатдагина ҳаётни инсон бахт — саодати йўлида ўзгартиришга қодир бўларкан. Мен эллигинчи-олтмишинчи йиллар адабиётидаги кўтаринки риторикани, мадҳиябозликни ўзи шундай бўлиши керак, деб тушунганман. Илгариги ёзган бир қатор мақолаларимизда шу нарса сезилиб туради. Мен ўйлайманки, ҳозирги адабиёт бефойда чучмалликлардан қутулиш йўлида қаттиқ кураш олиб боряпти.

Кортасар, Борхес, Айтматов, Распутин, Платонов, Отеро, Сильва, Кафка, Пруст, Жойс сингари ёзувчилар таъсирида адабиёт — ўта адабиётга айланди. У давр ва инсонга ўта қудратли ва ўта шафқатсиз, аммо худди шу томонлари билан шифобахш олий ҳақиқатлар билан ёндашмоқда. Адабиёт ҳақиқат универсали билан яхши замон, яхши инсон учун курашмоқда. Бу кураш бугун пайдо бўлгани йўқ. У ўтган кунларда ҳам ўткир қирралари билан мавжуд эди. Фақат бугунги кунда у магистрал йўлга айланди. Биз йигирма йил илгари Кафка каби зўрабор адиблардан чўчирдик. Буржуа деб чўчирдик. Лекин бугун бу чўчиш батамом йўқолди. Биз ўзимизни олам маданиятининг барча ранг-баранглигида меросхўр эканлигимизни теран ҳис қила бошладик. Бошқача йўлдан борганда маданий халқлардан орқада қолиб кетамиз. Қотиб қоламиз. Бир шоир ўз китобини «Очиқ осмон» деб атаган. Бу менга жуда ёқади. Дунё назаримда очиқ дунё бўлиб қолди. Одамзод қушлар каби безавол боғларда яшаши керак. Бошқа йўл — ҳалокат.

— Гап 60-йиллар ёшларига бориб тақалар экан, диққатингизни бир саволга қаратмоқчи эдим. Ўша йиллар ёшлари билан 80-йиллар ёшлари ўртасида қандай уйғунликлар ва фарқлар кўрасиз?

— Олтмишинчи йилларнинг ёшлари очиқ дунё қофқаси олдида турар эдилар. Улар шу қофқани очиш тилагида уни тинмай тақиллатдилар. Эшик ҳадеганда очилавермади. Олтмишинчи йиллар ёшлари сўнг шу қофқа — очилмаган қофқа олдида депсиниб қолдилар. Мен адабий ёш насл ҳақида айтяпман. Улар депсина-депсина эшикни қия очдилар. Орада кўплар чарчаб қолди. Ҳолат билан муросага ўтди. Конформизм — келишувчанликка берилди.

Саксонинчи йиллар ёшлари эса очиқ қофқалар дунёсида яшамоқдалар. Уларда шундай конформизм йўқ. Улар жуда кескин, жуда ҳақиқатгўй ва аксаран жуда ҳокисор. Уларнинг кескинликларида қалтисликлар ҳам анча кучли. Лекин бу уларнинг ҳақи, ихтиёри. Фақат ҳар қандай кескинлик энг юксак гуманизмни кўзлагандагина ўзини оқлайди. Акс ҳолда нигилизмга айланади. Ҳозир нигилизм анча кенг тарқалди. Биз унинг келиб чиқиш сабабларини чуқур билсак, уни тушунишимиз осонроқ бўлади.

— Бугунги ёшлар (нафақат ижодкор ёшлар) ҳаётидаги, яшаш тарзидаги қандай муаммолар Сизни кўпроқ ташвишга солади?

— Бугунги ёшлар ҳаёти ва урф-одатларида мени ҳеч нарса ташвишга солмайди. Биз ёшларни ўз ҳаётимиз, қарашларимиз қолиплари ҳамда андозаларига солишга уринмайлик. Улар очиқ дунёнинг ёшлари. Уларга кўпроқ яхши ва ҳар турли китоблар, теран илм берайлик. Дил эркинлигидай кишига буюк мураббий йўқ. Эркин дил, эркин руҳ ўзига тўғри йўлни қийналмай топиб олади. Ҳур фикрли одамга тубанликлар хавфи йўқ. Барча тубанликлар жаҳолатдан — бизнинг давримизда эса маданий жаҳолатдан туғилади. Мен ҳозирги мурғак бўғин шу маданий жаҳолатдан халос бўлиш йўлига киряпти, деб ўйлайман.

— Иброҳим ака, Сиз 40- ва 50-йилларда тарбияланиб, турғунлик даврида ижодкор сифатида танилдингиз. Бугун бу даврларда йўл қўйилган муаммолар ва камчиликлар очиқ эътироф этилмоқда. Уларни тугатиш, ҳал этишга киришилмоқда. Ана шу уч давр ва бугунги қайта қуриш ҳақида гап кетса, Сиз нималар ҳақида ўйлайсиз?

— Турғунликнинг илдизи жуда чигал. Лекин халқ бу чигалликни албатта ечади. Бюрократизм бизни бўғиб ташлади. Давлат тепасига ҳар томонлама нолойиқ одамларнинг чиқиб олиши ҳам бюрократизмнинг қора иши. Бюрократизм кучларни ҳалол саралашга йўл қўймайди. Янгиланишга йўл қўймайди. Ижодий ҳурлик билан ишлашга йўл қўймаиди. Нолойиқни лойиқ дейди, лойиқни нолойиқ дейди. Кейин адолатсизликларни урчитиб юборади. Бюрократизм фашизмдан ҳам ёмонроқ. Чунки у ўз халқига зиён етказади. Чунки у турланади. Олим эмас — олимман деб турланади, золим золим эмасман, ҳақиқатчиман деб турланади. Бюрократия мана шуларни ғоятда ёқтиради, авайлаб ардоқлайди. Улар кучи билан кун кўради. Оми раҳбар — офат. Тажрибалар шуни кўрсатди. Бюрократия оми раҳбарларни вояга етказди. Халқни оми қилиш учун курашди. Ташқи хавф билан бизни қўрқитди ва шу хавф олдида бизни,ожиз қилиб қўйди. Орқада қолганимиз боиси шу.

Демократизм, ошкоралик, инқилоб — халқимизнн кучли қилади. Ҳурлик куч беришини унутмайлик.

— «Шахсга сиғиниш», «турғунлик» каби номлар билан аталаётган ўтган даврларнинг қайтарилмаслиги учун нима қилмоқ керак? Бунда ёшларнинг ўрни қандай бўлиши керак, сизнингча?

— Булар қайтарилмаслиги учун яна ўша ҳурликка зўр бериш керак. Ҳурлик тарбияси — энг самарали тарбия.

Халқ фарзандларида жуда қимматли ғоялар кўп. Биз қимматли ғояларни қадрлашни, ишлашни энди ўрганяпмиз. Кеча бир-биримизга бош қотирма, дердик. Бугун бош қотирадиган замон. Бош қотирмай яшаб бўлмайди. Бош қотиришга ўрганяпмиз. Бу иложи борича шиддатли тус олиши керак. Ёшлар ҳар қандай муаммоларни чақиб ташлашлари керак. Кўрдингизми, яна ҳаммаси ижодий фикрни тарбиялашга бориб тақаляпти…

— Ижодкорнинг гражданлик позицияси деган ибора бор. Бу хислат ёш ёзувчиларимизда қандай намоён бўляпти?

—Муаммоларнинг ичига кирганда, уларни яхши билгандагина позиция шаклланади. Чала-чулпа билим, узуқ-юлуқ тажрибаларда позиция шаклланмайди. Тарих ҳақида сўзлаётган — аввал тарихни ўргансин…

— Бугунги ёшлар адабиёти ҳақида қандай фикрдасиз? (Бунда мен 70-йиллар охири, 80-йиллар бошида адабиётга кириб келган ва адабий танқидчилар томонидан «янги тўлқин» деб ном олган авлодни назарда тутяпман).

— Бугунги ёшларнинг ижодида менга уларнинг сохтагарчиликлар, турли равиш ва қиёфадаги кўзбўямачиликлардан қаттиқ норозилиги маъқул кўринади. Чигал фикрли, чигал ёзаётган истеъдодли ёшлар кўп. Лекин эҳтимол, шу чигалликда революционлик бордир.

— Сўнгги пайтларда шундай гаплар ҳам эшитиляпти: «янги тўлқин» вакилларининг ютуқлари фақат ижодий эксперимент шаклида қолиб кетяпти. Бу гапга қандай қарайсиз?

— Ҳеч нарса қолиб кетмайди. Ҳеч нарса изсиз йўқолмайди. «Экспериментлар»да усуллар қайралади. Усуллар қайралган ерда кенглик, чуқурлик пайдо бўлади. Биз адабиётимиз жаҳон халқлари учун ҳам қизиқарли бўлишини истаймиз. Бунинг учун усуллар ранг-баранглигини, реализм имкониятларини кенгайтиравериш керак.

— Ҳозирги берадиган саволимни Сиз адабиётшунос сифатида жуда кўп эшитгансиз. Ўзбек адабиёти Бутуниттифоқ ва жаҳон миқёсига қачон кўтарилади?

— Жанни Родари Худойберди Тўхтабоев китобларига қизиқиб қолганлигини балки эшитгандирсиз. Шундай қизиқишлар иккита-учта ёзувчимиз атрофидагина эмас, ўнлаб адибларимиз китоблари теварагида ҳам пайдо бўлса, ана шунда яхши ишлай бошладик, деб айтсак арзийди. Бунинг учун асарларимиз умуминсоний дардлар ва муаммолар ичида яшаши керак. Жаҳон катта миқёсларнигина тан олади.

— «Адабий танқидчилигимиз оқсаяпти», «Адабиётнинг ривожланмаётганига мунаққидлар айбдор…» Ҳозир адабий танқид вакилларига қандай «айблар», «ёрлиқлар» ёпиштирилмаяпти дейсиз. Бу гапларга қандай қарайсиз?

— Танқиднинг нони аччиқ. Кўп ширин эса, кони зиён. Аччиқ ширинни ростлаб туради ва танқид бадиий адабиёт билан бирга ривожланади. Уларни ажратиб бўлмайди. Адабиётнинг аҳволи қандай бўлса, танқиднинг аҳволи ҳам шундай. Катта адабиётгина танқидга чўққилар шукуҳини бағишлайди. Танқид ўз-ўзидан бундай чўққини яратолмайди. Гоголь бўлмасайди Белинекий ўз чўққисига кўтарилолмасди…

— Ёзувчи ва китобхон. Мунаққид улар ўртасида турган учинчи ижодкорми? Умуман, танқидчи ким?

— Танқидчи — тарғиботчи ва санъаткор. Асарларни сўзлаб, баён қилиб берувчилар танқидчи эмаслар. Танқидчи талқинлар санъаткоридир. Эътибор бердингизми, «Қиёмат» ҳақида бўлиб ўтган ажойиб баҳслар — танқидчиларни яратди, талқинлар санъатина яратди.

— Иброҳим ака, мунаққид сифатида матбуотда камнамо бўлиб қолдингиз? Боиси нимада? Балки ошкоралик ва демократияга кенг йўл очилаётган кунларда бу иш илгаригига нисбатан қийинлашгандир?

— Тўғри, кам ёзяпман, ҳолбуки, ҳозир мириқиб ёзадиган, ижод қиладиган пайт. Қирқ ёшимдан то элликка киргунча уч роман ёзсам эди, деб орзу қилардим. Ижод қуруқ орзу билан битмайди. Вақтни жиловлаб олган ижодкоргина нимагадир эришади. Мен эса вақтни ҳеч қачон жиловлай олган эмасман. Вақтим қўлёзма яратишга эмас, қўлёзмаларни ўқишга кетади… Ошкоралик эса ҳеч қачон ижодкор ишини қийинлаштирмайди. Қайтага, у ишга жалб этади, рағбат уйғотади.

— Адабий танқидчи бўлишнинг энг қийин жиҳати нимада?

— Аччиқ нон ейишни бўйнига олишда. Ширин нон ейман, деб умидвор бўлмасликда.

— Иброҳим ака, Сизни нафақат таниқли, адабиётшунос, катта мутаржим сифатида ҳам биламиз. Сизнинг машаққатли ижодий меҳнатингиз туфайли Достоевский, Мопассан, Фолкнер, Хемингуэй, Нозим Ҳикмат, Распутин каби жаҳонга машҳур ёзувчилар асарларининг қаҳрамонлари она тилимизда гапирдилар. Сиз ўзбекчалаштирган асарнинг ҳар бири — маданиятимизга катта хазина бўлиб қўшилди, уни бойитди! Сўнгги йилларда таржимонликка янада ихлос ва иштиёқ билан киришдингиз. Хусусан, Чингиз Айтматовнинг «Қиёмат» романини олайлик.

— Китобни севаман. Мен қизларга эмас, умр бўйи китобларга муҳаббат изҳор қилиб келдим. Дунёда гўзал, мураббий китоблар шу қадар кўпки, уларнинг бари она тилимда ҳам бўлса дейман. «Оға-ини Карамазовлар», «Иблислар» ёки Жойс, Кафка, Фолкнер асарлари таржима қилинмай, одам ўзини қандай зиёли деб ҳис қилиши мумкин? Ҳамон Гегелни ёки Рабелни ўз Она тилимизда ўқий олмаймиз. Нега? Бунга бемалол чидаб юрамиз. Буларни ўзбек тилида ўқимай, ўзбек тилини бу каби асарларга чархламай, унинг қобилиятини Гегель, Достоевский, Кортасар, Маркес даражасига кўтармай туриб, оригинал адабиётни тараққий эттириб бўлмайди.

— «Адабиётнинг биринчи элементи — тил». Ўзбек тилининг бугунги ва келажаги ҳақида нима дея оласиз?

— Ўзбек тилининг келажаги порлоқ. Бундан беш аср муқаддам ҳазрат Навоий универсал адабий ўзбек тилини яратган эди. У тилимизни форс, қадимги туркий, араб ва бошқа тиллар ҳисобига беҳад бойитган эди. Сўнг биз бу бебаҳо хазинадан фойдаланишни ўринлай олмадик. Энди бу хазина қайта куч олиши, ўзининг неоренессанс даврига кириши керак. Бу неоренессанс янги авлод асарларида юзага чиқади ва устивор бўлади. Умидворликка асослар етарли. Мен онасини таҳқирлашга, заволга ташлашга йўл қўядиган фарзандни тасаввур қилолмайман. Она тили ўз номи билан она-да…

— Такрор-такрор ўқийдиган китобингиз борми? Нега уни бунчалик севасиз?

— Навоийни ўқийман. Унинг сатрларига кўзим тушмаган кун — менга кун эмас. Борхесни ўқишни севаман. Борхесни севишни менга дўстим Олим Отахон ўргатди. Яқинда Эйхенбаум ва Мандельштамнинг мақолалари жамланган китобларни олдим. Кўз ўнгимда бутунлай янги олам — янгича қарашлар, шалола фикрлар олами очилди. Ғаззолийни ўқишни севаман. Нақадар теран унинг олами. Ҳар ўқиганда янгича назар бахш этади. Бу бепоён оламдан қай бирини айтиб адо этасиз… О, мўъжиза олам! Мана, ҳозир мўъжиз файласуф Киеркегор асарларини ўқишни орзу қиламан. Аммо на русчада бор, на ўзбекчада… Тилсизлик балосини кўринг, ўқий олмаймиз.

— Охирги саволим 1987 йил якуни ҳақида: ўзбек ёзувчиларининг бу йил яратган асарларидан қайси бири Сизга кўпроқ-маъқул бўлди?

— Олим Отахоннинг ҳикоялари, М. Солиҳнинг дардди шеърлари, Назар Эшонқуловнинг қиссаси, Азиз Саид, Шамшод Абдулланинг безовта шеърлари_г Ғаффор Ҳотам ва Дадахон Нурий, Владимир Соколовнинг кучи катта асарларга тенг публицистик мақолалари. М. Муҳаммад Дўстнинг янги романи қўлёзмаси, Аҳмад Аъзам ва Хуршид Дўстмуҳамедов қиссалари, Шукур Холмирза ва Учқун Назар ҳикоялари, Асқад Мухтор ва Абдулла Ориповнинг фалсафий сўлим поэзияси… айтиб тугатолмайман, барчаси менга кучли таъсир кўрсатаётган бугунги асарларни…

Cуҳбатдош: Қулман Очилов

“Ёш ленинчи” газетаси, 1988 йил, 20 январь