Mustaqillik davri adabiyotida tarixiy mavzuda yaratilgan asarlar alohida o‘rin tutadi. Istiqlol sharofati bilan xalqimizning o‘tmishi, shon-shavkatli ajdodlarimiz siymosi haqqoniy tasvirlangan asarlar yozilib, chop etilib kelinayotir. Eng muhimi, tarixga xolis yondashib, o‘tmish voqea-hodisalarini, tarixiy shaxslarni har qanday mafkuraviy taz’yiqlardan xoli, emin-erkin tasvirlash imkoniyati ijodkorlarning ushbu mavzuga qiziqishini oshirayotir. Ayni paytda, tarixiy asarga qo‘l urish yozuvchidan juda katta mas’uliyatni talab etadi.
Taniqli yozuvchi Erkin SAMANDAR bilan adabiyotshunos Adhambek Alimbekovning suhbatida aynan shu — tarixiy mavzuga murojaat etgan ijodkor mas’uliyati haqida fikr yuritiladi.

Adhambek ALIMBEKOV: — Keyingi yillarda tarixiy mavzuga qiziqish ijodkorlar o‘rtasida ham, kitobxonlar o‘rtasida ham bir qadar ortib borayotganiga guvoh bo‘lib turibmiz. Shubhasiz, bu o‘tmishga xolis munosabatda bo‘lish huquqini, yozuvchiga ijod erkinligini bergan istiqlolimiz sharofatidandir. Bu boradagi hozirgi jarayonni yaqin o‘tmishdagi sharoit bilan taqqoslaganda xayolingizdan qanday o‘ylar kechadi?
Erkin SAMANDAR: — Asl mohiyat taqqoslashda ko‘proq ochiladi, albatta. Sho‘rolar davrida ham tarixiy asarlar ozmuncha yozilgan emas. Lekin “rahmat” o‘rniga aksar hollarda yozuvchilar ta’qibga uchrashganidan xabaringiz bor. “Navoiy” romani uchun, garchi asarda o‘sha davr talabi chetlab o‘tilmagan bo‘lsa-da, ustoz Oybek qanday malomatlarga qolgani ma’lum. “Jaloliddin Manguberdi” dramasi uchun Shayxzodani qamashgan. Mirkarim Osim ham, aslida ehtiyotkorlik bilan yozgan bo‘lsa-da, tarixiy asarlari uchun jazoga tortilgan… Bu ro‘yxatni davom ettirish mumkin. Lekin “ulug‘ og‘alarning” tariximizni buzib ko‘rsatgan asarlari ko‘klarga ko‘tarib maqtalgan, mukofotlarga sazovor bo‘lgan.
Endi, shukrki, tariximizni o‘zimiz yozayapmiz. Ko‘pda haqqoniy asarlar yaratilayotgani quvonchli holdir. Lekin shoshqaloqlik hollari ham ko‘zga tashlanadi. Endi o‘zimiz o‘zimizning ildizimizga bilib-bilmay bolta urmaylik-da. Bir ulug‘ qahramonni maqtaymiz deb, unga zamondosh bo‘lgan ikkinchi bir ulug‘ qahramonga tosh otib qo‘yishdan ehtiyot bo‘lishimiz kerak.
Buyuk zotlar, deylik, Mashrab haqida asar yozish oson ekan-mi?! Avvalo, Mashrab zohiran murakkab siymo. Botiniy dunyosi esa, uncha-muncha yozuvchining tasavvur doirasiga sig‘ishi qiyin. Bu mavzuga qo‘l uradigan yozuvchi tasavvuf ilmini chuqur bilishi va u bilan bog‘liq voqea-hodisalarning mag‘zini chaqa olishi shart. Qalami ham shunga monand bo‘lishi haqida esa gapirib o‘tirish ortiqcha.
Demoqchimanki, tarixiy mavzuda qalam tebratishga faqat xohishning o‘zi kamlik qiladi. Tarix mas’uliyatini sevadi. Mas’uliyat esa, iste’dod bilan egizak.
A.ALIMBEKOV: — Tarixiy mavzudagi asar uchun fakt va badiiy to‘qima o‘rtasidagi mutanosiblik juda zarur, deb hisoblaysizmi?
E.SAMANDAR: — Albatta, bunday mutanosiblikni ikki qo‘llab yoqlayman, nomuvofiqlikka esa toqatim yo‘q. Ayonki, tarixiy mavzudagi asarda qahramonlar ikki xil bo‘ladi: tarixiy shaxslar va to‘qima obrazlar. Yozuvchi qahramonlar taqdiri va voqealar tasviriga shundan kelib chiqqan holda yondashmog‘i kerak, albatta. Biroq bunga rioya etilmay yozilgan asarlarni ham bilamiz. Masalan, o‘zimizda va chet ellarda yaratilgan ayrim badiiy asarlarda o‘lmas milliy qahramonlarimizdan biri Temur Malikni bormagan mamlakatlariga olib borishadi, qilmagan ishlarini qildirishadi. Yoki Sulton Jaloliddinning singlisi Xonsulton begimni mualliflar o‘limidan ancha oldin daryoga tashlab g‘arq ettirishadi. Vaholanki, ularning bunday tarixiy haqiqatga zid tasviridan keyin, haqiqatda Xonsulton begim farzandlar tug‘ib, ularni voyaga yetkazgani fakt-ku!
Tushunaman, muallif mantiqqa suyanadi, voqealar mantiqan uning tasavvuridagidek bo‘lishi mumkin. Lekin har qanday mantiq hayot haqiqatidan kelib chiqmog‘i shart.
Prototipning yo‘rig‘i boshqa. Bunda yozuvchi o‘z fantaziyasiga tayanadi. Lekin, baribir, fantaziya ham mantiqqa zid bo‘lmasligi lozim.
A.ALIMBEKOV: — Olis o‘tmishda muarrixlar Sulton Jaloliddin haqida, mo‘g‘ul bosqini to‘g‘risida risolalar yozib qoldirishgan. Ularning qaysilari sizga ma’qul va nima uchun? V.Yan, G.Abashidze, O‘rdubodiy, Aziza xonim, N.Kamol, Yo.Bahodir o‘g‘li, N.Hijoziy singari adiblarning Sulton Jaloliddin shaxsiga murojaat qilishlarining sababi nimada, deb o‘ylaysiz?
E.SAMANDAR: — Chingizxon bosqini va unga qarshi olib borilgan jang-jadallarni o‘z ko‘zi bilan ko‘rgan uch tarixchi borki, ularning asarlari keyingi mualliflarning bitiklariga qaraganda ishonchliroqdir. Bular An-Nasaviy (“Sirot ul-sulton”), Al-Asir (“Tarix al-komil”) va Al-Juzjoniy (“Nosir jadvallari”). Ulardan keyin o‘tgan tarixchilarning aksariyati mo‘g‘ullar saroylarida xizmatda bo‘lishgan, tabiiyki, ko‘proq Chingizxon yurishlarini madh etish yo‘lidan borishgan. Buni tushunsa bo‘ladi.
Yuqorida tilga olingan uch muallif orasida esa men An-Nasaviyni alohida ajratib ko‘rsatgan bo‘lardim. Nega? Chunki u Sulton Jaloliddinning elchisi sifatida ko‘p mamlakatlar podshohlari bilan muzokaralar olib borgan, siyosiy, xalqaro aloqalarda faol ishtirok etgan, Sulton Jaloliddin bilan safarlarda, jangohlarda birga bo‘lgan, uni yaxshi bilgan va eng muhimi, voqealarni xolis bayon etgan. Bu uning asarida yarq etib ko‘rinib turibdi. Ortiqcha maqtov ham, noo‘rin tanqid ham yo‘q.
E’tiborga molik yana bir fakt shuki, bu asar Sulton Jaloliddin vafotidan keyin oradan o‘n yil o‘tib, qonli voqealar atrofidagi tumanlar tarqab, borliq bir qadar tiniqlashganidan so‘ng yozilgan.
Kezi kelganida akademik Ziyo Bunyodovning An-Nasaviy asarini tarjima etib, nashr ettirganini alohida ta’kidlash joiz. Sho‘rolar siyosati avjiga chiqqan bir davrda bu ishga qo‘l urishning o‘zi jasorat edi. Asarni chop ettirish yo‘lidagi to‘siqlardan himoyalanishi maqsadida kitob avvaliga “O‘zbek xalqining buyuk sarkardasi Sobir Rahimovga bag‘ishlanadi”, degan so‘zlari yozilgan.
Bu kitob istiqlol sharofati bilan o‘zbek tiliga tarjima qilinib, (tarjimon Kamol Matyoqubov) chiroyli muqovada nashr etildi. Buni tabriklash kerak. Faqat bir narsaga — nashrdagi Z.Bunyodov sharhlariga, yozilgan davrni hisobga olgan holda, tanqidiy ko‘z bilan qaralsa, foydadan xoli bo‘lmaydi, deb o‘ylayman.
Albatta, boshqa xalqlar yozuvchilarining tariximizga murojaat etib, badiiy asarlar yozishgani quvonarli hol, aslida. Lekin sho‘rolar davri taqozosi bilanmi yoki mualliflarning o‘z qarashlari tufaylimi, ba’zi asarlarda, xususan, gurji adibining “Yaldo kechasi” nomli romanidagi ayrim o‘rinlarda Sulton Jaloliddinning yurishlariga salbiy munosabat yaqqol ko‘rinib turadi. Biroq ushbu mavzudagi ozar adiblari asarlari haqida bunday deb bo‘lmaydi. Ularda Sulton obrazi xolis tasvirlangan, Kavkaz xalqlarini mo‘g‘ul bosqinchilariga qarshi birlashtiruvchi buyuk xaloskor sarkarda va shoh sifatida gavdalantirilgan.
Yuqorida siz tilga olgan ayrim yozuvchilar, mavzuga erkin yondoshish istagidan bo‘lsa kerakki, ba’zi tarixiy faktlarni ko‘rsatishda haqqoniylik printsipiga rioya etishmagan, ular tasvirlagan bosh qahramonning o‘limi bilan bog‘liq voqealar haqiqatga to‘g‘ri kelmaydi. Temur Malik va mo‘g‘ul elchisi, asli xorazmlik Mahmud Yalavoch obrazlari ham tarixiy faktlardan uzoqlashgan holatda yaratilgan… Nima ham derdik, har qaysi yozuvchining o‘z maqsadi va uslubi bor, erkni fikrlashga haqi ham yo‘q emas. Buni ijod deydilar.
A.ALIMBEKOV: — Tarixchilar ham (hozirgi ayrim olimlarimiz bundan mustasno), yozuvchilar ham mag‘lubiyatning bosh aybdori sifatida Alouddin Xorazmshohni ko‘rsatishgan. Uni irodasiz, qo‘rqoq kishi sifatida ta’riflashgan. Ko‘rgan bo‘lsangiz, xitoylik kinochilar suratga olgan “Chingizxon” nomli serialda ham ayni shunday talqin mavjud…
E.SAMANDAR: — “Sulton Jaloliddin” nomli romanimni yozishga tayyorgarlik ko‘rayotib, qahramonlarimning har biri haqida mulohaza yuritgan, fikrlarimni daftarga (uni “Jarayon daftari” deb ataganman o‘zimcha, tushirgan edim. Alouddin Xorazmshoh haqida yozganlarimdan bir shingil o‘qib bersam:
“Mabodo Xorazmshoh qo‘shin tizginini (yarim millionli lashkar-a!) Jaloliddin Manguberdiga berganida u Chingizning payini qirqmasmidi? Shunday bo‘lishiga shubha yo‘q edi-ku.
Buni Xorazmshoh bilmasmidi? Umri jang-jadallarda o‘tgan, ko‘p tahlikali savashlardan omon chiqib, o‘z g‘olibona yurishlari bilan saltanat hududlarini misli ko‘rilmagan darajada kengaytirishga, dovrug‘ini dunyoga yoyishga qodir bo‘lgan siymo yuqoridagi oddiy haqiqatni bilmasligi mumkin emas.
Xo‘sh, nega u shunday qilmadi? Buning sabablari ko‘p. Qisqacha bunday deyish mumkin: Xorazmshoh o‘z kuchiga ortiqcha ishonib, o‘z qudratini yetarli baholay olmadi va Chingizxonning o‘ta ustalik bilan qurilgan tuzog‘iga tushib qoldi. Qolaversa, mamlakat ichkarisidagi siyosiy ahvol ham qaltis bo‘lib, shoh o‘z onasi ra’yiga (har bir qal’a o‘zini o‘zi himoya etsin) qarshi chiqquday bo‘lsa, saltanat parokandalikka yuz tutishi, o‘zaro ichki urushlar boshlanib ketishi ehtimoldan uzoq emasdi.
Bunday noxush holatning yuzaga kelishiga ham shohning o‘zi sababchi ekani ayon. So‘ng, mushkul damlarda ham u ko‘pgina sahv-xatolarga yo‘l qo‘ydiki, bu inqirozga olib kelishi muqarrar edi. Bularning hammasidan Chingizxon mohirona foydalandi, saroyda asosiy o‘rinlarni egallab o‘tirgan a’yonlar nomidan soxta xat tayyorlatib (ular go‘yo Xorazmshohdan yuz o‘girgan tarzda), uni shohga yetkazdirgan va shu tariqa yuragiga g‘ulg‘ula urug‘ini sepgan edi.
Bular bari haqiqat. Lekin uni qo‘rqoq degan gaplarga qo‘shilib bo‘lmaydi. Yo‘q, u qo‘rqoq emas, u adashgan shoh! G‘ayrli kimsalarning so‘zlariga kirib, ko‘p noto‘g‘ri qadamlar qo‘ygan, alal-oqibat qarg‘ishiga qolgan shoh! Odamga (garchi u shoh bo‘lsa ham) bir qarg‘ish tegmasin ekan…”.
Endi siz yuqorida tilga olgan “Chingizxon” seriali haqida. Tan berish kerak, film ko‘p qirrali, Chingizxon yurishlarini (qirg‘inlarini) ko‘rsatish uchun mablag‘ni ayashmagani ko‘rinib turibdi. Fotih obrazi ixlos bilan yaratilgan.
Lekin gap Turonzamin haqida ketganida boshqacha manzaralarga duch kelamiz. Ajablanarli joyi shundaki, buyuk o‘timishimiz g‘arib (men ajdodlarimizning ruhiy dunyosini nazarda tutayapman) qilib ko‘rsatilgan. Masalan, Alouddin Xorazmshoh sahnasini olaylik. Chingizxon mamlaktni vayronaga aylantirayapti-yu Xorazmshoh saroyda sharob ustiga sharob ichib, yarim yalang‘och go‘zallar raqsini tomosha qilib o‘ltiribdi. Endi bundoq emas-da.
O‘rni keldi, aytay, biz buyuk ajdodlarimiz Amir Temur, Sulton Jaloliddinlar haqida ko‘p seriyali filmlar yaratishga astoydil kirishmog‘imiz, o‘z tariximizni bizni yaxshi bilmaydiganlar yoki bilib o‘zlarini bilmaslikka olayotganlarga to‘g‘ri, haqqoniy ko‘rsatib bermog‘imiz kerak.
A.ALIMBEKOV: — Tarixiy mavzudagi asarlarning badiiy jihatlariga, aniqrog‘i, til xususiyatlariga e’tiborni qaratmoqchi edim. Tarixiy asarlarda arxaik so‘zlarni ko‘p ishlatish kitobxonga qiyinchilik tug‘dirmaydimi?
E.SAMANDAR: — So‘zni asarning joni deyishadi. Qahramonlarning nutqi, muallif nutqi — har biri o‘ziga xos, har bir ibora o‘z o‘rnida bo‘lishi — kitobxonni jalb etadigan asosiy omillar. Voqea bo‘lib o‘tadigan makon va zamonning muhiti orqali yaratiladi. Boshqacha aytganda, so‘z qahramonlar yashab turgan zamonning nafasidir.
Biroq bu, masalan, ming yil oldin yashab o‘tgan qahramonlar nuqul o‘sha zamon tilida gapirishi lozim, degani emas. Ayni paytda, ular hozirgi zamon tilida gapirsalar ham g‘ayritabiiy chiqadi, albatta. Muallif nutqi haqida ham shunday deyish mumkin.
Demakki, tarixiy mavzudagi asar kitobxon bemalol tushuna oladigan, ta’bir joiz bo‘lsa, qorishma tilda yozilishi kerak, deb bilaman. Bu — asar qahramonining nutqi uning o‘zi yashagan zamon tilidan uzoqlashmasligi zarurligini bildiradi. Masalan, hozir biz shahar deb ataydigan makon avval qal’a yoki kent deb atalgan bo‘lsa, o‘sha davr odami (qahramon) shunga monand gapiradi-da. Biroq qadimiy davr ruhini beraman deb, tilni murakkablashtirib yuborish nojoiz.
Shu o‘rinda o‘z tajribamdan kelib chiqib ayrim mulohazalarni aytib o‘tsam. Sho‘rolar davrida “sulton” so‘zi xushlanmagani, xon, sulton, shohlarga zolim va qonxo‘r, taraqqiyot dushmanlari sifatida qora chalpab kelingani ma’lum. Lekin sobiq “markaz”dagilar o‘z tarixida o‘tgan hukmdorlar nomlarini, ular qanchalik zulmkor bo‘lishgan bo‘lmasin, hamisha himoya qilishni unutmaganliklari ham rost.
Endilikda biz boshqalar “shoh” va “sulton” so‘ziga qanday qarasharkin, degan andishadan, shukrki, qutilganmiz. Oddiy odamlarning yaxshi-yomoni bo‘lganidek, shohlarning-da donishmandi ham, qabihi ham o‘tgan. Gap qaysi toifani ko‘rsatishni maqsad qilib olinganiga bog‘liq, albatta.
Asarimda Jaloliddin Manuberdining sulton maqomiga urg‘u berilganiga kelsak, aytish joizki, uning sultonligi haqiqat. Otasi Alouddin Xorazmshoh olamdan o‘tayotib sultonlik kamarini unga bergani, Jaloliddin Manguberdi Anushtegin Xorazmshohlarning so‘nggi vakili ekani hech kimga sir emas. Axir, oz sonli askar bilan yovga qarshi mardona kurash boshlab, lak-lak qo‘shin to‘plagan, chingiziylarga qiron solgan, Hindistonning bir qismini, Xuroson va Eron, Iroq va Ozarboyjon, Gurjistonni yagona bayroq ostida jamul-jam aylab, o‘n bir yil davomida toju taxt sohibi sifatida dong taratgan qudratli va zakovatli zot sulton bo‘lmay kim?!
A.ALIMBEKOV: — Darvoqe, romaningizda Sulton Jaloliddinning shoirligiga ishora qilgansiz. Bu ham tarixiy faktmi yoki badiiy to‘qimami?
E.SAMANDAR: — Sulton Jaloliddinning shoirligi bor gap. Mana, buning dalili. Eronlik shoir, muarrix va davlat arbobi Rizoqulixon Hidoyat (1800 — 1871) elchi sifatida 1851 yili Xorazmda bo‘lganida o‘tgan buyuk ajdodlarimiz hayoti va ijodi bilan ham yaqindan tanishadi. U ko‘plab qo‘lyozmalar qatori “Majma al-fusaho” tazkirasini ko‘zdan kechirarkan, “She’r bitgan hukmdorlar” qismida Sulton Jaloliddinning quyidagi ruboiysini uchratganligini aytadi va o‘zining “Saforatnomayi Xorazm” asarida shu ruboiyni keltiradi:

Dar razm ohanim va dar bazm chu mum,
Bar do‘st muborakimu bar dushman shum,
Az hazrati mo barand insof ba Shom,
Va-zi haybati mo barand zunnor ba Rum.

Mazmuni: Kurashda temirdek qattiq, bazmda mumdek muloyimmiz, Do‘stga sharofatlimiz, dushmanga bermasmiz omonlik. Ulug‘vorligimizdan nabiylar yurti Shomga diyonat namunasini elturlar. Qahrimiz salobatidan kofirlar eli Rumga shafqatsizligimiz xabarini olib keturlar.
Mazkur ruboiyning ham badiiy, ham mazmun jihatdan yuqori darajadagi Sulton Jaloliddinning boshqa asarlar ham yozganiga ishonch tug‘diradi.
An-Nasaviy asarida keltirilgan bir muhim ma’lumotdan Sultonning chuqur islomiy ilm sohibi ham bo‘lganligini bilib olish qiyin emas. Sulton Isfaxonda va Tabrizdalik paytlarida jome’ masjidlarida bo‘lib, tasavvuf namoyandalari bilan uzoq suhbatlar quradi (ramazoni sharif kunlarida uchrashuvlar uzluksiz davom etadi), Qur’oni karim va hadisi shariflar bobida qimmatli fikrlar bildirib, ahli ulamoni hikmatlardan bahramand ham etadiki, bu uning serqirra iste’dodidan yorqin nishonadir.
A.ALIMBEKOV: — Sulton Jaloliddining tulpori Qorabayir haqida so‘ramoqchi edim. O‘zbek folklorida ham, yozma adabiyotimizda ham, xususan, Muhammad Alining “Ulug‘ saltanat”ida Xono‘g‘lon, Tog‘ay Murodning “Ot kishnagan oqshom”ida Tarlon kabi ajoyib ot timsollari yaratilgan. Siz asaringizda Qorabayirga qanday badiiy yukni yuklagansiz?
E.SAMANDAR: — Lev Tolstoyning “Xolstomer” qissasini o‘qigansiz. Unda gap kuchi tanasiga sig‘may ayqirib turgan uchqur otning axta qilinishi, jonivorning shundan keyingi ayanchli qismati haqida ketadi. Bu asar o‘z vaqtida buyuk rejissyorlardan biri Tovstnogov tomonidan sahnalashtirib, Leningrad (o‘sha paytdagi nomi) teatrida o‘ynalgan, so‘ngra televideniye orqali namoyish ham qilingan. Bu asarni bizda taniqli rejissyor Nabi Abdurahmonov yoshlar teatrida sahnalashtirdi.
Asarni o‘qiganda ham, spektakllarni tomosha qilganda ham gap axta qilingan ot haqida ketayotganini unutadi kishi, jonivor ko‘z oldingizda qismati fojiali odamday gavdalanadi.
Xorazmda Amudaryoning tuya bo‘yniga o‘xshab ketadigan joyi bor. Qadimdan bu maskanni Tuyamo‘min, deb atashadi. Ayni shu qirg‘oqda toshlarga otning tuyoq izlari muhrlanib qolgan — hazrati Alini berigi sohildan narigisiga uchib olib o‘tgan duldul izlari. Sulton Jaloliddinning Qorabayiri menga o‘sha afsonaviy duldul bo‘lib ko‘ringan. Boshqacha bo‘lganida u Sultonni daryodan olib o‘tolarmidi? Garchi oddiy otlardan bo‘lganida odamga o‘xshab goh quvonsa, goh o‘kinib, faqat odam bolasigagina xos ichki evrilishlarni boshdan kechirarmidi?!
Qorabayir ko‘rsatgan bu jasorat-mo‘jizadan keyin Sulton uni siylamoqchi — minbad ustiga egar urdirmay, farog‘atda yashatmoqchi bo‘lganida hamma narsaga tushungan ot o‘zining safdan chiqarilishini tushunishni istamay isyon ko‘taradiki, bu endi qora g‘azab belgisi emas, balki bir umrlik sadoqat nishonasidir. Siz aytmoqchi, bu obrazga yuklangan badiiy yuk mana shunda bo‘lsa kerak.
A.ALIMBEKOV: — Tarixiy mavzuda asar yozishga havasmand yoshlarga qanday istak-tilaklaringiz bor?
E.SAMANDAR: — Maksim Gorkiy bir vaqtlar “bir foiz talant, 99 foiz mehnat” shiorini o‘rtaga tashlagach, bir foiz talantga ega qalamkashlar yeng shimarib ishga kirishib ketgan va o‘rtamiyona, undan ham pastroq asarlar urchigandan urchigan edi. Axir, bir foizgina talant bilan nima ham qila olish mumkin, garchi 99 foiz mehnat qilinsa-da.
Aslida talant ham, mehnat ham yuz foiz bo‘lgandagina nurli asarlar dunyoga kelishi qadim-qadimdan ma’lum.
Yosh ijodokrlarga ham istak, ham tilak sifatida derdimki, yozuvchi o‘qishni bir qadar esa-da kanda qilishga haqsiz, agar u o‘z adabiyoti, o‘z safdoshlari asarlarini, qadimgi va bugungi dunyo adabiyotini o‘qimasa, uni ham o‘qishmaydi yoki to‘g‘rirog‘i, o‘qishga arzigulik kitob yaratishi amrimaholdir.
Eng muhimi, yozuvchi o‘zi aytgan, yozgan ibratli gaplarga o‘zi amal qilishi lozim. Zero, ijod halol ish. Halollikni talab etadi.

«O‘zbekiston adabiyoti va san’ati» gazetasining 2008 yil 28-sonidan olindi.