Ҳожи Муин Шукрулло ўғли (1883.15.3, Самарқанд – 1942.27.7, Россия, Перм вилояти Соликамск шаҳри) — маърифатпарвар, шоир. 1901 йилда ҳаж сафаридан қайтгач, мактаб очиб, болаларни ўқитган. Аввал эски усулда, 1903—16 йиллар янги усулда муаллимлик қилган. Илгор жадид муаллими сифатида танилган. «Раҳнамои савод» алифбе дарслигини ёзган (1908). «Самарқанд» газетаси ва «Ойна» журналида ишлаган (1913—15). Россияда мардикорликда бўлган (1916—17). Самарқандга қайтгач, «Ҳуррият» (1917—18), «Меҳнаткашлар ўқи», «Меҳнаткашлар товуши» (1918—22), «Зарафшон» (1922—26), «Овози тожик» (1926-29) газеталари, «Таёқ» (1919), «Машраб» (1922—26), «Мушфиқий» (1926—29) журналларида ишлаган. 1929 йилнинг 29 сентябридан 3 йил Сибирда сургунда бўлган. Сургундан қайтгач, Ўзбекистон давлат нашриётининг тожик бўлимида адабий ходим (1932—34), «Қизил Юлдуз» газетаси мухбири (1934-37). 1938 йил 24 январда ноҳақ ҳибсга олиниб, НКВД қошидаги учлик ҳукми билан 10 йилга қамалган. Ҳукмни ўташ чоғида ҳалок бўлган.
Ҳожи Муиннинг ижоди 1900 йиллардан шеърлар ёзиш билан бошланган. «Наҳиф» (Ожиз), «Меҳрий» тахаллуслари билан анъанавий мавзуларда шеърлар ёзган. 1908 йилда ижодий қарашларида кескин бурилиш бўлиб, М.Беҳбудий таъсирида маърифатпарварлик руҳида шеърлар ва публитсистик мақолалар ёза бошлаган. «Гуддастаи адабиёт» (1914), «Янги адабиёт» (1915) шеърий тўпламларини чоп эттирган. Фитратнинг «Мунозара» асарини ўзбек тилига таржима қилган (1913). Туркистон матбуотида публитсистик мақолалари билан фаол қатнашган. 1914 йилда Нусратулло Қудратулло ўғли билан «Тўй» песасини ёзган ва чоп эттирган. «Тўй» М.Беҳбудийнинг «Падаркуш»идан кейин саҳналаштирилган 2-ўзбек песасидир. «Эски мактаб — янги мактаб», «Кўкнори», «Мазлума хотин» песаларини ёзиб, уларни алоҳида китоб ҳолида чоп эттирган (1915).
Рустам Тожибоев
Ҳажвий шеърлари
РАҲМАТЛИК УЕЗД – САМАРҚАНД РАЙҚЎМИНИНГ ҲУРМАТЛИК САДРЛАРИ ТИЛИДАН
Тангрига минг карра қуллуқ бўлсин,
Қуллуқ айтмак биза қутлуғ бўлсин.
Тангрининг марҳаматидан биза ҳам
Бўлдилар бахт ила давлат маҳрам.
Садр бўлдиқ неча кун райқўмга,
Нафимиз тегди ҳавасу илмга.
Неча кун халққа хизмат қилдиқ,
Ишчи-деҳқон каби меҳнат қилдиқ.
Халқаро хизматимиз кўб бўлди,
Иззат ва ҳурматимиз кўб бўлди.
Истифода қилибон фурсатдан,
Иззату обрўю ҳурматдан.
Олдиқ энг бойларидан кунда закот,
Тангри берди пулимизға баракот.
Пора олмоққа биз одат қилмадиқ,
Ишчи-деҳқонға хиёнат қилмадиқ.
Оқчани сарфи шарорат қилдиқ,
Озгина дафъи қасорат қилдиқ.
Халқни кеча ва кундуз таладиқ,
Гъаюрнинг косасини ҳам яладиқ.
Отланиб шаҳар ва уэздни кездик,
Кучимиз борича халқни эздик.
Оҳ! Беҳуда сафоҳат қилдиқ,
Юртимиз ичра шафоват қилдиқ.
Зулмимиз ўз бошимизга етди,
Охири бахт ила давлат кетди.
Оҳким, вақти раёсат ўтди,
Ҳайфким, даври сиёсат ўтди.
«Таёқ»:
Қилмағон бўлсанг эди элга чатоқ,
Бошга етмас эди шунча таёқ.
«Зарафшон» газетаси, 1922 йил, 3 декабр
НИМА ЭДИК, НИМА БЎЛДИК, НИМА ҚИЛАЙЛИК?
«Нима эдик, нима бўлдик?» сўроғи
Эсимизга келади ҳар чоғи.
«Нима қилмоқ керак эди?» дерлар,
Биздаги камбағал ишчи-эрлар.
Илгари бизларга матлаб бор эди,
Янги мактаб, эски мактаб бор эди.
Чиқар эди бир-икки рўзнома,
Ўқир эди уни хосу омма.
Ёшларда дард ила ғайрат бор эди,
Халқда озгина ҳиммат бор эди.
Нима бўлди – ишимиз ўзгарди,
Соғлиғи кетдию қолди дарди.
Яъни на мактабу пактаб қолди,
Эски ва янгилари тарқадди.
Янги мактабда мушук ўйнайдир,
Эски мактабда қучук ухлайдир.
Болалар кўчада ҳайрон-сарсон,
Оналар уйчада нолон-гирён.
Оталарнинг иши нон топмоқдир,
Нон учун салла-чопон сотмоқдир.
Элимизда ғами мактаб йўқолди,
Лоақал мактаб учун гап йўқолди.
Газета бўлса-да бизнинг элда,
Чиқодир бир карра ойда, йилда.
Ёшлар бунда туташ овладилар,
Қарилар бунда ош овладилар.
Халқимизнинг бор-йўғи тўйға,
Сарф ўлур, бир пули қолмас уйға.
Тўғриси, бойлара ҳиммат йўқдир,
Хайру эҳсон ва ҳамият йўқдур.
Қолмади синфи тараққийпарвар,
Барчаси бўлди гирифтору зар.
Баъзиси соч ва соқол фикридадир,
Кечаси моҳижамол фикридадир.
Бу орада фақат ишчи-деҳқон
Қолди нодонлиқ ила саргардон.
Ўқумай мулла бўлурми ишчи?
Ўқумай ҳақни билурми ишчи?
Ёвимиз бор оти «мустамлакачи»,
Юзи оппоқ кўринур, қора ичи.
Ушбу ёв бирла қураш лозимдур,
Балки они кувлаш лозимдур.
Яна бир ёв бор – оти нодонлиқ,
Қиладир биза ҳамон хоқонлиқ.
Бунга қарши уруш очмоқ лозим,
Тезрак они йўқотмоқ лозим.
Буни йўқ этмак учун илм керак,
Ҳолбуки, бизда билимдир сийрак.
Илм учун мактаб очиш лозимдур,
Эру хотинга ўқиш лозимдур.
Илмсиз ҳур яшамоқ мумкин эмас,
Ўқуғон элга чатоқ мумкин эмас.
Сўзламоқ чоғи ўтиб иш битди,
Иш билан бирга совуқ қиш битди.
Энди ким ишламаса ўлғусидир,
Яъни армони гули сўлғусидир.
«Зарафшон» газетаси, 1922 йил, 1 декабр
АЙ ҚАЛАМ!
Ай қалам, ҳақ йўлида бўл тўғри,
Эгрилик айлама, бўлма ўғри.
Ай қалам, тўғрини эгри ёзма,
Алданиб оқчаға йўлдан озма.
Тўғри юр, тўғри гапир, тўғри ёз,
Эгрилик қилғувчининг қабрин қаз.
Тўғриликни ўзингга маслак тут,
Тўғри келганда бу йўлда қон ют.
Сени дер бунда биров «тескаричи»,
Бириси дер: «Бу киши миллатчи».
Бири дер «динчи», бири «руҳиячи»,
Бири «нодон», бири «сапсатачи».
Ким на дер, деяберсин сўзини,
Сўзила кўрсатсин юзини.
Илтифот этма аларга, ёза бер,
Сен ҳақиқат чечагин доим тер.
Ай қалам, ҳақни ёзарда ўлғил,
Маслакинг йўлида қурбон бўлғил.
Бу замонда ким эрур ҳаққоний,
Шубҳасиз тўкилур онинг қони.
«Зарафшон» газетаси, 1923 йил, 25 январ
«ТАЁҚ»НИНГ НАСИҲАТИ
«Жарчи» болам, эрка қўзим, ҳар ишингни билиб қил,
Эркаликни менга қилғин- матбуотга қилмағил!
Сен ёш ҳали, тажрибанг оз, ёзғонингни тузатдур,
Нуқсонингни айтганларга ҳақсиз ўпка этмагил!
«Жарчи» ўғлим, «чўғул» бўлиб ҳақ йўлидан айрилма,
Гарчи отинг «Жўғул» бўлса, ўзинг тўғрилағул бўл!
Тўсиқликлар кўрарсанг-да, ўз йўлингдан бурилма,
Отанг ўлур ҳақ йўлида, сен ҳам унинг каби ўл!
Гапнинг тубин билмай нега доду фарёд қиласан?
Аслин билсанг, отанг санинг бошғинангни силайдир.
Аччиғланиб чол отангнинг ўлмагини сўрайсан,
Қайси бола отасининг ўлимини тилайдир!
«Зарафшон» газетаси, 1923 йил, 1 март
ИЖОБАТ БЎЛҒОН ДУО
(Амир Олимхон ҳақида)
Ай Худои дийргири сахт гир!
Тезтар гар жонаки нодон амир.
Он амири, ки надорад ғайри зулм,
Фикру зикри дигари андар замир.
Кору бораш фисқу айшу-ишратаст,
Гўё аз модар ў зода шарир*.
Ул амириким касофат коншшр,
Эзмалик авжидадир деб «алкабир».
Одамият кўчасидан ўтмаган,
Садқаи одам бўлсун мундай амир.
Камбағалға раҳми йўқдир, зулми кўб,
Бойларға лутф ила меҳри касир.
Буржуазларға берар ёғлиқ палов,
Камбағал ишчига бермайдир хамир.
Муллаларни адтсабон «даҳяк» билан,
Вақфларни ушр бирлан ўзи ер.
Бою муллалар анга сотлиқ чимор,
Беваю бечорадир соғлиқ сигир.
Пешкаш айлар амирга зулм ила,
Ўз боласин бою муллаю фақир.
Баччабозлиқда анга йўқдир мисол,
Майпарастлиқда анга йўқдир назир.
Эрсиз қиз қолмади қўл остида,
Чунки бўлди барча қизға ўзи эр.
Шул жиҳатдан ҳақлидир ҳар ким деса:
«Биз Бухоро халқи авлоди амир».
Гарчи бўлса оти Олимхон тўра,
Ўзи илму фазлдан йўқдир хабар.
Шул сабабдан олимға душман эрур,
Чин илм аҳлини зиндонға солур.
«Истараз»чиларни ҳўкиздек боқур,
Ҳурриятчиларни қўйдек бошин кесур.
Ҳурриятдан сўзласанг – жони чиқар,
Зулмдан сўз бошласанг, бўлғай далер.
Бундайин золим, илоҳи, тезроқ
Болшевиклар қўлиға тушгай асир.
Барча молу мулку тахту бахтини
Болшевиклар айлагай йибир-эсир.
Қўрқмайин тўғри ёзар ботур «Таёқ»,
Гарчи бўлса қатл, ё борса Сибир.
Ботурбек
(Бу манзума «Меҳнаткашлар товуши» газетасининг 1918нчи йил, 13нчи декабрдаги 45-сонидан кўчирилди.)
«Машраб», 1924 йил, 7-сон
Мазмуни: Эй Оллоҳ (эр юзида) фикру зикри зулмяан бошқа бўлмаган, нодон амир жонин кеч бўлса ҳам тезроқ ва азоблироқ ол, ул зотнинг қилар амали фақат фисқу фасод, айшу ишратдир, гўе онадан ёмонлик фарзанди бўлиб туғилгандек.
ХИЗМАТЛАРИМ
(Ўхшатма)
Эй ёронлар, тўғри йўлдан қочдим мано,
Эгриликнинг уруғларин сочдим мано.
Чўнтаккинам оқча билан тўлсин дебон,
Макру фириб дўконини очдим мано.
Халқ ичида буғзу нифоқ кўпайсун деб,
Қайда юрсам чақимчилиқ қилдим мано.
Билимсизлар азоб тортиб ўқуйдилар,
Ман ўқумай барча фанни билдим мано.
Кимдан фойда кўрган бўлсам қўлин ўпдим,
Нафи тегмай юрганларни сўкдим мано.
Бой кишига пули учун сажда қилдим,
Камбағалнинг обрўйини тўкдим мано.
Нафсгинамнинг буйруғидан қилча чиқмай,
Ёғлиқ жойға ҳар хил тузоқ қўйдим мано.
Узун чопон, катта салла киймак билан,
Нодонлардан кўб ҳурматлар кўрдим мано.
Амаддорга пора бериб иш битирдим,
Бунинг учун хизмат ҳақи олдим мано.
Ҳай аттангким, охир ўзим қўлға тушдим,
Ёмонлиқдан кўб балоға қолдим мано.
Машраб:
«Эл хизматин» қилғон киши шундай бўлур,
Шул ишга минг офарин дедим мано.
Сандек ўсал кишилардан ким-қанчасин,
Уриб, сўкиб бошларини едим мано.
Мулла Жунбул «Машраб», 1924 йил, 15-сон
ПОРА БEР
(Бир порахурнинг илтимоси билан ёзилди)
Иш битказиб кетай десанг, пора бер!
Муродингга етай десанг, пора бер!
Ўзим оқман, қораларни оқлайман,
Мени рози этай десанг, пора бер!
Пулсиз ғавғо асло ўрин тутмайдир,
Ёғлиқ жанжал сира навбат кутмайдир,
Бўш даъволар бу дунёда бутмайдур,
Майсиз кабоб томоғимдан ўтмайдур.
Ўғрилиқ қил, одам ўлдур, пора бер!
Элни йиғлат, мени кулдир, пора бер!
Пулсиз бўлсанг, ҳеч ким сенга боқмайдир,
Душманингни чаён каби чақмайдир,
«Мулла жиринг» ҳамёнингга оқмайдир,
Қуруқ сўзлар қулоғингга ёқмайдир,
Кўб гапирма, чўнтакни оч, пора бер!
Оламни буз, кел оқча соч, пора бер!
Оқча бўлса, пора чангалда шўрбо,
Оқча билан кучсиз бўлғон тавоно,
Пуллик нодон кўзга кўрингай доно,
Пули борнинг тили бўлғуси гўё,
Кечқурун кел, енг ичидан пора бер!
Ёки кундуз пакет билан пора бер!
Қишлокларда махфий ишлаб пора бер!
Эшонлардек мурид овлаб, пора бер!
Бўри бўлиб элни талаб, пора бер!
Катта тўй қил, жувон асраб пора бер!
Мулла Жунбул «Машраб», 1925 йил, 16-сон