Анбар Отин Фармонқул қизи (1870 — Қўқон — 1906) — ўзбек шоираси. Отаси Увайсийнинг жияни. Онаси Ашурбиби оддий косиб қизи. Анбар Отин Дилшод отин мактабида таҳсил олган. Анбар Отин шеърлар ижод қилиш билан бирга маҳалласидаги ёш қизларга таълим ва тарбия бергани туфайли Отин номига эга бўлади.

Анбар Отин ўзбек ва тожик тилларида ижод қилган. Ижодда кўпроқ Увайсийга эргашган. Навоийни биринчи устоз ҳисоблаган. Замондошлари Муқимий, Фурқат, Завқийлар билан таниш бўлган. Шеърларида уларга мурожаат қилган, улар билан баҳслашган.

Ўзбекча шеърлари (48 та)дан девон тузган. Ундан 41 ғазал, 4 мухаммас, 1 қитъа, 1 маснавий, 1 мустазод ўрин олган (1905). 70-йилларнинг бошида шоиранинг 40 га яқин шеърдан иборат яна бир қўлёзма девони, «Қаролар фалсафаси» рисоласи, 160 мисралик «якка байт»лари топилди, тожикча ғазалларидан девон тузиш нияти бўлган, аммо бор-йўқлиги ҳозир номаълум.

Анбар Отин шеърлари аксарият ижтимоий мавзуда. Замона адолатсизлигидан, меҳнатчи халқоғир аҳволидан сўз очади, маърифатни улуғлайди. «Қаролар фалсафаси» асарида аёлларнинг оғир қисмати ҳақида ҳикоя қилинади.

Анбар Отин асарлари қўлёзмаси Ўзбекистон Фанлар академияси Шарқшунослик институти фондида сақланади (инв. № 1647).

Бегали Қосимов.

* * *

Эй гўзал Фарғона, ўзингни кел эмди, шод қил,
Ҳар ғазални бошида, сен, ўз отингни ёд қил,
Қайди бандни пора айлаб, ўзлугунг озод қил,
Қайғулик қунларни куйдур, барчасин барбод қил,
Эмди Туркистонда ҳақгўйлик ила фарёд қил.

Боғларинг пажмурда бўлди зоғларнинг пойидин,
Кўкрагинг садпора бўлди дайдиларнинг ёйидин,
Катра-қатра қон томодур ўқ тешкон жойидин,
Кип-қизил қонлар оқодур жабр кўргон сойидин,
Ўз қўлинг бирла бу юртингни ўзинг обод қил.

* * *

Адаб ирфон илми ичрадур шамъ.

* * *

Улғаюрсан, санда бор бўлса адаб,
Улғаюрсан, санга ер улса адаб,
Одам эрсанг, ташқи сурата берма зеб,
Она юртингни ҳамиша айла зеб.

* * *

Одами ақлу назокатда сулув,
Бўлса ахлоқи садоқатда сулув.

* * *

Жаҳон равшан зиёйи илмдандур,
Кўнгил софи сафойи илмдандур.

* * *

Муродингни ҳаётинг ичра ахтар,
Ки мавҳум илм ичинда бўлма ахгар.

* * *

Дунёни билмакка идрокинг гаров,
Зеҳн қуймоққа дили покинг гаров.
Яхши иш қилмоқ учун йўқса ўқув,
Санга лозимдур ўқув бирлан ўқув.

* * *

Касб этар оҳиста-оҳиста киши фазлу ҳунар,
Боғаро булбул боласи хушнаво кам-кам бўлур.
Мурғи ваҳшини қилолмас ҳеч ким якбора ром,
Донаю домини қурдинг, мубтало кам-кам бўлур.

* * *

Кимки маърифатни этса эъзоз,
Ани ирфон этар, албатта, мумтоз.

* * *

Ҳар кимки ўзин уйлади, элдин хабари йўқ,
Ул аблаҳи бедин ила савдо қила кўрма.

* * *

Ўз гуноҳингни сўраб элдин ўтин,
Нафрат ути ичра бўлмасдин ўтин.

* * *

Кимки эл ғамидадур сухансанж,
Анинг ҳар сўзи дунёда улуғ ганж.

* * *

Одам эрсанг ташқи суратга берма зеб,
Она юртингни ҳамиша айла зеб.

* * *

Хирад элиға куксин тутди қоғоз,
Ҳам ирфон ишқида қон ютди қоғоз.

* * *

Одам эрсанг маъни бил дона-дона,
Ватан эрур сенга иккинчи она.
Сўзламасдин олдин сўзингни сина,
Ҳар бир сўздир умринг ичинда сина.

* * *

Фойдасиз сўзламаса қайси тил,
Она тил бўлғай ўша тил — она тил.

* * *

Танга озуқдур ҳамиша тўғри лафз,
Миллату тилга хиёнат ўғри лафз.

* * *

Яхши одамлар ишидан ибрат ол,
Ибратомуз хизмат айлаб, иззат ол.

* * *

Чун қадам қуйдинг бу йўлға бўлма бематлаб вале,
Фахри зиллат бўл, талашма ғурбати мансаб вале.

* * *

Қошки, кулбам аро якбора ёрим келсалар,
Йўллариға жон нисор айлай нигорим келсалар.

* * *

ғаразгўй ағёрлар сўзиға бовар қилмаким,
Дилсиёҳлик келтирур ўртада ғаммоз озгина.

* * *

Зулм бўлгон ўлкада қолмайди файз,
Тонггача кун нуридин олмайди файз.

* * *

Жаҳонгир қўшинларга қўйса оташ,
Анинг бошиға бўлғуси балокаш.

* * *
Кимеким мард эрур инсоф лозим,
Билурға сўз дурин сарроф лозим.

* * *

Меҳнату ақлу вужуд иттифоқ,
Одамийда бўлса гар яхши тилак
Халқ учун тебратгуси доим билак.

ТАРЖИМАИ ҲОЛ

Отам – Фармонқулийи Марғилоний,
Онам – Ашурбибийи Қўқоний.
Алар белбоқчи – бўзчи эрди касби,
Ҳамиша маккайидин эрди нони.
Ки, “бўзчи ёлчимас белбоққа” доим,
Яна жуфт бўлмас эрди чопони.
Бизоат бўлмағач уй эрди нотинч,
Санаб бўлмас эди жанжал сони.
Ҳайит келса ҳамиша ғавғо бўлғай
Ки, йўқдур янги энгилдин нишоне,
Арафа- ийди қурбон кечасида,
Ота-онам қўпорди ғалаёне.
Намоз куни иккиси айрилишди,
Бир уйча-ҳовлича сотдилар они.
Ман ҳам икки укам била бизлар,
Онам бирла бўлувдик сарсони.
Онам бирла қолиб биз кўчаларда,
Отам кетди ба шаҳри Марғилони.
Онам бир эрга тегди Бешқовоққа,
Уни бор эрди читгарлик дўкони.
Яна боғИ бор эрди бир танобча,
Икки танобча ерда деҳқони.
Мани тарбият айлаб, ҳам укамни,
Ҳамиша берди бизга буғдой нони.
Онам кўрди ети фарзанд андин,
Бири кўрқори бўлди кўзи они.
Мани уйга чиқардилар шаҳарга,
Зоҳидхўжа деган новвой Қўқоний.
Ул нийз қашшоқ эди аввалда ўзи,
Қари катта оноси-моли, жони.
Қийинроқ бўлди, новвой ўзи танҳо,
Кунимиз ўтди андак: чойи, ноний.
Мани фарзандларим тўрт бўлди-ю бас,
Мўминхўжам эди андак ёмони.
Бибихон – роҳати, жоним анисим,
ғариблик, дардманлик дармони.
Етиб қолдим, мураббим бўлди шу қиз,
Анинг бирла топиб жоним омони.
Усмонхўжам-ҳалиму қобилимдур,
Ўқутди устод Хайруллохони.
Мани дардимга қўшди минг аламлар,
Вафоти эткан қизим Оминахони.
Шу дард бирла адо бўлдим, ёронлар,
Бу ёш боғим бўлиб тезда хазони.
На роҳат кўрдиму, на орзуни
Ки, ман йиғлаб ғазал ёздим ниҳоний.
Аёллар ишқ сўзини демакдин,
ғазал ёзмоқдин ўзи эрди фоний.
Саҳҳофга ёлбориб неча варақни,
Китоб ичига жойлаб қўйдим они.
Кимеки кўрса, ёд этса зора,
Ёруғлик бўлса ул дунёйи соний.

ҒАЗАЛЛАР

Жаҳон-оғуга келган Анбар отинман,
ғаму қайғуга келган Анбар отинман.

Ямон соатда келдим ман жаҳонга,
Ини жодуға келган Анбар отинман.

Адаб аҳли оёқ остида хордур,
Чунин ёғдуға келган Анбар отинман.

* * *

Эй дўст, жаҳолат аҳлиға ошно бўла кўрма,
То келгунча бахту саодат шайдо бўла кўрма

Ҳар кимки ўзин ўйлади, элдин хабари йўқ,
Ул аблаҳи бедин ила савдо қила кўрма.

Илмеки адаб, ишқу муҳаббатга йироқдур,
Билгилки сан ул илмни алсо била кўрма.

Ҳар ким амали эл фойдасиға жори эмасдур,
Онинг юзини умрингда сан бир йўла кўрма.

Ҳар муғбача даф чолса, аё Анбари хушрўй,
То ошиқ эмас, ишқида бағринг тила кўрма.

АЛИФБО

Алиф
Одам эрсанг маъни бил дона-дона,
Ватан эрур санга иккинчи она.
Сўзламасдин олдин сўзингни сина,
Ҳар бир сўздур умринг ичинда сина.

Бе
Улғаюрсан санда бор ўлса адаб,
Улғаюрсан санга ёр ўлса адаб.
Одам эрсанг, ташқи сурат берма зеб,
Она юртингни ҳамиша айла зеб.

Те
Бир иш қилки, эл ичра бўл боҳурмат,
Икки дунё номинг бўлур боиззат.
Ҳаёнсиз эрса минг жафо машаққат,
Ул иш дейилмагай эл ичра меҳнат.

Жим
Харобат элда султонлар олур бож,
Адолат илкида яксон ўлур тож.
Кимки эл ғамидадур сухансанж,
Анинг ҳар сўзи дунёда улуғ ганж.

Чим
Қаю султон адолатга қўяр синч,
Қўл остида эли доим бўлар тинч.

Ҳ-ҳуттий
Бутун умримда ер эдим ғами субҳ,
Дам охирида келди бу дами субҳ.
Умидим субҳидамдин бошланур сулҳ,
Диёримға суюниб тошланур сулҳ.

Х
Фалак кажравлиғидин шом эрур талх,
ғаму қайғу чекишдин ком эрур талх.

Д-дол
Башарни тарихи қонуни аждод,
Анингдин илм топғуси ҳар авлод.
Бу йўқсул эл ҳаёти гарчи барбод,
Бўлур авлодини рўзғори обод.
Ҳаёт тарихи элда некию бад,
На тавсиф билдирур, на хатти абжад.

З-зол
Манга халқ рўзғори бўлди устоз,
На сифат китоби ван а таку тоз.
Хирад элиға кўксин тутди қоғоз,
Ҳам ирфон ишқида қон ютти қоғоз.

Р –ре
Киши ўз тақдириға ўзи маъмур,
На маъмурлар яратган рўзи маъмур.
Муродингни ҳаётинг ичра ахтар,
Ки, мавҳум илм ичинда бўлма ахгар.
Машаққатсиз ҳунардин чиқмағай дур,
Ҳаёнсиз илм дурридин кўб эрур дур.
Кимики кўбни рангин этди заъфар,
Икки дунёда бўлмайди музаффар.
Минг йил армону ҳасратда оқар Сир,
Музаффар элга сирини очар Сир.

З-зе
Кимки маърифатни этса эъзоз,
Ани ирфон этар албатта мумтоз.
Ўзингни элга хизматкор эткил,
Ишинг анжомиға етгунча еткиз.

С-син
Шаҳаншоҳи номвар афзал бўлмас,
Ҳар адли ҳам зулмидин холи бўлмас.
Мани сўзимни тингланг, аюҳаннос,
Келур авлод даври ўзига хос.
Азалдин адл ила зулм эрди ножинс,
Зулмни паша қилди, кимки ножинс.
Билингки, ўзига қўймас бино кас,
Такаббурлик ўтида куйди нокас.

Ш-шин
Дариғоким, ҳамиша кўнглим ғаш,
Чароки, кўп халойиқ кўнгли ғаш.
Ҳукмрон зулм тобора қилур иш,
Ўзин жисмига кўп яро солур ниш.
Жаҳонгир қўшниларига қўйса оташ,
Анинг бошига бўлғуси балокаш.

С-сод
Биз адабда кўргумиз ҳусни қасос,
Хуш куним деб ўтадур аҳли асас.
Ким ўзин Намрудға айлар қиёс,
Иброҳимни қавмидин тортгай қасос.

З-зод
Зулм бўлган ўлкада қолмайди файз,
Тонггача кун нурини олмайди файз.
Муфти эл бошиға солғай янги фарз,
Ўлмағай то бермагунча элга қарз.

Т-итқи
Эл ғамидин ўзгароқ ўлмас бу хат,
Шунча қилсам бир йўли бўлмас ғалат.
Йўлларимда жару(кўҳ), қиру қиёт,
Шул сабаб юрганда қилгум эҳтиёт.

З-изғи
Беқироат сўзламас аҳли воиз,
Ҳар нидо қилганда тинглайман ғализ.
Танга ўзиқдир ҳамиша тўғри лафз,
Миллату тилга хиёнат ўғри лафз.

‘-айн
Адаб ирфон илми ичрадур шамъ
Ақл ойинасида чеҳрадур шамъ

ғ-гайн
Бу вужуд бир қўлима берди яроғ,
Бир қўлим ҳодисадин тутди чароғ.
Ажнабий хайлига йўл бермади тоғ,
Учса ҳам қўнғали тоб этмади зоғ.

Ф-фе
Маърифат шоирини сўзи садаф,
Ҳарзагўй аҳли учун мисли ҳазаф.
Мадҳдин воизи минг айласа лоф,
Дину важд орасида мингта хилоф.

Қ-қоф
Меҳнату ақлу вужуд иттифоқ,
Шайхдин бу ораға солма нифоқ.
Гарчи бу аҳли вужуд бўйни синиқ,
Чиркинат таъсири йўқ, кўнгли тиниқ.
Шайху пир кўрсатади йўлу-йўруқ,
Оғзида зикри худо, ўнгли қуруқ.

К-коф
Одам эрсанг, кўнглинг этгил пок-пок,
Сандин этмасдин ўзини улки пок.
Ҳар нафас мазмун ила ўтса керак,
Гар ҳаёт мазмунини бўлса юрак.
Одамийда бўлса гар яхши тилак,
Халқ учун тебратгуси доим билак.

Л-лом
Яхши одамлар ишидин ибрат ол,
Ибратомуз хизмат айлаб, иззат ол.
Кимни илгидан бор эрса ҳиммати,
Рангу рўйида кўрунғай раҳмати.
Ҳар ғазалда янги мазмун айла ҳал,
То қиёмат ранги ўчмас мисли ҳал.
Фойдасиз сўзламаса қайси тил.
Она тил бўлғай ўшал тил, она тил.

М-мим
Бош эгиб турғай ҳамиша ҳарфи мим,
Ўйламанг таъзимда бор де зарбу бим.
Одамийлик хислатидур ҳам салом,
Ҳам баҳойим этмас одамдек калом.

Н-нун
Она ер шаклидаги бу ҳарфи нун,
Кўксида равнақ топодур ҳар фунун.
Вақти келгунча такаббур осмон,
Сирни бермай тек турурмиш олумон.
Зуфунунлик ҳулласи била кийин,
Элға ҳикмат сирини айтғил кейин.
Ўз гуноҳингни сўраб элдин ўтин,
Нафрат ўти ичра бўлмасдин ўтин.

В-вов
Одами аҳли назокатда сулув,
Бўлса ахлоқи садоқатда сулув.
Дунёни билмакка идрокинг гаров,
Зеҳн қўймоқға дили покинг гаров,
Яхши иш қилмоқ учун йўқса уқув,
Санга лозимдур уқув бирлан ўқув.
Боқ ҳаётинг лавҳасига, бўлма қув,
Гар нишони яхшилик топилса қув.

Ҳ-ҳавваз
Қачон еткургуси ул кунни Оллоҳ,
Хотунлар хуррам ўлса чекмайин оҳ.
Қачон бахт ўлғуси бизлара ҳамроҳ,
Ки, токай банд ўлурмиз ҳамчу гумроҳ.
Нечун иқбол биздин мунча саркўҳ,
Анинг куйида ермиз шунча андуҳ.

И-ёй
Агар ирфонға вусъат берса бори,
Фунун заҳматға бергай эрди ёри.
Худо хотунни бахтин очса эрди,
Ки ховар ўз нурини сочса эрди.
Бу Анбар оҳини тингла Илоҳи,
Замона аҳли аҳволим гувоҳи.
Чуқур мазмунда бу сўзлар тамоми,
Келур давронга қолди итмоми.