Бугун менинг сиғинадиган куним…
Чингиз Айтматов. «Сомон йўли».

Энг осони — кўзни чирт юмиш эди.
Бир-бирига чирмашган бинафшаранг ҳалқалар: бир, икки, уч…
Саноқ асабини баттар толиқтирарди.
«Одам хушхабардан ҳам ўлиб кетиши ҳеч гап эмас экан-да. Қаерда ўқиган эдим — «Хушхабарнинг қаноти бор?» Газетада шекилли. Хушхабарнинг қаноти бор… Хўш, хушхабарнинг қанотида-чи? Хушхабарнинг қанотида ҳам хушхабар бўладими? Хушхабар ўзи нима? Йўқ, мана хушхабарнинг хабари бор…»
У бирдан сесканиб тушди, ҳадиксираб атрофига аланглади: «Ўлай агар, телба бўлиб қоламан…»
Кўнглининг қоронғи кўчаларидан мўралаб турган аллаким кафтлари билан юзини тўсиб, сирли кулимсиради: «Телба бўлмайсиз, домла!»
Кўнглининг қоронғи кўчалари бирдан ёришди — биқиниб турган одамнинг юзи аниқ-таниқ кўринди. Хушхабарни ҳам шу — Кенжа Неъматов олиб келган эди…
— Домла-а, — деди у лабларини қимтиб, — суюнчини чиқараверинг!
Хушомад — сохта нарса, буни ҳар икки томон сезиб турганда, ўртадаги мулозамат риштаси пўлатдан бўлса ҳамки, чирт узилади.
— Хўш?
— Эшитмадингизми? Э, домла, ростдан ҳам… Лекин худо деган одам экансиз…
У ижирғаниб сўради:
— Нима гап, ахир?
— Табриклайман, домла, чин дилдан қутлайман! Зиёфатга ҳозирлик кўраверсак бўлар дейман, а?
У ҳамон гарангсиб турарди, қошларини чимирди:
— Очиқроқ гапирсангиз-чи!
— Э, домла, — Неъматовнинг овози ғамгинлашди, — газетани кўрмадингизми?
— Йўқ.
— Наҳотки? — Неъматов синовчан тикилди. — Мана буни-я? — У чўнтагидан букланган газета олиб столга ташлади, тўртинчи бетни очиб имо қилди: — Ана!
Қора ҳошия. Ҳиссиз сўзлар:
«…институти маъмурияти амалий математика ва механика кафедрасинннг мудири, физика-математика фанлари доктори, профессор Зариф Усмоновнинг вафот этганлиги…»
У кўзларига ишонмай Неъматовга қаради. Неъматов унга мўлтиллаб қараб турарди.
— Ҳа, домла, минг афсус, лекин… ўлим ҳақ. Аммо Зариф Усмонович ҳам хўб беармон давр сурди-да!
Бирдан мня томирлари жимирлашиб кетди:
— Неъматов! Сиз… сиз нима, мастмисиз? Эсингизни едингизми ё мени мазах қиляпсизми?
Неъматовнинг киприклари бир пирпиради-ю, мулойим қўйкўзларидаги хокисор ифода ўзгармади.
— Мени шунчалик пасткаш деб ўйладингизми?
— Омон Ғаниевич, мен… ўлай агар, чин дилдан…
— Шу гапни кўтариб борсам, суюнади, деб ўйладингизми? Э, одамнинг ҳар нарса бўлгани яхши!
Неъматов ерга қаради. Индамади. Аммо музтар, мўмин-муте қиёфасида: «Ўл-а, бу кунингдан…» деган бир маъно аён сезилиб турарди.
У столдаги календарга тикилганча бўғиқ овоз билан сўради:
— Қачон чиқаришар экан?
— Билмадим, — деди Неъматов бошини кўтармай.
— Бориб билинг, — деб буюрди у соатига кўз ташлаб. — Кейин менга хабар қилинг.
…Икки ҳафтадан сўнг ёр-биродарлари, таниш-билишларининг табрикларини табассум билан қабул қиларкан, кўксига бир ҳовуч игна санчилгандек юрагида оғриқ сезарди.
Телефонда навбатдаги қутловга жавоб қайтараётиб: «Кошки дардингни билмасам! Лекин диссертациянгга оппонент бўламанми-йўқми, худо билади», деб ўйлади-да:
— Раҳмат, раҳмат, ғоят миннатдорман. Албатта. Хўп, дўстим, келинг мундай бир, отамлашамиз, — дея трубкани қўйди.
Столдаги даста-даста телеграммалардан бирини олиб, ҳафсаласизгина кўз югуртирди:
«Чин дилдан қутлайман, сиҳат-саломатлик бахт тилайман, ҳурмат билан Акбар».
«Ҳм! — дея истеҳзо билан кулди. — Акбари ким эди? Э, анови аспирант йигитнинг отаси-ку!»
Кечки пайт институт йўлагида баланд бўйли, тепакал одамнинг қизғин табрикларини тоқат билан эшитаркан: «Тумшуғингга бир туширсам!» деб кўнглидан ўтказди, кейин эса илжайганча:
— Раҳмат. Хўп, омон бўлинг, келинг бир, суҳбатингизни соғинганман, — деди.
Ишдан қайтаётганида, эшик олдида ўтирган заҳил юзли, чуваккина қоровул чол ўрнидан туриб салом берди, чой узатиб: «Мартабангиз яна ҳам улуғ бўлсин, иним», деди. Бу чолни ҳар куни бир жойда — остонадаги стол ёнида кўрар, ҳар кўрганида, негадир: «Ошқозони касал бўлса керак», деб ўйлар эди. Пиёлани қўлига оларкан, чолга истеҳзо аралаш шубҳа билан тикилди: унинг киприксиз, чағир кўзларида самимиятдан ўзга ифода йўқ эди — бирдан уялди.
Эртаси кечқурун шаҳарнинг ҳашаматли ресторанларндан бирида дабдабали зиёфат бўлди. Шодиёнанинг сабабчиси атай шу ресторанни танлаган эди. Чунки бундан йигирма саккиз йил муқаддам шаҳарга илк бор келганида мана шу ресторан остонасида ўзи ҳали-ҳануз ҳазин кулги билан эслайдиган ғаройиб воқеа юз берган эди. У — мактабни эндигина тугатган бўзбола, бошида дўппи, эгнида итёқа кўйлак, онаси ҳужжату кийимларига қўшиб жийда, туршак, қурут тугиб берган шойи қийиқни бағрига босганча олис тоғлар орасидаги кичкина қишлоғидан улкан шаҳарга тушиб келди. Денгиздек бепоён, ғала-ғовур манзаралардан кўзи қамашиб, ҳуши бошидан учган йигитча кун бўйи шаҳарни кеза-кеза тинка-мадори қуриди, қош қорайганда ҳашаматли бир иморат қаршисидан чиқиб қолди. Пештоқлари баланд, кунгирадор деразалардан еб-ичиб ўтирган одамлар кўзга чалинар, хушчақчақ қаҳқаҳа эшитилар эди. У тамшаниб, ичкарига қараб йўналди. Оппоқ ёқа устидан капалакнусха бўйинбоғ таққан «эшик оғаси» уни бўсағада тўхтатди, аммо ўспирин парво қилмай олға интилди. «Эшик оғаси» аччиқланиб унинг тугунига чанг солди. Шойи қийиқ сандиқда ётавериб ҳилвираб қолган экан, «эшик оғаси» ёпишиши биланоқ тилка-пора бўлди. Олис тоғлар орасидаги қишлоқдан эсон-омон келаётган жийда, туршак, қурут катта шаҳарнинг катта ресторанида, ялтираган мармар полга сочилиб, ер билан битта бўлиб кетди… Қачон бу воқеани эсласа, юзи худди ўшандагидек ловиллаб, иссиғи чиқиб кетарди. Кейинчалик, институтда ўқиб юрганида кўнглига бир ниятни қаттиқ тугиб қўйди: «Ўлмасам бир кун мен бу мағрур шаҳарни забт этаман! Бу такаббур одамларни бўйсундираман! Ана ўшанда ҳаётимдаги энг бахтли воқеани шу ерда нишонлайман! Ўлмасам!..»
У ўлмади — ниятига етди. Не-не улкан тантанаю базми жамшидлар гувоҳи бўлган бу кўҳна ресторанда юксак унвонга эришгани муносабати билан дабдабали зиёфат берди; узоқ-яқиндан келган дўст-ёрлари, ҳамкасабаларининг табрикларини жилмайиб ўтирганча эшитди; сархуш жўралари билан бирма-бир қадаҳ чўқиштирди; ўзининг «буюк олим», «ажойиб инсон», «зўр ташкилотчи», «ғамхўр устоз», «меҳрибон ота» эканидан воқиф бўлди. Биллур қандиллар ёғдусига чўмган муҳташам зал бўйлаб номи мағрур парвоз қилди, нақшинкор шифт остида салобат билан қайта-қайта акс садо бериб янгради: «Омон Ғаниевич… Омон Ғаниевич… Омон…»
Зиёфат тарқаб, ярим кечаси уйга қайтдилар. Ниҳоят, ўз хонасида ёлғиз қолди. Дафъатан юрагига ғашлик тушди. Назарида гўё шилимшиқ бир нарсани босиб олгану шу кўйи ўринга кириб ётгандек… Гўё кўксига қадалган ўша бир ҳовуч игнани кимдир бетўхтов сугуриб-санчиб олаётгандек… Зиёфат тафсилотларини эслаб, таъби баттар хира бўлди: ўзи беҳад ҳурмат қиладиган, алоҳида лутф билан таклиф этилган кекса бир олим тантанага келмади — ким билсин, муносиб кўрмадими? Тўрдаги столда иккита тепакал профессор бутун зиёфат давомида нега бу қадар сирли илжайиб ўтиришди? Бурчакда, ёш олимлар даврасида кетма-кет янграб турган қаҳқаҳа, нега унинг кўзи шу томонга тушди дегунча тўхтаб қолаверди? Нега? Сайдаз… Сайдазни бир оғиз…
Дераза рафларида, жавон, столдаги биллур гулдонларда зиёфат чоғи тақдим этилган гулдасталар ҳали яшнаб турар, анвойи гуллар ҳидидан хонада нафас олиш ҳатто бирмунча оғирлашган эди. У ўрнидан туриб, целлофанга ўралган гулдасталардан бирини қўлига олди. Ҳидлади. Димоғи битиб қолгандек, қип-қизил чиннигулларда ҳеч қандай ҳид туймади — гўё қоғоздан ясалган… Гулбарглардан бирини оҳиста юлиб, кафтида эзғилади, бармоқларида нам сезса-да, гулларнинг қоғоздан эмаслигига ўзини ишонтиролмади!
Тонг яқин эди. У ортиқ чидаб бўлмаслигини англади.
Машинани ўт олдираркан, беихтиёр: «Мана, мен балки шу бугун ўлиб қоларман. Тўсатдан. Ёки узоқ йўлга чиқяпман, хаёлим паришон — аварияга учрашим мумкин. Хўш, шунда… шунда Кенжа Неъматов эрталаб кимни табрикларкан? — деб ўйлади. — Ҳойнаҳой, Тонготардан суюнчи олса керак».
Бу номни эслаши билан баттар диққати ошди — Тонготар Раҳимов деган ёш олимни рақиб деб биларди.
Аммо шу заҳоти хаёлига бошқа бир фикр келди: «Ўзинг-чи? Ўзинг ҳам ундан шу гапни эшитганда лоақал бир зум бўлса-да, қониқиш ҳис этмадингми? «Қачон?» дейсанми? Қачон бўларди, Кенжага диёнатдан ваъз ўқимасингдан аввал!»
Икки томонида қалин, адл тераклар саф тортган йўл кимсасиз эди. Кўнглидаги ғулғула қўрқувга айланди: қаёққа кетяпти? Ннма учун? Икки йилдан бери юз кўришмаган одамнинг олдига тентакка ўхшаб, тўппа-тўсиндан… Хўп, ана, борди. Кейин-чи? «Иқрорман, виждонсизлик қилдиму азобда қолдим. Дардимни сенга айтгани келдим», дейдими? Сайдазга-я? Кошки Сайдаз дилини хуфтон қилмаса! «Ҳм, — дейди лабларида ўша истеҳзоли кулги ўйнаб, — кептилар-да! Ўқидик. Муборак бўлсин!
Отнинг ўлими — итнинг байрами экан-да, а?» Шунда у нима дейди? Қандай жавоб қайтаради? Ягона, синалган усулни қўллайди — ночор, зўраки ишшаяди, холос. Сўнг Сайдаз бирдан тутақиб: «Ҳой, менга қара! — дея ўшқиришга тушади, — Нима, амал, мартаба, деб шунчалик имонингни ютдингми? Ахир, ўзинг индаллосини айт: Зариф Усмонов қаёқдаю сен қаёқда?! Шундай одам турганда номзодингни қўйгани уялмадингми?» Бунга нима дейди? «Уялишга уялдим, лекин мен номзодимни қўймасам, у Латипов ўз номзодини қўярди-да!» деёлмайди-ку! «Индамайсан-а? Индаёлмайсан. Менинг олдимга нима деб келдинг? Э, туришингни қара, елкангни қисиб… Сеники қизиқ: қилғиликни қилиб, кейин азоб тортгандек бўласан.
Йў-ўқ, тақсир, бунақаси кетмайди, ё деворнинг у ёғига ўтинг, ё бу ёғига! Ё имонсиз бўлинг, ё…»
Албатта, шу тариқа дакки-дашномдан сўнг у банорас тўнни елкасига ташлаб шартта ўрнидан туради, кафтини тўлдириб нос отади-да, ғўлдираб: «Кўчанинг ўртасида кўкрагини кериб юрмаган йигит йигитми? Бўйнида иллати бор одамгина бўғотнинг тагида елкасини қисиб юради. Бўғотнинг тагида юришдан худонинг ўзи асрасин», дейди.
Наҳотки, азза-базза шу маломатларни эшитиш учун кетаётган бўлса?
Аммо энди изига қайтса ҳам бўлмайди. Қайтса, яна ўша хонасига киради, яна ўша гулларга кўзи тушади, уларнинг қоғоздан эмаслиги яна шубҳалантиради, қизғин қутловлар қулоқларига яна қўрғошин бўлиб қуюлади. Таваккал — боради. Зора, юрагидаги санчиқ босилса!
Ҳалигача ўйлаб ўйига етолмайди: Сайдаздаги бу қайсарлик (у буни асло мағрурлик деб билмас эди) қаёқдан пайдо бўлган экан? Ахир, Сайдаз ниҳояти акасининг қўлида, келинойисидан даккию дашном эшитиб ўсган бир етимча эди-ку! Лекин ҳалигача икки гапнинг бирида: «Кўчанинг ўртасида кўкрагини кериб юрмаган йигит йигитми?» деб кулади.
Қайсарлиги бошига бало бўлди. Бўлмаса, шу калласи билан Сайдаз, эҳ-ҳэ, аллақачон…
Улар ёшликдан қалин дўст эдилар. Бундан икки йил аввал ҳам шундай эди. Энди эса… У Сайдаздан бари бир воз кечолмас экан — кейинги икки йилда буни айниқса яҳқол сезди. Негадир, Сайдаз ҳам изтироб чекиб юрганига унинг ишонгиси келарди.
Улар биринчи синфдаёқ ўз-ўзидан дўст бўлдилар. Дўст тутинганлари йўқ — дўст бўлдилар. Сайдаз — Сайдазим елкасида латта жилд, эгнида увада чопон билан дарсга қатнарди. Қуюқ қошлари чимирилган, қомати самбитдек, оқ юзли, йирик, ғамгин кўзли бу бола юпун либосда ҳам чақмоқдек чақнаб, шу қадар мағрур юрардики, ёлғиз Омон эмас, синфдаги ўттиз ўқувчининг ҳаммаси устидаги кийимини Сайдазнинг энгил-бошига жон-жон деб алмаштиришга тайёр эди.
Сайдаз уччига чиққан тўполончи эди. Фақат дарслар тугаб, ҳамма уйига отланганда шўхликлари сўниб, маьюс тортиб қолар, мактабдан қайтаркан, бояги бурро, абжир Сайдазнинг жонли суратига айланар эди. Дарсдан кейин Омон уни кўпинча елкасида обкаш — сувга кетаётганида, қўлида замбилғалтак — тепага кул тўкиб келаётганида учратарди. «Юр мактабга, ўйнаймиз», дерди у. Сайдазнинг кўзларида бир лаҳза учқун чақнаб, шу заҳоти сўнарди: «йўқ».
Кўклам қуёши қиш заҳридан увишган елкаларни қиздириб, зада вужудларни илиқ, беозор ҳарорат билан лоҳас этган узун кунларда дарс тинглаш ихтиёрий уқубатдек туюларди. Лолақизғалдоқдан ёнган томлар, шох ташлаган варраклар… Юрак энтикарди. Бундай кезлар диққинафас хонада «Синфдан ташқари ўқиш» эълон қилинарди. Бирданига хушчақчақ сурон бошланар, ҳамма ялт этиб Омонга — тинимсиз китоб ўқийднган, «эртакнинг кони»га қарар эди.
— Омонтой ҳозир «Бўзбола»ни айтиб беради, —дерди муаллима.
«Бўзбола»!
У орқа партада ёлғиз ўтирадиган Сайдазнинг кўзлари дафъатан чақнаб кетганини сезарди! Қалбини ёниқ бир мунг қамраб, томоғини аллақандай хўрлик туйғуси куйдира бошларди. Онаси ўлгач, отаси ёш хотинга уйланган Бўзболанинг аянчли қисмати ҳақидаги қадимий эртакни ҳасрат ва ғуссага чўмиб нечанчи бор ҳикоя қиларкан, у гўё ўз юрагини тирнаётган аччиқ аламларни сўзлаб бераётгандек бўларди. Бўзбола ўгай она ситамларига чидай олмай ота уйидан бош олиб кетадиган лавҳани айтаётганида лаблари қуруқшаб, ҳаяжони ортар, ранги бўздек оқариб, ҳушсиз каби ўтирган Сайдазни кўрмаслик учун кўзларини чирт юмиб олар эди.
Бу қайғули қисса Сайдаз ҳақида эканини шу иккн мурғак гўдакдан бўлак ҳеч ким билмасди.
У эртакда бир қўшиқлар бўларди!..

Бўзболажон, Бўзбола!
Қирларда битган лола!
Сандиқдаги тўнлардан
Ола кетгин, Бўзбола!

Бўзболажон, Бўзбола!
Қирларда битган лола!
Қўтондаги қўйлардан
Ола кетгин, Бўзбола!

Бўзболанинг отасига гинаси зўр эди — қайрилиб қарамади…

Қўтондаги қўйларинг
Бўзболага керакмас.
Сандиқдаги тўнларинг
Бўзболага буюрмас.

Қўтондаги қўйларинг —
Маъракангга сўйилсин!
Сандиқдаги тўнларинг —
Кафанликка буюрсин!..

Бўзбола шундай деганча кўзида ёш билан орқасига қарамай кетаверди…»
Шунда унинг ҳам кўзларидан тирқираб ёш оқар, бепоён дашт йўлида бошини қуйи солган кўйи танҳо кетиб бораётган маъюс Бўзболанинг ортидан жимгина эргашиб кетгиси келар эди…
«Ўша мен эдимми? — деб ўйлади у бирдан. — Мен эдимми? Мен бўлсам… унда мана бу ким? Ё худо!»
Йўл тепаликка ўрлай бошлади. У чўнтагини кавлаб, сигарета олди. Кўм-кўк тутунда яна хаёли чуваланди.
Сайдаз… бари бир мағрур экан-да! «Бўзбола» ҳақида бирор марта — на яхши, на ёмон деб оғиз очмади. Фақат шу нарса эсида: бир куни икковлон далага ўт ўргани бориб, якка туп жийда тагида дам олиб ётганларида Сайдаз дафъатан: «Анув… чўпчагингни айтиб бергин», деб секин илтимос қилган, бироқ эртак ниҳоясига етмай, хомуш тортиб, ўрнидан туриб кетган эди…
Ўшандан буён не-не тоғлар кунпаякун бўлди, дарёлар тескари оқди, аммо Сайдаз мағрурлигича қолаверди. Ёдида, бир куни синф раҳбари Холмат ака дарсга этик, пахталик кўтариб кирди, яқинда отаси қазо қилган Абдували деган бола билан Сайдазни ўрнидан турғазди: «Мана бу мактабнинг сизларга ёрдами, олиб бориб кийинглар. Фақат буни яхши ўқиш билан оқлаш керак. Тағин, этикни худо берди, деб роса яхмалак учмаларинг, авайлаб кийларинг. Ма, Абдували…» Абдували секин бориб кийимларни олди. «Ма, Сайдаз…» Сайдаз жойидан жилмади, туташ қора қошлари остидан ўқитувчига ёвқараш қилиб тикилди: «Керакмас», «Ия, вой, тентаг-эй! «Керакмас»инг нимаси?! Ол, олавер, буни мактаб сенларга махсус ажратган. Қишда жонинг кириб кийиб юрасан, совуқда дийдирамасдан». «Керакмас! — дея баттар ўшшайди Сайдаз. — Керак бўлса, ўғлингизга олиб бориб беринг». Кейин эшикни тарақлатганча ёпиб чиқиб кетди. Синф раҳбари хона ўртасида қаққайиб қолаверди. «Оббо!.. — деди бир оздан сўнг қўлларини қовуштириб. — Оббо…»
Сайдаз «мактаб махсус ажратган» этикни олмади, қўнжи тўрт энли қайириб қўйилган эски этиги билан қишни ўтказди. Этикнинг қўнжи билан тор тринка шимининг почаси болдирларини сириб турар, уни аллақандай шижоатли, ўктам кўрсатар эди. Шунда Омонга оёғидаги қўнжли ботинкаси ғоят бесўнақай кўринар, шартта ечиб улоқтиргиси келар эди. Кейин Сандазга таассуб қилиб у ҳам этик кийиб юра бошлади. Этиги яп-янги, қўнжи салкам бир қарич қайириб қўйилган бўлса-да, Сайдазнинг олдида у ҳамон ўзинн алланечук ожиз, ношуду нотавон сезарди.
Тақлид-таассуб этикнинг қўнжидан нарига ўтмади, чунки дўсти қайсарлик бобида шундай ҳунарлар кўрсатдики, оқибатда тўққизинчи синфда мактабдан қуинлаёзди. Бу пайтда у нос чекишни одат қилган, дарс вақтида ҳам ўғринча отиб ўтирар эди. Унинг ҳайратомуз қобилияти, айниқса, математикадаги фавқулодда истеъдоди ўзидан бошқа ҳаммани тонг қолдирарди. Омон ҳам математикадан аъло ўзлаштирарди. Аммо бу аъло баҳога қандай машаққатлар эвазига эришаётгани бир худою ёлғиз ўзига аён эди. У азбаройи Сайдаздан орқада қолмаслик, ўзиб кетиш учун тунни тонгга улаб китоб титар, математика муаллимининг уйига қатнайвериб безори жон қилиб юборган эди. Ёдида, математика муаллими яқинда уйланган ёшгина йигит бўлиб, қишлоқнинг нариги четидаги қутичадек бир ҳовлида яшарди. Оқшомлари у эшик қоқиб борганида елкасига тўн ташлаган муаллим бир оз ҳаяллаб чиқиб келарди-да: «Э, сенмидинг?» дея ичкарига бошларди. Тўрдаги хонада ўтирган ёшгина келинчак уни кўргач, нохушгина чимирилиб: «Келинг», дерди. Алламаҳалгача дафтар-китоб ёйиб масала талашиб ўтиришаркан, у ўқитувчининг ўғринча эснаб олганини, девордаги соатга дам-бадам қараб қўяётганини, рўпарадаги хонадан келинчакнинг норози қиёфада эрига яширинча имо қилаётганини — ҳеч нарсани сезмасди. Ярим кечаси туртина-суртина уйига қайтаётиб: «Муаллимнинг хотини… қўрсроқми-ей?» деб ўйларди-ю, шу заҳоти фикрини чалғитишга уринарди. Чунки у математикани, бинобарин, математика муаллимини, шу важдан муаллимнинг хотинини ҳам яхши кўришга маҳкум эди. Аммо бир нарса — математика муаллими ҳам хотинини яхши кўриши мумкинлиги негадир хаёлига келмасди. Ниҳоят, муаллим чидолмади. Бир кечаси остонадан кузатаётиб, силлиққина уқтирди: «Ука, энди дарсдан кейин, кундузи келгин, хўпми?» У овсарларча анграйди: «Нега?» Муаллим ғижинди: «Нега бўларди!» «Хўп, хўп», деди у ўқитувчисининг авзойини кўриб.
Содда экан-да, бўлмаса… Ҳозир-чи? Ҳозир албатта содда эмас — мураккаб. Лекин қачон мураккаб бўлиб қолишга улгурди экан? Мураккаб тенгламаларни ечишга киришганидан сўнгми? Ўшанда тун-кечалар тентираб унга нима зарур эди? Ҳаммаси шуҳратпарастликдан! Ҳа, азбаройи Сайдазга етиб олиш, биринчи бўлиш учун! Аммо ич-ичидан бари бир Сайдазга минг, миллион марта ҳаваси, ҳатто ҳасади келарди. У мактабга турли қўлланмаю дарсликлар билан лиқ тўла зилдек портфель кўтариб борарди, Сайдаз эса чапаниларча олди очиқ нимдош костюмининг кўкрак чўнтагида нос ўраш учун беш-олти варақ қоғоз олиб юрарди — бор-йўқ «ўқув қуроли» ана шундан иборат эди. Сайдаз кечқурунлари гузардаги чойхонада қарта ўйнаб, эртаси дарсда кўз очиб юмгунча ҳал этадиган масалаларни ечиш учун у ширин уйқудан воз кечиб уззу-кун китоб титиши, математика муаллимининг хотини — ёш келинчакнинг кўзига бало-қазодек кўриниши керак эди.
Мактабни битирадиган йили директор уларни тўсатдан кабинетига чақириб қолди: «Ўқишни бўшаштирманглар — икковингизнн медалга мўлжаллаяпмиз».
Аммо Сайдазга медаль насиб этмади — математика муаллими унинг дарс пайтида нос чекканини кечиролмади.
«Худди бугунгидек, — деб ўйлади у ялтираб ётган асфальт йўлга хомуш тикилиб бораркан. — Лекин ўшанда ҳам чурқ этмай кетгансан-ку! Кейин эса — умр бўйи… Лоақал бирор марта юрак ютиб: «Ҳой, шошманглар, бу шон-шарафларга мен эмас, фалончи муносиб», дея олмадинг! Мана, лоақал кечаги сафар айтиш мумкин эди-ку! «Ўртоқлар, бу унвон аслида марҳум устозимиз, ҳақиқий олим Зариф Усмоновники эди», деб бир оғиз айтолмадинг-ку! Ахир, шу одамнинг китобларини ўқиб савод чиқарган эдинг! Нега айтмадинг? Айтсанг, биров уриб ўлдирармиди? Сен эса… сурбетларча илжайиб, алмисоқдан қолган сийқа гапларни такрорладинг: «Бу юксак унвонни мен барча ҳамкасб дўстларимга, ўзим ишлаётган илмий даргоҳга берилган олий баҳо деб қабул қиламан!» Аҳмоқликнинг чеки борми? «Барча ҳамкасбларимга берилган» эмиш!.. Қани, мард бўлсанг, бирор ҳамкасбинг, масалан, Тонготар учун шу унвондан воз кечиб кўр-чи? Воз кечиб бўпсан! Сен… сен Сайдаз эмассан!»
У ич-ичидан шу ҳақиқатни илк бор эътироф этди: Сайдазга етиб олиш учун бутун умри етмади.
Ваҳоланки, ўқишга бирга келдилар, бир факультетга жойлашдилар. Лекин институтда ҳам аҳвол эски зайлда давом этди: унинг умри кутубхонада ўтар, Сайдаз эса қиш кунлари йилт этган қуёшдек бу ерда аҳён-аҳён пайдо бўлар, у ўқир — Сайдаз мутолаа қилар эди.
Иккинчи курсни тугатганларида у энди ҳарчанд тиришмасин, Сайдазга етолмаслигини, дўстининг ортидан бу тахлит қувишда маъно йўқлигини англади. Энди у Сайдазга муносиб шогирд бўлиши мумкин эди, ботинан шунга ҳам рози эди — Сайдазни порлоқ келажак, улкан илмий кашфиётлар кутаётгани кўпчиликка аён бўлиб қолган эди…
Сайдаз учинчи курснинг ярмида институтни ташлаб кетди.
Ректор билан чиқишолмаганмиш. Омон довдираб қолди: бунинг эси жойидами? Ректор билан нега чиқишолмайди? Хўп, декан билан, курс раҳбари билан, бирор доцент, борингки, профессор билан чиқишолмаслик мумкиндир, аммо студентларнинг кўзига йилда бир кўриниб қоладиган ректор билан отасининг молини талашадими?
— Ректорга маслаҳат бергани кирувдим, — деди Сайдаз пинагини бузмай.
— Қанақа маслаҳат?
— Матанализ домласи Мирҳосилова саводсиз-а?
— Ҳа, энди…
— Йўқ, «энди» эмас, ростини айт, шу одам олий мактабда дарс беришга лойиқми?
— Тарихдан кирадиган Ражабов хотинбоз-а, биласанми?
— Йўғ-э!
— Лаборант қиз билан… Ке, лабингни ялама, буни ҳамма билади.
— Ҳеч ким индамайди-ку?
— Мен сенга «ҳеч ким» эмасман! Ректорга! «Шуларни ҳайданг», деб маслаҳат бергани кирдим.
— Хўш?
— Кирсам, қовоғини солиб ўтирган экан. «Нима дейсиз?» деди. «Шундай-шундай, ишонмасангиз текшириб кўринг», дедим. Бирдан менга ўшқира кетди: «Кимсан ўзинг? Қаерда ўқийсан? Фалон-фисмадон…» Охири айтган гапи шу бўлдики: «Иккинчи бунақа фисқи фасод билан бошимни қотирма! Ўқигани келган бўлсанг — ўқишингни бил!» Кейин мен… биласан-ку, қишлоқчасига олиб…
— Сўкдингми? — Омоннинг кўзлари ола-кула бўлиб кетди.
— Раҳмат айтишим керакмиди?
— Э, хумкалла! Энди нима бўлади?
— Нима бўларди? Армия, кейин… кейин яна бир тирикчилик.
— Аҳмоқ бўлма! — Омоннинг жаҳли чиқди. — Қани, тур ўрнингдан. Борамиз. Эгилган бошни қилич кесмайди.
— Минг афсуски, кесмайди-да, — деди Сайдаз. — Овора бўлма — икки дунёда бормайман.
— Келажагингни ўйла, ҳой! Бир кун пушаймон қиласан.
— Майли, ошна, — деди Сайдаз. — Нима бўлса — пешонамдан. Ке, юраманми шуларга бўйин эгиб? Кўчанинг ўртасида кўкрагингни кериб юрмаганингдан кейин…
Орадан икки ой ўтгач, армияга жўнаб кетди. Омон унга уч йил хат ёзиб, уч йил ачиниб юрди. Сўнг ўз ташвишлари, илмий иши, янги дўстлари билан алаҳсиб, унутгандек бўлди.
Сайдаз хизматдан қайтгач, ҳеч кимнинг гапига қулоқ солмай, Мирзачўлга — қовун эккани чиқиб кетди.
Омон ўша йили аспирантурага кирди.
Кузда Сайдаз экин-тикинни саранжомлаб, қишлоққа қайтиб келди.
Омон Москвага, малака оширишга жўнади.
Улар келаси йилнинг кузагида кўришдилар.
Омон Сайдазни излаб чўлдаги совхозлардан бирига чиқиб борди.
Бийдек дала. Қум, шамол, мезон. Қамиш чайла. Бир тилим ой.
Улар хазон бўла бошлаган қовун полиз тепасида тўрлаб кетган бодринг билан ароқ ичдилар. Омон илмий иши битмаётганидан ҳасрат қилди, ёши ўттизга бораётганини, у тенгилар иккита боланинг отаси бўлганини айтиб бош чангаллади, костюмининг кўкрак чўнтагидан бир сурат олиб: «Агар икки ойдан кейин уйланмасам, бошқага тегиб кетади», дея бўғилди.
Эрталаб уйғонгач, кечаги гаплари эсига тушиб, йиғламоқдан бери бўлди, ухлаб ётган Сайдазга билдирмай шаҳарга жўнади.
Кечқурун ишдан қайтиб келса, уй бекаси — уйғур кампирнинг олдида Сайдаз гап сотиб ўтирибди. Хона ўртасида қучоққа сиғмайдиган қовунлар… «Ҳа, қочоқ! — деди у кулиб. — Хайр-маъзурни нася қилиб қочибсан-а! Мана, атай бош уриб келдик». Сўнг қоғозга ўроғлиқ ниманидир узатиб: «Ма, тўйни бошлайвер, — деди. — Икки машина қовуним бор, совхозга топшириб, индин қайтаман. Бугун чоршанбами? Шанба куни тўй. Омин оллоҳу акбар! Қишлоқдагиларни ўзим айтиб келаман». Омон ҳанг-манг бўлиб, ҳой-ҳойлаганча қолаверди. Сайдаз ташқарида кутиб турган таксида жўнаб кетди. Гарангсиб уйга киргач, қўлидаги қоғозни очиб қаради: уч минг сўм. Пулга тикилиб ўтираверди, кўзларида ёш ғилтиллади…
«Сайдаз сенга ота-онанг қилмаган яхшиликларни қилган эди! — деб ўйлади у ҳозир кўнгли тўлиб. — Сен эса…»
Кўнглининг қоронғи кўчаларидан овоз келди: «Сен ҳам қараб турганинг йўқ: Сайдаз уйланганда ҳаммасини қайтардинг!»
«Уҳ, яна ҳисоб-китоб! Ахир, бу қарз эмас — яхшилик эди! Сен фақат қарзингни узгансан!»
Сайдаз олти йилдан кейин қишлоққа бутунлай қайтиб, колхозда ишлай бошлади.
Омон диссертациясини ёқлади, бўлим мудирлигига тайинланиб, «Омон Ғаниевич»га айланди.
Ҳар сафар кўришганларида у Сайдазни бир амаллаб ўқишни давом эттиришга даъват қиларди. Сайдаз эса авваллари кулиб, кейинчалик маъюс жавоб қайтарарди: «Йўқ, энди ўқиб шаҳар олиб берармидик?»
Шу тариқа… бир кун бундай орқаларига ўгирилиб қарасалар: «Ўтди умрим, во дариғ!»
«Бунча тез! Ёв қувгандек! — дея илк дафъа чинакам ҳайрат билан ўйлади у. — Ахир, буларнинг ҳаммаси — далага ўт ўргани борганлариму математика муаллимининг уйига қатнаганларим, ресторанда қурут-жийдаларим сочилиб кетгани, чайлада кайфим ошиб қолганларию докторликни ёқлашдаги ташвишлар, Сайдазнинг касали… кечагина эмасмиди? Умр ўтдими, а? Наҳот, батамом? Бу ёқда неча йил қолди? Бешми, ўнми? Ким билади? Балки бугунги кун энг сўнггисидир?»
Юрагини шундай бир мунг сиқиб кела бошладики, машинани ташлаб, шартта қайгадир қочиб кетгиси келди…
Сайдаз тимсолида фан улуғ бир олимдан жудо бўлганини у биларди. Бир кун унга фикрини айтди ҳам. «Ҳечқиси йўқ, — деди Сайдаз парвойи фалак ва шу заҳоти яна «найзаси»ни санчди: — Аксинча, жуда яхши, сен ҳам, мен ҳам профессор бўлсак, орамизда фарқ қолармиди?»
Бундай ўйлаб қараса, Сайдаздан умр бўйи фақат яхшилик кўрибди. Лекин бирор марта дўстининг мушкулини осон қилолмади — у мурувват кўрсатишга изн бермади. Беш-олти йил аввал Сайдаз оғир дардга — суяк силига чалиниб ётиб қолди. У дўстини шаҳарга олиб кетажагини, энг зўр докторларга кўрсатиб, энг зўр касалхонага ётқизажагини айтди, машинасини эшикка кўндаланг қилди. «Йўғ-э, — деб кулди Сайдаз, — нима, мен қора тоғни қайириб қўйибманмики… Бизга Уммат фельдшернинг дориси ҳам бўлаверади». Шу-шу, унга дард устига дард ёпишаверди. Кейинги йилларда анча чўкиб қолди — саккиз бола, рўзғор ташвиши, ўзи кулиб айтганидек, «ит билан ҳам чиқишмайдиган феъли» Сайдазни бемаҳал қаритиб қўйган эди.
Икки йил аввал қишлоқдаги бир тўйда ёнма-ён ўтириб қолдилар. Омон унинг совхозда яна аллақандай жанжал қўзғаб юрганини эшитган эди, кайф аралаш насиҳат қилди:
— Менга қара, доим нима балони талашасан? А? Э, ошна, сенга айтсам, ҳаёт дегани ҳам бамисоли бир денгиздек гап: ким қанча қўшдию ким қанча олди — бари бир билиб бўлмайди. Шунақа экан, нима керак бошингни қотириб? Бировни ака, бировни ука қилиб ишингни битирсанг-чи!
Сайдазнинг кўзлари тўсатдан чақнаб кетди:
— Шу гапларни ўз каллангдан, мана шу профессор каллангдан чиқариб айтяпсанми? Ке, қўй, энсамни қотирма-да, ошингни е! Лекин билиб қўй: менинг онам битта эрга теккан, отам раҳматли ҳам битта хотин олган экан. Ота-онадан шу иккита шум етим — акам билан мен қолганмиз!
— Бунақада икки дунё косанг оқармайди.
— Косам оқарсин деганнинг юзи қора бўлади!
У индамади — ош ширин эди, «заҳар» бўлишидан чўчиди.
Тўй тарқагач, Сайдазнинг уйига бориб ётдилар. Эрталаб худди қадим бир пайтларидаги сингари майиз, жийда, туршак, ширчой билан нонушта қилдилар. У хуштаъм нонжийдани оғзига соларкан, Сайдазга қараб беихтиёр кулимсиради:
— Фақат қурут етишмаяпти…
Улар бараварига кулиб юборишди.
Сайдазнинг хомсемиз, касалманд хотини шоша-пиша ўрнидан қўзғалди:
— Вой, қурут ҳам бор, ҳозир олиб чиқаман…
— Йўқ, йўқ, бошқа гал… — У кўзларини сийпалаб, яна кулди.
Кейин ўйлаб кетди. Жийда емаганига, аниқроғи, уни дастурхонида кўрмаганига неча замонлар бўлганини, махсус жадвал асосида овқат тайёрлайдиган, «Беш юз фойдали маслаҳат» ва «Пазандалик китоби» тавсияларини ошхона учун бузилмас қонун деб биладиган юксак дидли санъатшунос хотинининг таомномасида Олис тоғлар орасидаги қишлоқ боғларида пишиб етиладиган нонжийдалар ҳеч қачон ўрин олмаганини таассуф билан ўйлади.
Чойдан сўнг икки-уч дилтортар улфат билан тоққа чиқиб келишга қарор қилдилар.
Кўклам эди. Еру кўкда кўклам эди.
Сайдаз суяк-суяклари зирқираганча ҳансираб ҳадам ташларди. Омон эса дўстлар даврасида қулфи дили очилиб, тинимсиз сўзлар, ишидан, ҳаётидан, дўсту душманларидан, эски рақиби Латиповнинг кирдикорларидан, ўзи мансуб муҳитдаги муносабатларнинг «ўта нозик жиҳат»лари»дан гапириб борар эди:
— …Улар мени кўролмайди. Мен шунча курашдим, лекин энди толиқдим, улар фанга мутлақо алоқаси йўқ, сохта олимлар. Таниш-билиш, юксак мартаба қули, улар фан ривожига…
— Ҳей, менга қара! — деди тўсатдан Сайдаз унинг гапини чўрт кесиб. — Қўй шу дийдиёнгни! Сен ҳам одам бўлиб, ҳаётингда беш минут дийдиёсиз яшай оласанми? Ҳой, инсон, бундоқ кўзингни очиб атрофингга қарасанг-чи!
Атрофда эса — ўткинчи умрнинг ўткинчи баҳори… ўтиб борарди!
У бирдан хижолат тортиб жим бўлиб қолди. Улфатлар тоғ этагидаги кафтдек ялангликда қийшайиб ўсган танҳо дўлана соясида ёнбошлашиб, кабоб пишгунча бир пиёладан коньяк симирдилар. Хиёл фурсат ўтгач, у яна гап бошлади. Ҳамма диққат билан бош ирғаб ўтирар, ёлғиз Сайдазгина равоч баргини тишлаганча кўм-кўк осмонга тикилиб ётар эди.
— …Ҳа, нимасини айтасиз, биз ўқишга кирган пайтлар ҳам ҳолва экан. Ҳозир, эҳ-ҳе! Мана, ўзимдан қиёс: биласизлар, мен принцип масаласида отамни ҳам аямайман. Очиғи-да. Аммо баъван жуда мушкул вазиятларда бизга ҳам чекинишга тўғри келади. Лекин бу масалада менинг принципим қатъий, агар бола ҳақиқатан қобилиятли бўлса, қўлимдан келган ёрдамни аямайман. Ҳар томонлама қўллаб-қувватлайман. Чунки бизнинг соҳада чинакам истеъдодлар ҳар куни туғилавермайди. Математика — шафтолиқоқи эмас, биласизлар…
— Э, албатта, — деди даврадагилардан бири эҳтиром билан чой узатиб. — Агар худо таоло ўзи назар қилмасачи… Мана, сиз қишлоғимизнинг обрўйини шунчалик кўтариб юрибсиз, биз шунга хурсандмиз-да. Сизга ўхшаган одамлар ўзимиздан қанча кўпайса, шунча яхши-да. Ҳар ҳолда, фалончи фалон ердан чиққан, деса, одамнинг кўнгли бир газ ўсиб кетар экан. Қолаверса…
— Бўлмаса-чи! — деди у бош ирғаб. — Биз ҳам шунинг тарафдоримиз-да.
— Омон бўлсин, ҳозирги болалар ҳам чакки эмас, — деди Қобил чўтир деган муаллим. — Қишлоғимиздан сизга ўхшаган яна бир зўр математик чиқади-ёв. Хабарингиз бордир, Сайдазнинг ўғли Нуриддин бултур Новосибирскдаги олимпиадада чемпион бўлиб келди.
— Албатта, хабарим бор, — дея қаддини ростлаб ўтирди Омон. — Биламан, биламан. Мен бошдан айтганман, боланинг қобилияти зўр, деб. Тўғрими, Сайдаз?
Сайдаз ёнбошига ағдарилиб, унга лоқайдгина қаради. Омон косагул узатган пиёлани қўлига олиб, гапида давом этди:
— Мана шу Нуриддин, ўта истеъдодли йигит, лекин ноҳақлик қурбони бўлиб кетишига сал қолди: ўқишга кираётганида охирги имтиҳондан паст баҳо қўйишибди. Кечқурун уйга бориб қолди. Йўқ, дарров суриштириб аниқладик. Кейин мен тегишли дўстларга секин айтиб қўйдим. Чунки ҳозир қийин-да! Минг зўр бўлгани билан «страховка» қилиб турмасангиз… Ўша олимпиада масаласида… Бу ишнинг ташкилий жиҳатига менинг ҳам жиндак алоқам бор эди. Улар бир муҳтарам профессоримизнинг қизини юборишмоқчи экан, мен ҳам бўш келмадим: «Нуриддин боради!» деб туриб олдим…
Даврадагиларга бу гап ғоят маъқул тушди:
— Э, албатта, ўзимиздан бўлгани яхши-да!
— Ҳамюртлар шундай бир-бирига қайишмаса… Мусофир шаҳар…
— Йўқ, гап ҳамюртликда эмас — адолат озор топмаслиги керак-да! — дея у масалага ойдинлик киритишга шошилди.
Сайдаз бирдан ярқ этиб кўзларини очди, ранги бир хил бўлиб:
— Нима? Нима дединг? Ҳали менинг ўғлим сенинг олдингга бош эгиб борганмиди? — деб сўради аллақандай кескин, қаҳрли товуш билан. — Ростингни айт! Менинг ўғлим… шундай паст кетиб, ялтоқилик қилиб юрибдими?
У бепарво кулимсиради:
— Хўш, нима бўпти? Бормаган тақдирда ҳам, сенинг ўғлингга ёрдам бериш менинг бурчим эди.
— Гапни айлантирма! Жавоб бер: ўғлим эшигингга ялиниб бордими? Агар шу гап рост бўлса… мен бўйнини узиб ташлайман итваччанинг!
Сайдазнинг важоҳатини кўриб барчанинг кайфи учди.
— Оббо, мунча пишқирасан? — деди у. — Сенга қолса, ҳамма ўзингга ўхшаб ходадек ғўдайиб ўсаверса! Хўп, ёрдам берган бўлсам, нима бўпти? Фараз қилки, Нуриддин сенинг ўғлинг эмас-у, олис бир райондан келган қобилиятли, лекин ноҳақликка йўлиққан абитуриент. Мен шу абитуриентга виждонан ёрдам бердим, холос. Дўстимнинг ўғли бўлгани учун эмас, азбаройи истеъдодига ачинганимдан, таланти увол бўлмасин, деганимдан. Ахир, сен мени биласан-ку!
— Биламан! Жуда яхши биламан! — деб ўшқирди Сайдаз. — Лекин сен бу гапларингни экиб қўй, эшитдингми? Ростини айт: ўғлим сендан ёрдам сўрадими? Ёки мени алдаяпсанми? Ё бу бир беъмани ҳазилми? Айт, мен ҳаммасини билишим керак! Шу гап рост бўлса, мен унинг галстук таққан бўйинчасидан судраб келиб, ёнимда кетмончи қиламан! Менинг ўғлим бундай қилиши мумкин эмас!
— Намунча «Менинг ўғлим», «Менинг ўғлим», деб жириллайверасан?! — Омон ҳам тутақиб кетди. — Нима, сендан бошқада ўғил йўқми? Э, яхшилик ёқмаган! Хўп, ана, кўнглинг тинчий қолсин, ўғлинг боргани ҳам, мени кўргани ҳам йўқ — мен ҳар эҳтимолга қарши танишларимга бир оғиз айтиб қўйган эдим. Агар гуноҳим шу бўлса… хўп, майли, биздан ўтибди, кечирсинлар! Э, тавба!
Орага улфатлар тушди, «шайтонга ҳай бериб», «бир гапдан қолишни» иккисидан ҳам тавалло қилдилар, «Сайдазнинг феъли маълум»лигини айтиб, узр-маъзур сўраган бўлдилар.
Ўша оқшом Омон ҳеч ким билан хайрлашмасдан шаҳарга жўнаган, йўл бўйи Сайдазни: «Кўрнамак», «Итфеъл!» дея сўкиб кетган эди…
Шундан буён на у бўйни ёр бериб Сайдазнинг остонасини босди, на Сайдаз унинг эшигини қоқиб келди.
«Ўшанда ҳам аблаҳлик қилган эдинг! — деб ўйлади у надомат билан. — «Ходага ўхшаб яшайвер!» деган эдинг-а? Хўш, ўзинг-чи? Ўзинг… мансабу амал устунига девпечакдек чирмашиб, охири эришган мартабанг шу — «Фанлар академиясининг мухбир аъзоси!» Лекин бу Сайдазнинг жойими, Зариф Усмоновнинг жойими? Бўғотнинг тагидан тинчгина, секингина ўрмалаб бораверсанг — албатта, ҳали ҳақиқий аъзо ҳам, ундан каттаси ҳам бўласан, энг юксак чўққига эришасан! У чўққида сени ҳеч ким ҳеч қачон безовта қилмайди — «Бўзбола» ҳам, Сайдаз ҳам! У чўққида сени целлофан қоғозга ўралган гуллару целлофан қоғозга ўралган туйғуларгина кутади!»
Армон ва ҳасратдан лаблари беихтиёр пичирлайверди: «Сайдаз, Сайдаз… Биламан, мени ёмон кўрасан. Балки жирканарсан? Начора, ҳаққинг бор. Умр бўйи сенга ҳавас қилдим. Эҳтимол, мен нотўғри яшагандирман. Аммо сен-чи? Сенинг йўриғинг бошқа. Лекин Латипов, шу мансабпараст, сурбет Латиповлар давру даврон сурганда, мен сенга ўхшаб четда туролмадим. Айбиммиди бу, хатоммиди?»
У радиоприёмник қулоғини буради. Дунёнинг ғам-ғуссадан, ташвишу изтироблардан холи аллақайси бурчагида шодумон оҳанглар янграрди.
Машина қишлоққа яқинлашди. Ана, пичан босилган томлар, саф тортган мирзатераклар… Мана шу муюлишдан кейин Сайдазнинг уйи. Ана, шифер ёпилган пастак том. Ана, узун пешайвон… Эҳтимол, Сайдаз ичкари уйларнинг бирида ёнбошлаб ётгандир. Қуюқ, туташ қошлари остидаги ўткир кўзларини юмиб, буткул оқарган сочларини сийпалаганча хаёлга чўмиб ўтиргандир… Балки яна дарди қўзиб, шифтга термилиб ётгандир…
Бирдан юраги орзиқиб кетди. Ҳозир Сайдазнинг эшигини қоқиб борса… гўё Сайдаз хижолатомуз жилмайиб пешвоз чиқадигандек, гапи гапига қовушмай узоқ жимиб қоладигандек, кейин ерга тикилган кўйи иймана-иймана ундан ниманидир илтимос қиладигандек туюлди!
«Энди нима бўлади?» деб ўйлади у изтироб билан.
Энди нима бўлади?

1980