Қишлоқда туғилиб ўсганим боисми, табиатни жуда яхши кўраман. Шаҳардан уй олаётганимда ҳам шунга эътибор қилганман. Яъни, уй шаҳарнинг сўлимроқ, автоуловлар камроқ қатнайдиган, сердарахт жойидан бўлишини истаганман. Шундай жойни топиб, ўзимга маъқул уйни сотиб ҳам олганман. Кейин эса… кейин нимаям қилардим, яшай бошлаганман эл қатори…
Яшаш дегани биз томонларда иш… кейин уй… ундаги оила-рўзғор юмушларию бола-чақа ташвишларига шўнғиш дегани… Чекимизга тушгани шу бўлди. Тақдир дейишади-ку уни ҳамма жойда маъноли қилиб. У тамғадек гап — пешонангга бир босилдими, тамом-вассалом, қабрга қадар шундай кетаверар экансан… Тақдирни ўзгартириш мумкин эмасми? — дея умримда бир эмас, Худонинг ҳар кунида минг бор ўйлаганларим — чин. Лекин… кўриб турибсизки, ҳаммаси яна – бояги-бояги, бойхўжанинг таёғи. Тақдир-ку қудратли — буни озми-кўпми билдик — тағин сирлию сеҳрли! Ахир, сен Эшмат бўлсанг, қандай қилиб Тошматга айланишинг мумкин? Пластик амалиёт ¬орқали мумкин демоқчимисиз? Бу жудаям хусусий гап. Қолаверса, юз кўринишингни ўзгартирганинг билан ўзинг қоласан-ку ичкарида. У ерда сен ҳар доим ўша-ўшасан: Эшмат бўлсанг, Эшматсан, Тошмат бўлсанг, Тошмат! Ишонмайсизми? Унда эшитинг. Фурсатингизу истагингиз бўлса, ўз тақдиримдан бироз, сўзлаб берай…
Ўшанда мен тақдиримнинг ўзини эмас, унинг атиги биттагина чизиғини ўзгартирмоққа аҳд қилдим. Чунки мен ҳаётимнинг айнан шундайлигидан, яъни қандай бўлса, ўшандайлигидан жуда-жуда чарчагандим. У гўё менинг тепамда туриб олиб, тинимсиз оғир иш буюраётган баджаҳл ва бешафқат хўжайинга ўхшаб бораётганди. Майли, дердим ичимда, майли, у менга топшириқларни бир қоғозга ёзиб берсин, қолганига аралашмасин, мен эса барини битта ҳам қўймай адо этай. Лекин манавиндақа қилиб бошимда туриб олиб, худди арпасини хом ўрган кишига ўқрайган каби гўлайиши, бақириб-чақириши, ¬савалаши, саннаши… жон жонимдан ўтиб кетди-да…
Мен ана шундай ўйлар илинжида ўн йиллар яшадим. Бу вақт мобайнида қисматимнинг бирон чизиғига таҳрир киритган бўлсам, ўлай агар. Хоҳламадим эмас, хоҳладим, лекин бу истак ичимдагина қолди. Шундай кечаётган, яъни мен ишдан уйга, уйдан ишга бўзчининг мокисидек қатнаб юрган, бир-бирига икки томчи сувдек зерикарли кунларимнинг бирида, биласизми, нимага дуч келиб қолдим: дарёга! “Шаҳарда дарё пишириб қўйибдими?” дея иддао қилмоқчи бўлсангиз, айтиб қўяй, кеч қолдингиз. Сиздан олдин менинг хаёлимга келган бу.
— Уйимизнинг биқинида дарё боракан-а!? – дедим ўша куни кела солиб хотинимга. У эса менга узоқ вақт ҳайрон бўлиб тикилиб қолди. – Ҳа, — дедим менинг ҳам энсам қотиб, — нега ¬анграйиб қолдинг?..
— Аёлим индамай келиб пешонамга қўлини текизиб кетди. Шундаям саволимга жавоб бермади. Аксинча, бутунлай бошқа мавзуда гап очди:
— Ўғлингизнинг мактабига боришингиз керак эди, ота-оналар мажлисига, бормабсиз, синф раҳбари телефон қилган эди, ер ёрилмади, ерга кирмадим. Роса тайинлаган эди бечора…
— А-а-а! – дедим оғзим очилиб. Жин урсин, чинданам ёдимдан кўтарилибди-ку!
– Анув кун қизингизни шунақа аҳволга ¬солувдингиз, кўчада дугонаси билан сизни ¬кутавериб симёғочга айланишганди. Бугун дарё дейсиз? Қанақа дарё? Ҳув анув кўча юзидаги ифлос, тагида билакдек сув аранг оқадиган ¬ариқни айтаётган бўлмасангиз…
Мен индамадим. Чунки ўйлаб қарасам, аёлим юз бор ҳақ. Дарёни қўйиб турайлик, чунки у ҳам кўрмагандир менга ўхшаб. Ариқ!.. Негадир эслай олмадим. Бўлса бордир. Ўзи ишимнинг кўплигидан ҳали уни, ҳали буни ёдимдан чиқариб юрадиган одам бўлсам. Ўйлашимча, бу паришонхотирлик ҳам эмасди. Хаёлим турли-туман, бўлар-бўлмас юмушлар билан шунчалик бандки, асти қўяверасиз. Кейинги вақтларда бир парча қоғозга ишларимни ёзиб, кўрга ҳассадек қўлимда олиб юрадиган одат чиқарганман. Бошқачасига сира бўлмаяпти, улгурмаяпман. ¬Ишонмасангиз, мана биттаси. Ўқиб кўринг.
1.    Эшикнинг қулфига тил. 2.Сарварнинг тўйига тўёна. 3. Йўл-йўлакай ишхонага эл. чойнак (кеча куйиб қолган эди). 4.Ўғилнинг компьютерини устага элтиш. 5. Электр пулини тўлаш. 6. Поликлиникадан справка (қиз физ.машғулотларига қатнашмайди). 7. Бозор (картошка, пиёз, сабзи, гўшт, нон, ёғ…). 8. Машина шиналарини дамлатиш. 9. Юнусободдаги қариндошдан ҳол сўраш (бобоси қазо қилган). 10. Кексайиб қолган қўшнини Қорасувдаги табибга олиб бориб келиш (отахоннинг ўзи қаттиқ илтимос қилган). 11. “Гап”га бориш…
Эътибор берингки, рўйхат фақат бугунга аталган. Эрта учун уни бошқатдан тузаман. Адо этилганларини тушириб қолдириб, қолганларини янгиларига қўшиб ёзиб чиқаман. Бундай йўл тутаётганимга ҳам анча бўлган. Лекин ҳар қанча ёзмай, савил иш тугамайди. Рўйхат ҳам кундан-кун узун бўлаяптики, асло қисқарай демайди. ¬Лекин барибир, хотинимнинг иддаоларида жон бор: ота дегани биттагина ўғлию ягона қизига тегишли ишларниям унутадими? Ота-оналар мажлиси-ку майли, чидаса бўлар, аммо тунов кун бозор рўпарасида синфдоши билан бирга кутган қизимни унитиб қўйганим чатоқ бўлди-да. Эсласам, ҳалигача ғалати бўп кетаман… Нимаям дердим, улар аввалбошданоқ рўйхатда йўқ эди-да. Шунинг учун ҳам ёдимдан кўтарилган.
Аслида, рўйхатдагилар менинг асосий ишларим эмас, балки қўшимча, йўл-йўлакай бажариладиган бачки юмушларимдир. Асосий ишим, у бошқа. Мен эрталаб соат 9.00 да ишхонага қадам босишим билан анави рўйхатни киссамга солиб қўяман. Чунки ишхона ходим учун… даргоҳ. Унга оилаю рўзғор, ошна-оғайничилигу шахсий эҳтиёжлар билан боғлиқ ивир-шивирларни аралаштириб бўлмайди. Соат кечки 18.00 га етдими, мана, ишхонадан чиқибоқ, чўнтакдан қоғозни чиқараман. Ва… марҳабо, эй дунёнинг икир-чикирлари!.. Яна-чи, телефонимда ҳам талай эслатмалар туради. Рўйхатдан энди бошимни кўтарганимда “тиринг-тиринг” этадию яна экранда юмушлар қисқартирилган номлари кўринади. Масалан, “мет. 10” деганим соат 10.00 да метро олдида бўлишим керак дегани. Ва ҳоказо…
Ўша куни ишхонадагию қоғоздаги бўлиб барча юмушларимни деярли пок-покиза адо этиб уйга қайтаётган эдим. Қўққисдан машинам оғирлашиб, бир томонга оғиброқ ғилдирай бошлади. Дарров сездим: балон қўйворган. Тўхтаб қарасам, айтганимдек бўлиб чиқди. Заҳирадаги балонни чиқариб қўйдим. Тешилганини бўлса эртага яматишга топшираман, демак, рўйхатга биринчилардан бўлиб тиркашим керак. Қоғоз-қалам олиб дарҳол қайд этай дея қарасам, қўлим қорага чапланибди. Доим олиб юрадиган пластмасса идишимдаги сув бўлса соб бўпти. Аланглаб атрофга қарадим ва… Хоҳ ишонинг, хоҳ йўқ, шундоқ ёнбошимда салобат билан оқиб турган сувга кўзим тушиб қолди-ёв! Ажабо!.. Ҳайратимнинг чек-чегараси йўқ эди. Ахир… ахир, мен уйимдан юз қадамча берида турар эдим. “Наҳотки, шунча вақтдан бери?..”, дейман ўзимга-ўзим тўтиқушдек. Чиндан ҳам, наҳотки, шунча вақтдан бери мен уни кўрмаган бўлсам? Ахир, у шунчалар тўлиқиб, шунчалар буралиб, соллана-соллана, шиддат-ла оқардики, таърифига сўз ожиз эди. Мен бўлсам табиат шайдоси эдим. Шайдолигим ҳайф, магар уни шунча фурсатдан буён бирон марта кўрмаган бўлсам? Буни кимга айтмай, унинг ишонмаслигини билардим. Лекин тўғриси ҳам шу эди: мен қарийб ўн йил мобайнида уйимнинг ёнгинасидан оқиб ўтаётган анҳорни, йўқ-йўқ дарёни илк бор кўриб турар эдим!..
Сувнинг жонбахш сеҳрини унга ташна бўлганларгина билади. Менинг бутун борлиғим зумда ана шундай ташна юракка айланди ва ўзимни анҳорнинг бўйига отдим. Бирданига юзимга, қўл ва оёқларимга, бутун вужудимга сувнинг оромбахш салқини урилди, лабларимни “оҳ!” деган хитоб ёриб чиқди. Кела солиб энгашдим ва ҳовучимни сувга тўлатиб-тўлатиб тўлқинланиб оқаётган анҳорга соча бошладим. Ботаётган қуёшнинг арғувоний ранглари сув зарралари билан қўшилиб, анҳор юзасида бир лаҳзалик камалак пайдо қилганида эса бахтиёрлик ва мастликдан бошларим айланиб кетди. Мен бир зумда ёш бола бўлиб қолгандим. Болаликнинг -рангину завқин оламига шўнғидим гўё. Юзада сокин, ¬тубанда эса тўлғониб оқиб турган сув юрагимдаги оғриқларни ювиб кетаётганини ҳис қилганимда телбалардек қичқиргим келди. Буни жудаям аниқ ҳис қилдим. Чунки турмуш ташвишларидан бино бўлган ўша оғриқлар юзимгача тошиб чиққанди, тошиб чиқиб ўзининг даҳшатли нақшини солганди, солиб мени қари кишига айлантириб улгурганди. Анҳор эса бунга чек қўйди, ҳа! Сувда жимирлаб турган аксимда мен болалигим лиқосини кўриб қолдим. Ҳа, болалигим юзини!.. Бахту иқболим ҳад-ҳудуди йўқ эди. Шу боисми, вақтни унутдим. Сув бўйида қолдим-кетдим. Унга тикилар эканман, мен негадир дунёга келишу кетиш ҳақидаги ўйларга, юрагимнинг туб-тубида ғимирлаб қўядиган, лекин ўзининг борлигини ҳеч қачон ошкора намойиш этмаган-этмайдиган ўйларга рўбарў келардим. Буни ўйлаганда эса қилиб юрган ишларим бирданига жудаям майда, жудаям бачкана туюлиб кетдики, ўзимни қўярга жой тополмай типирчиладим. Ўзимдан, ишларимдан, қисматимдан озорландим. Кўнглимда бошқача яшаш, бошқача ишлаш, ҳаётимда неки бўлса, ҳамма-ҳаммасини ўзгартириш истаги такрор туғилиб келаётганини ҳис қилдим. Бу қўшиқда инсон билан боғлиқ нимаики бўлса, барчаси мужассам эди. Сувнинг қошидан кетгим келмасди. Қайтага, ечиниб, ўзимнинг унинг бағрига отиш истагида ёнардим. Чунки билардимки, шундай қилсамгина мен ўзга одамга айланиб, сувнинг покловчи қўйнида кирланиб кетган бутун борлиғимни тозалаб олардим. ¬Бусиз менинг янгиланишга қаратилган жамики ўйларим ўз кучини йўқотарди…
Ўшандай ҳол таъсиридами, негадир туриб аввал кўйлагимни ечдим, сўнг майкамни бошимдан чиқаришга тутинган чоғимда машина сигнализациясининг кутилмагандаги асабий огоҳлантириш товушидан чўчиб тушдим. Шу баробари атроф-жавонибни ҳуштакнинг чийиллаши босиб кетди. Бу ҳам етмагандек, қулоқларим остида “Машина сизникими?” деган дағдағали овоз янгради.
— Нима, ҳали бу ерда чўмилмоқчимидингиз? Эсингиз жойидами ўзи? – давом этди ўша ¬назоратчи овоз. – Мумкин эмас!
Мен майкамни қайта кийиб, кўйлагимни ¬эгнимга ташладим-да сув бўйидан ноилож айрилдим. Бирданига нима гаплигини англай ¬олмадим, сув ва кўча ўртасида хиёл гарангсиб турдим…
— Қани, ҳужжатларингизни беринг-чи?
Мен машинага яқин бориб, сўралган қоғозларни чиқариб, ДАН ходими қўлига тутқаздим.
— Нима айб қилдик, командир? – дедим энди ҳушимни йиғиб.
— Айбингиз катта , — деди ходим ҳужжатларни кўздан кечираркан. – Тўхташ мумкин бўлмаган жойда турибсиз-ку, гўё ўзингиз билмайсиз? Яна мумкин бўлмаган жойда чўмиляпсиз? — ходим менга қараб кинояли илжайди.
— Иккинчиси сизнинг хизмат доирангизга кирмайди! У бутунлай бошқа ҳол. Қолаверса, мен сувга тушганим ҳам, тушиш ниятим ҳам йўқ эди. Туҳмат қилманг! – дедим меники ҳам тутиб ва бутунлай кўча одамига айланиб.
— Ҳали шунақами? – ходим сумкасидан тоза бланка чиқариб нималарнидир ёза бошлади. – Сизга биринчиси ҳам етиб ортади…
Шундай қилиб талондан айрилдим. Илгари гувоҳномамни олдиргандим. Энди эса буниси кетди. Расво бўлди. Устига-устак, ходимнинг қўрс ва менсимагандай оҳангда “Ҳайданг машинани, кетинг бу ердан!” дегани ҳаммасидан ошиб тушди. Бояги кайфиятимдан асар ҳам қолмади. ¬Талонни олиб қўйгани учун эмас, шу кейинги гапи учун ходим билан хумордан чиққунча муштлашгим келди. Келдию уялдим. Ахир, нима деган гап, кап-катта одам бўлсам, устига-устак, қоидани бузиб турган эсам, яна нима?..
Шалпайиб машинага ўтирдиму моторни ўт олдирдим…

* * *

Уч кун ўтмай машинанинг ўрни билинди. Қўлимда яна сиз билган ўша рўйхат, миям иш билан, турли-туман ташвишлар билан банд, лекин муаммоларни ҳал қилишда кўмаклашадиган асосий восита – улов, дастёр йўқ. Кўргиликлар шундан бошланди. Бир ҳафта ўтмай рўйхат қарийб икки бараварга узайди. Хотин норози, ўзим хуноб… лекин нима қилай, улгурмаяпман. Рўзғор — ғор, дея роса топиб айтишган экан. Бор-йўғи тўртта жўжабирдай жонмиз-ку, эҳтиёжу истакларимизнинг адоғи йўқ: байрамга ўқитувчиларнинг ҳаммасига совға олиш керак, мактабга байрамона тусда бориш учун ўғил-қизни бошқатдан бозорга элтиш зарур, онамнинг туғилган куни яқин, ўтган йил ҳам боролмаганман, бу сафар қолдириб бўлмайди, хотин уйда бетоб, ўрнига қоғозларини ишхонасига ташлаб ўтиш, кейин ўзимнинг ишхонам, иш… қайтишда дори-дармон дегандек… санайверсам, бошим ғовлаб, кўзларим тиниб кетади. Туриб-туриб дарёни ёмон кўриб кетаман. Ахир, у туфайли тушмадими менинг бечора бошимга шунча ғалва? Дарёга маҳлиё бўлмаганимда чалғимас эдим, ҳа, чалғимас эдим! Мен ўз йўлимда қийналиб бўлса-да равон кетаётган эдим. Ҳамма ишларимга вақт -топаётгандим, уддалаётгандим. Ота-онам, аёлим, дўст-биродарларим, атрофимдаги яна қанчадан-қанча узоқ-яқинларим мендан минннатдор эди. Дарёга дуч келдиму ҳаммаси остин-устин бўлиб кетди, ҳа!..

* * *

Ҳадемай, кўчадаги муаммоларим ичимга кўчиб ўтди: алмойи-алжойи тушлар кўрадиган одат чиқардим. Айниқса, назоратчи ҳуштагининг ёқимсиз товуши нақ миямни пармадек тешиб ўтадиган бўлди. Шу боисми, ўнггимдаю тушимда илгаригидан-да ҳушёрроқ бўлишга тириша бошладим. Ўнгимга-ку майли, лекин тушларимгаям қоровул бўлишга уринишим ўзимга жуда ғалати туюлади. Ахир, шоҳдир-гадодир, тушнинг қаршисида баравардирлар, тушга ҳеч ким ҳукм ўтказолмайди. Мен бўлсам… Нима қилай, ахир, ўнгимда етмаганидек, тушларимда ҳам чўчиб чиқаман: чунки тушларимга дарё киради, менинг эса унинг бўйига боргим келади. Борган чоғимда… Ҳамма бало шу асно рўй беради: аллақаёқдан ҳуштак овози бостириб келади-да совуқ терларга ғарғоб ҳолда кўзларимни очаман. Сўнг тонггача мижжа қоқмай ўтириб чиқаман. Кейин ўзимни иш билан чалғитишга, у билангина андармон бўлишга ҳаракат қиламан. Чунки шундай қилинганда қаттиқ чарчаб туш-пушсиз ухлаб тураман. Шундай дамлар жиддий ўйланиб қоламан: инсон нима учун дунёга келади, нима учун яшайди, нима учун куйиб-пишади — билмай қоламан. Чунки ҳаммасининг тагида фақат ва фақат машаққатли, ҳеч қачон аримас, битмас меҳнатни кўравераман. Меҳнат инсонни улуғлайди! Эсли-ҳушли одам бунга ҳеч қачон, ҳеч бир даврда шубҳа қилмаса керак. Лекин меҳнатда ҳам меҳнат бўларкан. Мен мана шу ҳақда кўп ўйлайман. ¬Замонавий инсоннинг кундалик ҳаёти ҳақида тинимсиз бош қотираман. У ўз атрофида қандай дунёни барпо этдики, энди ўзи унинг бандисига айланиб ўтирибди! Натижада у бир умр уй қуриш билан овора бўлмоқда: лой қоради, ғишт қуяди, сувоқ қилади… Эҳ-ҳе, бу саноқнинг адоғи борми? Гўё қачондир, қайдадир бу ишнинг лойиҳаси чизилаётган дамда айтилганларнинг ҳаммаси ҳисобга олинган, “Бу уй ҳеч қачон битмагай” дея дарж қилингандек. Аммо бани одамнинг ўзи бундан – уйнинг ҳеч қачон битмаслигидан бехабар – фақат куйиб-пишаверади. Шундай кезлар афсонавий Сизиф хаёлимга тушади. Сиз ҳам эсласангиз керак уни. Тоғ чўққисига оғирдан оғир тошни думалатиб олиб чиқишга беҳуда чиранаётган (муродига етолмаслиги тақдирига битилган) Сизифни билмаган борми, ахир! Туриб-туриб, “Сизиф ҳар биримизнинг кўксимизда жойлашган, у бизнинг ўзимиз, Сизиф – бизнинг ҳар биримиз!..”, дея оламга жар солгим келади. Аммо бу ўйларимни ташқарига олиб чиқмайман, улар ичимда қоладилар. Ахир, ҳамма буни билади, лекин ҳеч ким шу билгани олдида тўхтаб, ҳаётига назар солмайди. Худди мен дарёнинг бўйида тўхтамаганим, тўхтай олмаганимдек. Чунки ҳамманинг ичида бир ҳуштак мудом чалиниб туради: чур, чуррр!…

* * *

Ўша ДАН ходими билан боғлиқ воқеадан кейин орадан анча сувлар оқиб ўтди. Мен амаллаб имтиҳон топширдим ва ҳайдовчилик гувоҳномамни қайта олволдим. Яна ҳаётим илгариги изига тушгандек бўлди, мен тағин юмушларим уммонига ғарқ бўлдим: остимда машина, қўлимда рўйхат, бошимда эса фуқаролик, фарзандлик, оталик, эрлик, жўралик каби бурчлардан бино бўлган йўриқнома…
Ҳа, майли, нима бўлгандаям энди менинг на назоратчилар билан ишим бор, ва на дарё ¬билан. Йўлдан ҳам, у етказган заҳматдан ҳам узоқроқ бўлардим. Ахир озмунча озор чекдимми? Ҳаётим остин-устин бўлаёздику…

* * *

Орадан яна югурик сувдек шошиб йиллар ўтди.
Мен бошқа чалғимадим…
Остимда машина, қўлимда рўйхат, хаёлимда эса зиммамга тушган бурчни бекаму кўст бажариш мажбурияти…
Шаҳар марказида, уйимнинг шундоқ биқинидан оқиб турган ўша дарёни бўлса, аллақачон унутиб юбордим…
Фақат… фақат бир кеча ҳамма тоат-ибодатимнинг кули кўкка соврилди…
Узун рўйхатни бехато бажариб келган куним кечаси бир туш кўрдим. Унда… унда мен яна ўша дарёга дуч келиб қолдим…
Ва унинг сўлим соҳили кимсасиз, назоратсиз эди…
Ва у тўлиб-тошиб, буралиб-эшилиб, эмин-эркин оқарди…
Ва у мени кутаётган эди…
Ва мен ҳам уни жудаям-жудаям соғинган ¬эканман!..
Шошиб, жўшиб, ҳаяжонимни қулт-қулт ютиб соҳилга бордим. Энгашиб ҳовуч-ҳовуч олиб ¬симирдим. Яна шунчасини шуълалар билан ўмбалоқ ошиб ўйнаётган дарахт баргларига ¬сепдим. Тағин камалак пайдо бўлди: ранго-ранг!..
Ва у оламни тутди!..
Ва олам ҳам камалак рангларига қўл берди!..
Ва мен беихтиёр ўрнимдан турдим… Турдиму негадир қўйнимга қўл солиб, ундан бир парча қоғоз чиқардим. Қоғозда эртанги қиладиган ишларимнинг номлари ёзилган экан: у-зууу-н! ¬Худди шу менинг азиз дарём каби.
Ва мен… қоғозни ҳеч бир тараддудсиз ¬дарёга отдим.
Ўзимни қафасдан қутулган озод қуш мисол сездим! Димоғим самолар бўйини ҳис қилди…
Дарёнинг ўркач-ўркач тўлқинлари рўйхатни ютиб кетди, ғарқ этди.
Ва мен яна қўйнимга қўл солдим. Унга ҳуштак илашиб чиқди. Ўйланиб ҳам ўтирмай “чап” эттириб сувга ташладим. Оҳ, бу лаҳзалардаги лаззатимнинг ақалли бир сониясини ҳис қилсангиз эди!.. Юрагимдаги оғриқлар, хавотирлар, малоллар… ҳамма-ҳаммаси ўша савил ҳуштак билан қўшилиб оқиб кетди! Ҳа, оқиб кетди!
Мен қўйнимга такрор қўл солганимда у ер — кўксим, вужудим, юрагим топ-тоза эди.
Ва мен енгил тортдим…
Рўпарамда дарё қолди: қўшиқ айтаётган ¬муаззам дарё!…
Ва шу асно мен… уйғониб кетдим… Уйғондиму негадир шоша-пиша қўйнимга қўл солдим…