Ёз охирлаб, август оёқ узатди. Куз шамоллари эса бошлади. Тонг ҳавоси салқин тортди…
Камина меҳнат таътилига чиқдим. Аввалдан ўйлаб қўйган режани амалга оширишга фурсат етди. Хоразмга кетаман!
…Вокзал менда ҳамиша айрича тавсурот уйғотади. Гавжум залнинг тирбанд ўриндиқларидаги йўловчиларни кутиш дақиқаларига туташган кўринмас бир ришта боғлаб туради, гўё. Темир изга поезд қўйилиши ҳамона вокзал саҳнида бесаранжом оломон тўлқини пайдо бўлади. Ким-кимга уринган, ким-кимга суринган. Ҳамма ўзини вагонларга уради. Ҳамма манзилига шошилади. Ҳозиргина бўшаб қолган ўриндиқларни эса йўловчиларнинг бошқа оқими банд этади. Вокзалда ҳеч қачон ўриндиқлар бўшаб қолмайди — биров кетади, бошқа биров келади. Инсон ҳаёти ҳам шундай; мақсад-муддаонгни аниқлаб манзилга интилмасанг, бир жойда узоқ қолиб кетасан, бошқаларга ҳалал берасан. Вокзалнинг ҳаётдан афзал жиҳати бор; шоҳу гадо, бою камбағал бир мақомда — йўловчи! Бор-йўғи улар поездни кутмоқда. Ҳаётда эса… ҳаётда кишилар табақалашади, улар вақти соати етгач умр поезди келиб олиб кетишларини сезсаларда, ҳаёт вокзалидан одамийлик чипталарини харид қилишни унутадилар.
Кўп алжираб бошингизни оғритмайин. Мана, менинг поездим ҳам етиб келди. Биринчи йўлга, шундоқ вокзал саҳнига тақаб қўйилди.
Пешинга оғаётган офтоб тафтиданми ёки вокзалга келиб тўхтаган вагонлар пайдо қилган эпкин таъсириданми темир  ғилдиракларга ёпишган-қотган қорамой ҳиди димоққа урилди.
Вокзалга келмаганимга ҳам анча йиллар бўлганини ҳис қилдим. Аниқроғи, ғала-ғовур вокзалгагина хос бўлган ҳаёт талабалик йилларимни ёдимга солди: “Тошкент—Андижон” поезди… Шанбада кузатишлар, сешанбада кутиб олишлар, эҳ-эҳ, қанча дарду изтиробларимизга, кўз-ёшларимизга гувоҳ бу вокзал. Ёшлик. Романтика. Севги!
Вокзалда йўловчи гавжум. Тест синовидан ўтган аксарият абитуриентлар уй-уйларига қайтишаяпти. Вагон эшиги олдида одам камайишини кутиб анча четроқда турган назоратчига бир-икки йўловчи нималарнидир тушунтиришади. Кўнгли иймагач, унга тавозе билан ялиниб-ёлворишади.
— Ана, пласкарт вагонга боринглар! Мумкинмас, мен ортиқча одам ололмайман.
Поезд жила бошлагач, эшикка тирмашдим.
— Чиптангиз бор экан, нега шу пайтгача анқайиб турибсиз, — назоратчи ўдағайлаб йўл берди. — Тўртинчи купега боринг.
Қия очиқ купе эшигидан бош суқиб, ичкарига разм солдим. Тақдирига мен ҳамроҳлик қилиш битилган купедошлар ҳам ялт этиб қарашди.
Лаҳзада уларга кўз югуртирдим. Тим қора сочини бир тутам қилиб боғлаган, катта-катта қуралай кўзлари порлаб, ой балққан озғин юзидаги ёниқ жозиба ҳар қандай кишини сеҳрлаб қўядиган гўзал хилқат, унинг ёнида табиатнинг яна бир мукаммал ижоди — мовий кўз, олтин соч, ёйдай эгик қошлари чиройли чеҳрасига андак кибру ҳаво бахш этган соҳибжамол ўтирибди. Бу икки мўъжиза қаршисида ўзини ноқулай сезаётган озғин, қотмадан келган, қирра бурун, чувак юзига тошма тошган ўспирин вагон ойнаси томон сурилиб менга жой берди.
— Мумкин бўлса, укагинам, ўрнингиздан турсангиз. Юкларимни ўриндиқ тагига қўйсам.
Новча йигитча ўрнидан турди. Юктўрвани жойлаб, у-бу егулик солинган елим халтани ўриндиқ устига қўйиб, унинг ёнига чўкдим.
Шовуллаб елкасига тушиб турган тилла сочларини ортга тараган мовий кўз жувоннинг кенг, силлиқ пешонасидаги пардоз-андоз кўмолмаган вақт чизиқларига боқиб унинг ёши ўттиз бешнинг нари- берисида деб тусмолладим. Вагон деразасига чарос кўзларини қадаган, бизнинг бору йўғимизга эътибор бермаган хушрўй қиз эса мен то манзилга қадар шу алфозда кетаман дегандай гўё бошқаларга парво ҳам қилмасди. Йигит қўлларини кўксига чалиштириб, бошини деворга тираб, кўзларини чирт юмиб олган.
Мовий кўз жувон зимдан кўз қирини ташлади. Бу табиий ҳолат. Ҳис-туйғуларини жиловлай билган, ҳусну-латофатига ишонган мағрур аёллар одатда шундай қилишади. Камина ҳам бировдан кам эмас: бўйинбоғ тақиб, костюм-шим кийиб олган. Савлатдан ҳам нолимасак бўлади. Бироқ фариштадай гўзал аёл қошида мум тишлаб, ияк кўтариб ўтиравериш ҳар ҳолда одобдан бўлмаса керак. Эркакчиликка ҳам тўғри келмас-ов. Шоиримиз айтадилар-ку: “Гўзалликнинг олдида ахир чўкка тушган ҳатто худолар…” Ўзимизга бино қўйиб қаерга ҳам борардик.
— Рухсат берсангиз, ўзимни таништирсам, — дедим русчалаб ва аёлга дадил боқдим.
Деразадан кўз узмай кетаётган қиз туйқус елка қисиб пиқиллаб кулиб қўйди-да, аёлга қош учирди. Жувоннинг ҳам чеҳрасига табассум ёйилди.
– Бемалол. Қани, танишайлик-чи?
Жувон шу қадар сокин ва бамайлихотир гапирдики, юзига самимий ифода қалқиганини сездим. Қиз ҳамон қизиқсиниб қараб турарди.
— Ёзувчиман. Ургенчга, аниқроғи Қорақал¬поғистонга кетаяпман. Дўстларим чақиришган. Сайру саёҳат дегандай.
Аёл таажжубланиб лаб қимтиди, ҳозир кулиб юборадигандай. Кўзлари маъноли боқди.
— Ёзувчиман денг. Нима бало, ёзувчилар исмини айтиб танишмайдиларми? Ҳа, майли, ўзим айтақолай. Исмим — Ирина. Ирина Николаевна! Бу менинг қизим — Мария. Москвада яшаймиз. Биз ҳам Ургенчга, аниқроғи, Хивага саёҳатга бораяпмиз.
Одамовироқ чоғи, қиз энсаси қотиб юзини тағин вагон деразасига бурди.
— Қизингиз талаба бўлса керак… Тўғри топдим¬ми? – дедим атайлаб.
— Ҳа, талабаман. Жудаям тўғри топдингиз. Балки қайси мавзуда диплом иши ёзаётганимни ҳам биларсиз? — деди қиз кесатиб.
Тили заҳаргина экан. Афтидан у мени хушла¬маётганди. Ким билсин, балки онаси билан суҳбатлашишимни истамаётгандир.
Орага жимлик чўкди. Ёнимда мумиёлагандай қотган йигитга жон кирди, боплади-ку, дегандай чўзиб ҳуштак тортиб қўйди. У ҳам худди қиз каби гўё вагон деразасидан зипиллаб ўтаётган симёғоч¬ларни санаган кўйи ўз ўйига ғарқ бўлиб ўтирарди.
Аёл бош чайқаб қўйди. Қизнинг шарттаки¬лигидан хижолат чеккани шундоқ сезилиб турарди.
— Хафа бўлманг. Машанинг бугун кайфияти йўқ. Ургенчга самолётда учмоқчи эдик. Кун бўйи овора бўлдик, чипта ололмадик. Жой йўқ дейишди. Ургенчга одам кўп учаркан, аксарияти сайёҳлар. Тошкентни яхши билмаймиз. Ўзбекистонда биринчи марта бўлишимиз. Поездда кетмаймиз, деб роса хархаша қилди. — Аёл кулиб қизига қаради. — Бу ернинг одамлари ёмон, икки кунлаб поездда юриб бўларканми, деб оёқ тираб туриб олди.
— Нега бу ернинг одамларини ёмон дейди. Ундай эмас, бизнинг халқимиз меҳр-оқибатли, ювош, камтар-камсуқум халқ. Меҳмондўст халқ. Маша, сиз ўзбекларни яхши билмайсиз-ку, тўғрими? — Қизга савол назари билан қарадим.
Машанинг қошлари чимирилди. Қизнинг чеҳрасида нимадандир ҳадик, саросима зоҳир¬лигини, ботинида хавотир қалқиб турганини шундагина пайқадим. Мен бу ҳолатни бегона жойда айрим кишиларда рўй берадиган безовталикка йўйдим. Қизнинг жавоби қисқа бўлди:
— Ойим менга ўзбеклар ҳақида жуда-жуда кўп гапириб берган…
— Ойингиз сизга биз ҳақимизда нималар деган?
Қиз базўр табассум қилди. Истеҳзо билан лабларини қимтиб, қош учирди. Ўлай агар унинг бу қилиғи ўзига жуда ярашиқли, кўпроқ ёш қизалоқнинг аразига ҳам ўхшаб кетардики, шу боис қизнинг пичингу-писандаси менга оғир ботмади.
— Ойимнинг ўзидан сўрай қолинг. Яхшиси мен ухлайман. Бугун роса чарчадим.
Қиз ўрнидан туриб юқори ўриндиқ тўшам¬чисини текислай бошлади. Худди хоразмлик раққосалардай қора соч, қора қош, тим қора кўзлари порлоқ, ёниқ чеҳра, хипча бел бу қиз эпчиллик билан купенинг юқори ўриндиғига кўтарилди.
Шу пайтгача ёнимда миқ этмай кетаётган, бироқ аминманки, ўзини бепарволикка солиб жамики гап сўзларни жон қулоғи билан тинглаб ўтирган бесўнақай йигитни тирсагим билан туртдим. Йигит менга ўгирилиб қаради.
— Ново дейсиз?
— Исминг нима?
— Одамбой.
— Хоразмданмисан?
— Ҳовво.
— Одамбой, ука. Илтимос, чой дамлаб кел. Юртингга меҳмонлар бораяпти-ю, сен уйқусираб ўтирибсан…
Одамбой тушмагур ҳам қувгина экан, гапи шу бўлди:
— Чой бўлса чой-да. Лекин мемонлар кофе ича¬жак¬ка ўхшайди. Ёшулли, мен сизни дониб дуруп¬пан. Сиз телевизорда чиқасиз. Ёзувчисиз. Лекин мемонлар донишмади. Қисинманг. Москванинг телевизорида чиқсангиз донишар балки…
Ўзимни кулгидан зўрға тийдим. Одамбой бесўнақай гавдасини соллантириб купедан чиқди. Ирина сочларини узун, чиройли бармоқлари билан тузатган бўлди. Юрак ютиб унинг мовий нигоҳларига тик боқдим. Бу мовий кўзлар қаърига кишининг қалб торларини чертадиган мунгли бир оҳанг сингиб кетганини ҳис қилдим. Билмадим, менга шундай туюлди. Аёл ўзини беғам, беташвиш кўрсатишга уринди — юзига табассум ёйилди:
— Хўш, нега тикилиб қолдингиз, муҳтарам ёзувчи? Ҳанузгача исмингизни ҳам айтмадингиз… Майли, айтмай қўя қолинг… Шуниси яхши — менга сизни Ёзувчи деб аташ ёқиб қолди.
— Сизга ёққан бўлса, мен розиман. Демак, исмим — Ёзувчи!
Икковимиз ҳам кулишдик. Мен ёнимдаги елим халтани очиб, ичидан у-бу егулик нон, бир бўлак қази ва колбаса олиб, емак тахтага қўйдим.
— Биргаликда тамадди қилсак. Сизни билмадим-у,  менинг қорним очди.
— Мен ҳам эрталабдан бери туз тотмадим. Бунинг устига Машанинг хархашаси жонимдан ўтди. Сиз хафа бўлманг, у яхши қиз.
— Ҳечқиси йўқ, ёшликда бўлади. Ёшликни тушуниш керак. Ёшликни тан олиш керак. Кўз тегмасин, қизингиз чиройли экан. Лекин сизга ўхшамайди. Бизнинг ўзбек қизларидай гўзал. Тўғри, сиз ундан ҳам гўзал, ёш, жудаям гўзалсиз. Икковин¬гиз икки хил олам…
Мулозамат қиламан деб, хол қўймадиммикин, деган ҳадик билан аёлга қарадим. Хайрият, қиёфасида ўзгариш сезмадим, аксинча Тургенев таъбири билан айтганда руснинг мақтовга мойил танти аёлларидай чарақлаб кулди.
— Ирина Николаевна, ҳа-я, нима десам экан, камтарона дастурхонга қаранг… Менда ҳалигиндан бор эди… Эллик-эллик олсак нима дейсиз?
— Қандай бўларкин? Сиз ўзингиз ичмоқ¬чимисиз?
Аёл ўзини эркин ҳис қилаётганидан қувондим.
— Албатта. Чарчоқни олади. Йўлда яхши кетади, — дедим ишонч билан.
Елим халтадан “Қоратов” ароғидан олиб дастурхонга қўйдим. Аёл қизиқсиниб қаради.
— Ўзбек ароғими бу?
— Ҳа, Нукус ароғи. Зўр ароқ. Мен ҳамиша шун¬дан ичаман. Сафарга чиқсам ёнимда олволаман.
— Майли, ўзбек ароғини ҳам татиб кўрайлик-чи.
Ирина ўрнидан туриб ўриндиқ тагидан катта чарм сумкасини титкилади. Бежирим шиша идишни олиб дастурхонга қўйди.
— Манови қўлбола қилиб тайёрланган газакбоп қўзиқорин. Мазасини татиб кўринг.
Мен емак тахтада тўнкарилиб турган пахта гулли пиёлаларни ўнглаб, тўлатиб ароқ қўйдим. Ирина чиройли шиша идиш қопқоғини бураб очди.
— Айбга буюрмайсиз, санчқи йўқ. Шунинг учун қўзиқоринни қўл билан олишга тўғри келади.
У узун чиройли бармоқларини қайчи қилиб оқ тугмадай қўзиқоринларни олиб нон устига қўйди.
— Қани, олдик. Сизнинг соғлигингиз учун ича¬миз, — дедим.
Ирина жилмайди. Биз пиёлаларни теппа-тенг кўтариб қўзиқоринни газак қилдик.
Шу тобда купе эшиги очилиб Одамбой кириб келди. Қўлида  чойнак. Шишага кўзи тушиб Ирина иккимизга анграйиб қаради.
— Чойнакни қўй. Ўтир, Одамбой, — дедим унга. — Ирина Николевна, танишинг, бу йигитнинг исми Одамбой, — Ирина бош ирғади.
Одамбой ёнимга чўкди.
— Ёшулли, ташкил дим ажойиб-ку. Қойил сизга.
— Дим ажойиб, дим ажойиб, — дедим мен ҳам кесатиб. — Одамбой, манови қази ҳамда колбасани нима билан кесишни билмай бошимиз қотаяпти.
— Ҳов, шунга бош қотириб нетасиз. Провод¬никдан пичоқ келтираман.
Йигит ўрнидан турди.
Мен яна пиёлаларга қуйдим.
— У қаёққа кетди?— деб сўради Ирина йигит¬нинг ортидан қараб.
— Ҳозир келади. Қани, олайлик.
— Нима учун ичамиз?
— Танишганимиз учун. Умуман, нима дейишга ҳам ҳайронман.
— Ахир ёзувчисиз. Бирор гап ўйлаб топинг, — аёл маъноли жилмайди.
— Инсон юраги уммон. Шу уммон қаърида қанчалаб сир-асрор, ундан ҳам кўпроқ орзу-истаклар чўкиб ётади. Юрак уммонида орзулар тўлқин урса инсон ботинида куч-қудрат, яшашга иштиёқ олови ёнади. Шу оловнинг сўнмаслиги учун ичамиз.
— Оҳ-оҳ, қойил. Яъни, муҳаббат оловининг сўнмаслиги учун ичамиз, демоқчисиз…
— Балки.
Яна каловландим. Аёл қўлидаги пиёлага термулиб ўйга чўмди.
— Ҳа, муҳаббат олови, муҳаббат олови… У сўнмайди. Бироқ инсонни ёқиб кул қилади.
Аёл ҳадик, шикаста оҳангда гўё ўзига ўзи гапирарди. Кўнгил ярасининг оғриқлари бир зумда юзига қалқиб чиққан, бу азобга дош беролмай кўзларини чирт юмиб олганга ўхшарди. У пиёлани даст кўтариб бўшатди, қиёфасида лаҳзада содир бўлган ҳорғинлик ўрнини яна табассум эгаллади. Тунд осмонда булутларни  ёриб қуёш чарақлагани каби бу аёл ҳам ҳаётига кўланка ташлаган тақдир изтиробларини иродаси инъикоси бўлмиш ёниқ табассум билан маҳв эта олишини, шу фазилати билан кўпчилик маккор ва тулкисифат аёллардан фарқ қилишини пайқадим. Унинг самимиятида ғубор йўқ эди.
Купеда яна Одамбой пайдо бўлди. Қўлида пичоқ, иккита тақсимча.
— Яшавор, йигит, бу ишинг беш! Ке, ёнимга ўтир, иним.
Одамбой қази ҳамда колбасани парраклаб кесиб тақсимчаларга жойлаб, тавозе билан Ирина Николаевнага яқин суриб қўйди. Аёл ташаккур билдирган бўлиб бош қимтиди.
— Бу нима? — деди қазига ишора қилиб.
— Буми, бу қази. — Қандай тушунтирсам экан деган алфозда тараддудланди Одамбой. Сўнг, менга қараб: — Ёшулли ўрисчага нўноқман, ўзингиз гапланг, — деди.
— От гўшти бу, қази! От гўштидан махсус тайёрланади. Сизларнинг салангиздан зўр бу, — дедим Иринага. — Қани, Одамбой иним, Ирина опанг билан яна битта-битта олайлик. Сен ҳам ичасанми?
— Йўқ, ёшулли. Менга дуври кемайди… Ичмайман.
— Шундайми. Ҳа, майли. Ирина Николаевна, Одамбой ҳам талаба, ичмайди. Уни мажбурламаймиз.
Пиёлаларга яна қўйдим. Ирина қазидан татингандай бўлди. Одамбойимиз нафақат одамохун, оёқ-қўли чаққон, балки фаҳм-фаросатли йигит чиқиб қолди.
— Ёшулли мен ухламасам бўлмас, агар бирор хизмат бўлса айтарсиз, — деб тепага кўтарилди.
— Шундай қил, иним, шундай қил. Бемалол дамингни олавер.
Сўнгги қадаҳларни ҳам бўшатдик. Унинг чеҳраси янада ёришди. Сезаяпман, Иринанинг ҳам боши қизиди. Менга газак узатди. Сўнг оғир уф тортиб ўрнидан турди-да, ёнимга келиб ўтирди. Бир пас кўзимга термулиб турди. Мовий нигоҳидан таралган ўт аъзойи-баданимни куйдириб, юрагим чимиллаб оғриди. Аёл туйқус елкамга бошини қўйиб титраган куйи йиғлаб юборди. Мен унинг оташ нафасини сезиб, ақлу ҳушимдан айрилиб тош қотиб турардим.
— Биласанми, Ёзувчи, мен… мен… биз, — унинг елкалари титради… — биз нега Хоразмга бораяпмиз?
У энди зир қақшаб йиғлар, мен эсим оғиб нима қилишимни билмасдим.
— Сен яхши одамсан, Ёзувчи… Мени кечир.
— Ўзингни бос, Ирина… Қизинг уйғониб қолади. Одамбой уйғонади. Ўзингни бос!
Ирина бироз жимиб қолди. Оғир тин олиб ўрнидан турди. Жойига бориб ўтирди.
Шу пайт тепа ўриндиқда нимадир дупирлади. Қиз ғужанак бўлиб ўриндиқни муштлаяпти.
— Айт, ойи, айт! Дадамнинг ўзбек эканлигини айт. Сен менга йигирма йилдан бери аллақандай ўзбек ҳақида эртак сўзлашингни айт. Сенинг йигирма йиллик армонинг, менинг йигирма йиллик азобимни айт! Бу одам сенга ўша ўзбекни топиб беради.
Қиз нафрат билан қичқирди. Сўнг тескари ўгирилиб чинқириб йиғлаб юборди. Ғудранган кўйи Одамбой ҳам уйғониб пастга тушди. Юрагимдан нимадир узилиб кетди. Ҳангу манг бўлиб қолдим.
Купеда серрайиб турган Одамбой дам менга ва дам Иринага, дам ётган жойида пиқиллаб йиғлаётган Машага ажабланиб қаради.
— Ново тўполон, ново бўлди?
Поезд навбатдаги бекатга келиб тўхтади. Ташқаридаги симёғоч чироқларидан таралган нур купе ичини ёритди.
— Ҳеч нарса бўлгани йўқ. Хавотир олма, ука, илтимос, ма, манови пулни олиб бир шиша минерал сув олиб чиқ.
— Керакмайди. Пул керакмайди. Ҳозир опкеламан.
Ирина бошини кафтлари орасига олиб мунгли алфозда ўтирибди. Қиз жимиб қолди. Одамбой сув олиб келди. Поезд жилди.
— Ёт, ётавер, ука. Умрингдан барака топ! Яхши йигит экансан…
Мен пиёлага сув қуйиб Иринага узатдим. У бошини кўтарди. Пиёлага узатган қўли қалтирарди.
Вагон деразасидан хира ёғдуга чўмган купе ҳамда Ирина иккимизнинг аксимиз кўринарди. Поезд ортда қолдириб кетаётган нигоҳ илғамас кенгликларни тун пардаси қоплаган. Онда-сонда чироқлари ёниқ симёғочлар ликиллаб ўтади. Даричаси нур таратиб турган уйлар, қишлоқлар ортда қолади. Поезд тун қаърида елдай учиб йўлнинг эмас, балки вақтнинг ҳам танобини тортиб азалий қўшиғини бир маромда куйлаб бораётганга ўхшайди.
Орага чўмган лаҳзалик сукутдан сўнг Ирина бошини кўтарди ва хаста овозда деди:
— Ёзувчи, ҳаво етишмаяпти, танбурга чиқа қолайлик.
Лопиллаб чайқалаётган вагонда унинг ортидан эргашдим. Тўзғин тилла сочлари очиқ елкасига ёйилган, адл қад, баланд бўйли, тиззасига етиб-этмаган оч-пуштиранг калта юбкаси, узун ва тирсиллаган бўлиқ сонлари, бақувват оёқларига ярашган сўнгги русумдаги баланд пошнали оппоқ туфлиси — бари-бариси мени батамом ўзига маҳлиё этиб бўлганди. Илиги тўқ. Савлатдор ва мафтункор Ирина ҳуда-беҳуда дардини дастурхон қилавериб кўнглингга қўл соладиган, алалоқибат чув тушириб сени лақиллатиб батамом устингдан ҳукмронлик қилишга мойиллиги баланд уддабурон ожизалардан мутлақо фарқ қиларди. У тақдир қиморида қартасини очиб ўйнайдиган аёллар хилидан эди. Бундай аёлларни Холмирзаевнинг романтик ҳикояларида учратиш мумкин, деб ўйладим. Поезд ўқдай учар, танбурнинг очиқ деразасидан урилган салқин шамол ёзнинг батамом таслим бўлганлигини билдирар эди. Этим жунжикди. Аёл танбур эшигига суяниб, тун зулматига термулиб қолди.
— Чекишдан бер, — деди у олис қоронғуликдан кўз узмай.
— Марҳамат…
Ирина босиб-босиб чекар экан, кўзларида ёш ғилтиллади.
— Биласанми, вақт ўтган сайин юрагим тобора оғирлашиб боряпти, поезднинг ҳар бир тақ-туқи кўкрак қафасимга гурзи бўлиб урилаяпти. Унинг олдига бораётиб нотўғри қилаётгандирман, балки уни кўришга юрагим дош беролмас, бардошим етмас, балки юрагим тўхтаб қолар, ишонасанми, назаримда поезд олдинга юрмаётгандай, поезднинг атрофида ер гуриллаб айланаётгандай. Мен уни кўришни, унинг ёнига боришни тасаввуримга ҳам сиғдирол¬майман. Эҳ, Худойим-эй, мени тушунаяпсанми, Ёзувчи?!
Ирина ҳиқиллаб йиғлай бошлади. Уни нима деб овутишни билмасдим. Ортиқча гап-сўз шундоғам борлиғи ҳаяжон уммонида ғарқ бўлаётган аёлнинг дарди-дунёсини остин-устун қилиши мумкинлигини ҳис қилдим. Муҳими, мен аёлни тушуна бошлагандим, унинг қалб ҳиссиётлари чарсиллаб ёнаётган аланга каби вужудимни чулғай бошлади. Айни тобда аёлни шу кўйга солган, унинг тақдирига сўнмас оғриқ ато этган кимса ҳақида ўйлардим.
— Уни ҳали ҳам севасанми?!
— Уф-уф… Севги нима эканлигини эҳтимол билмасман… Лекин мен уни шунча йилдан бери юрагимда олиб юрибман. У тақдиримнинг бир бўлагига айланган. Юрагимнинг қаър-қаърига сингиб кетган. У мен учун хотира тимсолига, ўтмиш тимсолига, қолаверса, бугуним тимсолига, эртанги куним тимсолига, қизим, умримнинг давомчиси тимсолига айланган. Эҳтимол севги деганлари шудир… Мен унинг ёнига оталик бурчини даъво қилиб, талаб қилиб бораётганим йўқ. Уни бир кўриш учун, у ҳаётимда чиндан ҳам борми, йўқми, шуни яна бир карра гўё исботлаш учун бораётгандайман.
— Уни кўрмаганингга неча йил бўлди?
— Йигирма йил. Роппа-роса йигирма йил.
— Хат-пат ёзиб турадими?
— Қаёқда. Ким билсин, балки эсидан ҳам чиқа¬риб юборгандир.
— Шахсий ҳаётинг ҳақида сўраб-суриштира¬ётганим учун узр… Сен у билан қачон топишгансан. Боядан бери “У-У” дейсан, Унинг исми нима, қаерда яшайди? Уни қандай топмоқчисан, балки ёрдамим тегиб қолар…
— Хоразмда, Хивада яшайди. Исми — Рома! Йигирма йил илгари Москвадаги ҳарбий госпиталда танишганман. Жарроҳлик бўлими бошлиғи эдим. Уни олиб келишганда аҳволи жуда танг эди. Курагини ўқ ўпириб кетган, сўл оёғи болдири, бошининг орқа қисмини темир парчаси жароҳатлаганди. Замбилда ҳушсиз ётарди. Госпиталда бир йил даволанди. Рома яғриндор, бақувват, дароз йигит эди. Қалин қошлари остидан мағрур боқувчи кўзларида ҳаёт синовларига дош берган йигитнинг метин иродаси шуъла сочиб турарди. Мен унинг кўзларига қарашга дош берол¬масдим. Қўнғирсоч, кенг пешона, қиррабурун, қалин мўйлаби ўзига ярашиб турган бу паҳлавон йигитни ҳар гал кўрикдан ўтказгани палатага келсам оёқларим дағ-дағ титраб, ичимдан нимадир узилиб кетаётганга ўхшарди. Бир алфозда ётса-да, палатага киришим ҳамон ўзини ўнглашга тиришар, оғриқнинг зўридан афт-ангори оқариб кетса-да жилмайишга уринарди. Ўлим жари ёқасидаги йигитнинг ҳаёти учун тунлари мижжа қоқмай ибодат қилиб чиқардим. Иродаси му
стаҳкам, ҳаётга интилувчан йигит тасаввурга сиғмайдиган азоб-уқубатларга, кетма-кет қилинган жарроҳлик операцияларига дош берди. Танасининг кесилмаган жойи қолмади ҳисоб.
Орадан ойлар ўтиб йигит соғая бошлади. Жарроҳлик бўлими бошлиғи бўлишимга қарамай кўпинча тунги навбатчиликни ўз зиммамда қолдирардим, тонггача унинг ёнида ўтирардим. Шу бир йил давомида мен унга боғланиб қолдим. Йигитнинг кекса онаси, иккита синглисидан бошқа ҳеч кими йўқ эди. Дадам автоҳалокатда ўлиб кетган дерди. Даҳшат-а, оилада ёлғиз ўғил, ота йўқ, шундай бўлса-да, у ёққа ҳарбий хизматга олиб кетишган. Мен хизматим давомида кўп кузатганман, у ёққа кўпинча отаси ё онаси йўқ ёки оилада ёлғиз ўғил бўлишига қарамай камбағал, бева-бечораларнинг фарзандларини хизматга юборишган. Бой-бадавлат, ўзига тўқ оилаларнинг болалари, айниқса, раҳбарларнинг фарзандлари, у ёққа юборилмаган.
— Ирина мен тушунмаяпман. У ёққа деганда қаерни назарда тутаяпсан?
— Афғон урушига.
— А-а-а?
— Ҳа. Афғон урушига. Рома ҳам ёлғиз ўғил бўла туриб бош эгиб индамай афғонга кетаверган.
— У ўша ёқда хизматда бўлган дегин…
— Ўша ёқда яраланган. У ёқдан оғир ярадорларни тўғри Москвадаги мен хизмат қилаётган госпиталга жўнатишарди.
— Мен ҳам афғонда бўлганман, — дедим.
Ирина ялт этиб қаради. Танбур эшигининг очиқ кўзидан урилган шамолда тўзғиган сочлари унинг юз-кўзларини беркитиб ўйнарди. Ирина бир зум менга термулиб жим қолди. Бош чайқаган бўлди.
— Шундай де… Беҳудага сенга кўнглимни ёрмаётган эканманда-а?
— Ким билсин… Сен Рома ҳақида гапира¬ётгандинг.
— Ҳа, шунақа… Рома соғайгач бир йил Москва яқинидаги уйимда яшади. Мен унга турмушга чиқдим. Қизимиз Маша туғилди. Рома қурилиш бригадасига прораб бўлиб ишга кирди. Уни тушунар¬дим: у ўз юртини соғинарди, юртига қайтишни хоҳларди, кечалари ухлолмай юриб чиқарди. Бироқ ориятли йигит эди, мени хафа қилишни ўзига эп кўрмади. Мени деб кекса онаси, сингиллари азият чекишини эса истамадим. Бундай аҳволда бирга яшаб бўлармиди? Охири Рома ёрилди — онамни, уйимни, Хоразмни соғиндим деди. Қарасам лаблари пир-пир учаяпти, кўзида ёш қалқиган. Мени кечир. Сенинг олдингда қарздорман… Сен менга кўп яхшиликлар қилдинг. Мен  сени яхши кўраман, бироқ нима қилай, онам, сингилларимни ўйлаб юрак-бағрим эзилиб кетаяпти, деди. Унинг қаршисида  йиғлаб юборишдан қўрқдим. Индамай кўчага чиқиб кетдим. Уйга қайтиб келдим, диванда ғужанак бўлиб ётибди. Унга сездирмай тортмадан ҳужжатларини олдим. Тўғри аеропортга бордим. Ромага Тошкентга учиши учун авиачипта сотиб ол
дим. Рома тунги рейсда учиши керак эди. Қизимни опичлаб  аеропортга чиқдим. Хайрлашаётиб кўзлари жовдираб, кўзларига ёш қуйилди. Мени, қизимизни бағрига босиб узоқ йиғлади. Уйдагиларимни бориб кўраман, бир оз туриб, албатта қайтаман, деди. Бироқ мен унинг қайтмаслигини ички бир ҳиссиёт билан сезиб турардим.
— Демак, бошқа қорасини кўрсатмабди. Номард экан, — дедим чўрт кесиб.
— Нега ундай дейсан? Уни ҳам тушуниш керак.
— Нима бўлган тақдирдаям эркакнинг ишини қилмабди сенинг Романг.
— Дабдурустдан бундай ҳукм чиқаришинг яхшимас.
— Нима дейишимни хоҳлайсан?
— Ҳеч нима дема… Романи муҳокама қилмоқчи эмасман. Айтмоқчиманки, вақт ўтди, йиллар ўтди, ҳаёт ташвишлари, қувончлари ичида улғайиб ақлинг ҳам тўлишиб бораркан. Истакларимни жиловлай олишга куч тополдим. Бироқ қизимнинг хоҳиши, унинг қалбида тинчлик бермаётган ғалаён ўтини бостира олмадим.
— Қизинг…
— Ҳа, қизим… Дадасини кўриш, ақалли бир марта кўриш учун ҳамма нарсага тайёр эди. Мактабда ўқиб юрган кезларидаёқ Рома ҳақида сўраб-суриштиравериб ҳоли-жонимга қўймасди. Мен гоҳида аччиқланиб, уни топиш осонмас, Рома яшаётган жойга бориб бўлмайди, у ер жуда олисда, одамлари баджаҳл, ёввойи, деб қўрқитардим. У бу гапларимга гоҳида ишонарди ҳам. Ҳалигинда ўзбекларнинг нега ёмонлигини ойимдан сўранг, деб кесатганда шунга киноя қилаётганди. Москва Давлат Университетининг тарих факултетида учинчи курсда ўқияпти ҳозир. Кўнглининг тубида чўкиб ётган дадасини кўриш иштиёқини ҳеч нарса билан босолмаяпман. Бўй етган қизни алдаб бўлмас экан. Қизим ҳозир жиззаки бўлиб қолган. Унинг соғлиғини ўйлаб қайғураман. Жаҳли чиқса мен ёввойиман, мен ёввойининг қизиман дея чинқириб юборади. Тақдиримнинг қалтис ўйинидан ортган дардлар камлик қилгандай, қизимнинг юрагидаги оғриқдан ҳам азобланаман. У ахир инсон фарзанди, унинг ҳам қалби бор, юраги бор, орзу-армонлари бор,
ахир ўз отасини кўришни истайди, унинг қиёфасини хаёлида ўзича гавдалантиради, қони тортади, томири тортади, уни кўргиси келади.
Ирина ўзига-ўзи гапирарди. Ўзимни ноқулай  сездим. Тамаки тутатдим. Поезд аёлнинг дунё юкидан оғир дардини ортмоқлаб, чинқириб тун қаърида олға интилади. Ҳа, поезд одамларнинг дарду қувончини олиб интилади, самолётлар одамларни дарди қувончини олиб учади, демак, ерда ҳам, кўкда ҳам одамлар қалбининг оғриқлари, шодликлари… Одамлар эса мана шу тушунчалар бўлмаганида ҳеч ким, ҳеч нарса бўлиб қолаверардилар.
— Ирина…
— Нима дейсан?
— Сен жудаям чиройлисан.
— Қўйсанг-чи.. Мен тақдир, зарбаларига чидаб, қора кунларга кириб, очиқ чеҳра билан қарашга ўрганган, сиртига сув юқтирмайдиган шўрлик аёлман.
— Йўқ, сен чин маънодаги муҳаббат тимсолисан. Нима бўлган тақдирда ҳам Романг, Раҳмат бўладими, Рўзимат бўладими, Рўзиқул ё Рўзивойми, ким бўлганда ҳам бахтли одам экан. Эҳ, эссиз…
— Нега уҳ тортаяпсан…
— Билмадим.
— Сен мени тўғри тушунган бўлсанг кифоя. Хуллас, бошингни оғритиб юбордим. Уҳ-уҳ, совуқ шамол ураяпти. Ёмғир ёғадими дейман.
— Бизда кузнинг ўрталарида ёғингарчилик бошланади. Ҳали эрта.
— Барибир совқотаяпман. Қани, купега кетдик. Ётар пайти ҳам бўлиб қолгандир.
Мен унинг ортидан эргашдим. Купега киришимиз ҳамон қизи нимадир деб ғудранди. Уйғоқ экан, ойисини яна чақиб олди.
…Ургенч вокзалида мени дўстларим Рейимбой оға, Нурилла кутиб олишди. Иккови ҳам қадрдоним, минг йиллик қадрдон дейишади-ку, шунақа инсонлар тоифасидан. Рейимбой оға воҳада таниқли тадбиркор. Бой-бадавлат, бироқ ўта вазмин, босиқ, камтар киши. Бели бақувватлигини шундоқ юз ифодаси, ўзини тутиши, гап-сўзидан билиб оласиз. Хоразмнинг машҳур, бироқ ўзига бино қўймаган бойларидан. Нурилла шундоққина Ургенчнинг сўл биқинида, Амударёнинг нариги қирғоғида жойлашган Беруний туманидан. Билсангиз керак, Қорақалпоғистон Республикаси ҳудудида Ургенч билан Берунийни Амударё қирғоқларини туташтирган потон кўприк боғлаб туради.
Хуллас, қадимги Кат водийсининг Аму соҳилида, улуғ аллома Абу Райҳон Беруний бобомиз таваллуд топган юрт бўйида туғилиб ўсганидан ҳамиша фахрланиб юрадиган Нуриллабой анча сўзамол, бир қоп ёнғоқдай шақир-шуқур, гоҳида ёш болалиги ҳали ҳам қолмабди, деган ўй билан феъли-хўйи очиқлиги учун унга ҳавасим ҳам келади. Нурилла туман халқ таълими бўлими раҳбари. Ҳаётнинг паст-баландини кўрган, андаванинг обдовини қайси томондан олишни — вазиятни силлиқлашни, ўзидан катта раҳбарлар олдида сихни ҳам, кабобни ҳам куйдирмасликни яхши билади, тавозе-тавбаси жойида.
Икки оғайним билан ҳам қучоқлашиб кўришдик. Уларни Ирина Николаевна ҳамда қизи Маша билан таништирдим. Дўстларим руснинг икки гўзалига маҳлиё бўлиб бир пас анграйиб туришди. Бир-бирига маъноли қарашди.
— Зўрсан-ку, буларни қаёққа олиб борамиз?  
Нурилла пихиллаб кулиб, сўнг дўмбоқ кафтини узатиб ўзича танишган, ўз маданиятини изҳор қилган бўлди. Ирина кулиб қўйди. Маша, кечаги Маша бепарво, бормисан йўқмисан иши йўқ, худди бу дунёдан безиб бўлгандай ўз кўйида ўзи билан овора. Маша вокзалда мутлақо ўзгариб қолди, атрофга ҳаяжон билан аланглайди, Рейимбой оға билан Нуриллага умид ва ишонч туйғулари порлаган  нигоҳ билан боқади, гўё шулардан қайси бири менинг отам экан дегандай чиройли бармоқлари асабий ўйнаб, ҳаяжонини босолмайди.
Рейимбой оғанинг чўғдай қип-қизил, салобатли “Опел”ида шаҳардаги баобрў меҳмонхонага йўл олдик. Оға рулда. Нурилла олд ўриндиқда. Орқада биз — мен, Ирина, Маша. Манзилга етгунга қадар Нурилла меҳмонларга Ургенчни таништириб борди. Улар Нурилланинг таърифларини жон қулоғи билан тинглашади, атрофга ҳаяжон билан олазарак боқишади.
Меҳмонларни “Жайҳун” меҳмонхонасига, люкс хонага жойлаштирдик. Хайрлашаётиб Машадан ҳам ёруғлик чиқди — жудаям чиройли жилмайди:
— Хафа бўлманг, сиз яхши одамсиз. Мени кечиринг, — деди.
Ғалати бўлиб кетдим. Ирина эшик кесакасига суяниб:
— Ёзувчи, нима дейсан, уни тополармиканман? — деди оҳиста.
Мен унинг кафтини сиқдим. Юзига термулдим — нигоҳимиз тўқнашди.
— Албатта топасан, уни топиш йўлини ўзинг яхши биласан, вилоят ҳарбий комиссариатидан сўроқлайсан. Фалон йиллари афғонда бўлган дейсан, вассалом, — деб уни юпатдим.
— Биламан, шундай қиламан.
— Агар ёрдамим керак бўлса қўнғироқ қил…
Иринага қўл телефоним рақамини қолдириб хонадан чиқдим. Орқамдан эргашган Нурилла:
— Шундай гўзал аёлни, анови фариштадай қизини ташлаб қаёққа борардик, — деб тўнғиллади.
— Тез-тез юр. Қаердаги гапларни қўй. Дарё бўйига борамизми ё Ақчакўл соҳилида дам оламизми? — гапни чўрт кесиб мавзуни бошқа томонга бурдим.
— Бугун бизникида дам оламиз. Эртага тушдан сўнг Ақчакўл бўйига чиқамиз. Ҳамма нарса, тахта-қайиқ тайёрлаб қўйибмиз. Рейимбой аканг ов милтиғи ҳам топиб қўйибди. Хоҳласанг балиқ овлайсан, хоҳласанг ўрдак, қирғовул, товушқон отасан.
Ташқарида, катта йўл четида Рейимбой оға турарди.
— Нега бунча тез қайтдинглар? — деди у маъноли кулиб.
— Э, манови халақит берди. Мақол бор-ку, ҳалиги… ўзи ҳам емайди, бировга ҳам бермайди, деган, — Нурилла ўзигагина хос ҳолда елка учириб “хухулаб” кулди.
Потон кўприк орқали Амударёни кесиб нарги соҳил — Берунийга ўтдик. Йўл-йўлакай уларга Иринанинг тақдири ҳақида билганларимни сўзлаб бердим. Иккови ҳам жим бўлиб қолганди.
Нурилла уйида зиёфат берди… Эртасига пешиндан сўнг Ақчакўл соҳилига чиқдик.
Оҳ, нақадар кенглик. Уфққа туташ саҳро. Жулғин, саксовул, уюмтиконлар ўсиб ётган бепоён қумликнинг адоғи йўқ.
“Уазик” саҳрони қоқ ёриб қум уюмида кучаниб олдинга интилади. Саҳронинг ўртасида нима қиларканмиз, деб ўйлайман. Чорак соатлар юриб сўлга бурилдик. Мўъжизага дуч келдик. Шундоқ қумтепалар орасида гавҳардай товланиб, милдираб, мавж урган кўл пайдо бўлди. Кўл қирғоғи қуюқ қамишзор. Соҳилда чайла тикланган. Қозон осилган, ўчоқ олов гуриллаб ёнаяпти. Димоқни қитиқлаб қовурилаётган гўшт ҳиди таралмоқда. Ўчоқ бошида уч киши куймаланиб турибди. Бири қозон тагига ўтин ташлаяпти, бири гўшт тўла қозонни узун капгир билан қўзғаяпти, нарироқдагиси эса човгумда чой қайнатаяпти. “Уазик” тўхтади. Мезбонлар бизга қараб тек қолишди. Қўлига капгир ушлагани югургилаб келиб тавозе билан  дастлаб Нуриллага қўл чўзди. Сўнг мен билан Рейимбой оғага илтифот кўрсатди.
— Дастурхонга марҳамат, меҳмонлар. Айни вақтида келдинглар. Қани, Нурилла оға, меҳмонларни чайлага бошланг.
Чайлада дастурхон ёзилди. Дастлаб “Қоратов” шишалари думалади. Изидан мева-чева, минерал сув идишлари келтирилди. Улкан ёғоч лаганда қовурдоқ тортилди. Қирғовул гўшти газакбоп бўларкан, чанқаган эканмизми гап-гапга қовушиб уч-оғайни ботирлар иккита “Қоратов”ни думалатдик. Бош қизиди. Мана манзара, ана манзара. Чўл. Қумни ёриб чиққан тиконлар тўдаси, саксовулзор, жулғинзор… Биқинимизда ястаниб ётган зумрад кўл саҳронинг сирли ёввойилигига ўзига хос бир жозиба бахш этиб турганга ўхшарди. Кўл томондан салқин шамол эсади, қамишзор шовуллайди, қирғоққа танғилган дамлама қайиқ сув сатҳида лапанглаб солланади. Қум зарралари учади. Тепаликда қум тўзғийди. Кунботарда барча булутлар ботаётган қуёш нурида тилладай товланади, узоқ тикилиб турсангиз уфқ гуриллаб ёнаётган, кўкдан саҳрога олов парчалари тушаётганга ўхшайди. Оқшомнинг қизғиш шуъласи кўл сатҳида ҳам акс бериб борлиқ сирли қирмизтус рангга чўлғанган.
Хушҳол кайфиятда қайиққа тушдик. Енгил шамол қайиқни кўл ичкарисига сурди. Сув юзида қалқиб кичик тўлқинлар пайдо бўлади. Яримигача сув босган қамишзор ичкарилаганимиз сайин сийраклашиб бормоқда. Олисдаги кўз илғамас тепаликларга тўш урган бепоён кўлга энди чиқиб эдик ҳамки, қамишзор бурчида нимадир потиллагандай бўлди. Нурилла кўрсаткич бармоғини лабига теккизиб “жим” ишорасини қилди. Эпчиллик билан қўшоғизни олиб ўқлади-да, милтиқ милини ўша ёққа тўғрилади. Лаҳзада нимадир қорайиб кўрингандай, сўнг ўзини қамишлар орасига ургандай бўлди. Нурилла тепкини босди, атроф гумбурлаб кетди, бир гала ўрдак потирлаб кўкка учди, ҳавога порох ҳиди ўрлади. Қамишзор бурчагида нимадир, сувда шалоплаб турди-да, жимиб қолди. Рейимбой оға қайиқни илдамлик билан ўша томонга ҳайдади. Сув сатҳи қип-қизил қон. Отилган ўқ сочма бўлса керак, учта ўрдак сув юзида қонга бўялиб ётибди, улардан бири ҳали жон таслим қилмаган — қанотларини ёзиб жон уҳмида типирчилайди. Қам
ишлар орасини ёриб ичкари киришга, беркинишга уринади. Юрагим увишди. Хушҳолликдан ҳеч вақо қолмади. Нурилла ҳеч нарса бўлмагани каби энгашиб ўққа учган ўрдакларни олиб қайиққа ташлади, мен уларга қарамаслик учун юзимни бурдим. Ўқ солинган халтачани эса сувга ташлаб юбордим. Нурилла анграйиб турди-да, сўнг бобиллаб берди:
— Нега ундай қиласан, ақлинг жойидами? Эссиз, шунча ўқни расво қилдинг-ку…
— Бўлди. Отмайсан, ҳеч нарсани отмайсан. Ов-пов қилмайсан.
— Сени деб овга чиқдик. Ҳей, қизиқ одам экансан-ку… Кўлда ов қилишнинг гашти бор-ку.
— Жим бўл, оғайни. Кўп гапираверсанг, бу сафар милтиғингдан ҳам айриласан, — дедим.
Қизғиш ёғду оғушидаги соҳилга қайтдик. Ўчоқда ўт гуриллаяпти. Уч эркак ғимирлаб, яна нималарнидир тайёрлашмоқда. Оқшом чўкиш арафасида – табиатнинг талош палласига хос бўлган гўзалликни таърифлашга сўз ожиз, айниқса кўл бўйида, айниқса саҳрода, айниқса чин дўстлар даврасида.
Соҳилга оёқ қўйишим ҳамон қўл телефоним жиринглади. Аёл овози:
— Салом, Ёзувчи. Бу менман, Ирина…
Телефонда ҳиқиллаб йиғлаяпти. Юрагим увишиб кетди.
— Нима бўлди? Уни топдингми? Нега йиғла¬япсан?..
— Қаёқда дейсан. Йўқ. Ҳарбий комиссариятда, вилоятда ҳам рўйхатда йўқ экан. Кун бўйи ҳамма туманларга сўровнома юборишди. Топилмади.
Ирина энтикиб гапирар, йиғидан ўзини тутолмасди.
— Шундай бўлиши ҳам мумкин эканми? Бутун бошли одам йўқ бўлиб кетаверадими?
— Ана, йўқ дейишаяпти-ку. Энди нима қиламан? Ёрдам бер, Ёзувчи.
— Нима қил дейсан? Ҳозир қаердасан?
— Меҳмонхонадаман. Роса чарчадим. Бошим қотиб қолди. Маша аза очиб юрагимни қон қилворди. Ўзинг қаерда юрибсан? — Ирина зорланиб гапирар¬ди.
— Кўлдаман. Ов қилаяпман.
— Демак, келолмас экансан… Сиқилиб кетдим.
Ирина уф тортди. Овозида алланечук ҳазинлик, ғамгин ўтинч бор эди. У айни дам мен билан бу кеч негадир кўришишни хоҳлаётганини, бегона юртда ёлғизлик азоби жон-жонидан ўтиб кетганлигини ҳис қилдим.
— Агар сен хоҳласанг машина юборишим мумкин. Кечки кўлни бирга томоша қилардик.
— Жон-жон деб борардим-у, Маша кўнмайди. Тўшакка бурканиб ётиб олди. Унинг хархашалари ҳам жонимдан тўйдирди. Ё Худо, айт, Ёзувчи, нима қилай!.. Имконинг бўлса ўзинг келақол. Бирга нонушта қилардик…
— Бўпти, бораман, — дедим қатъий. Шу тобда юрагим гупиллаб урар, Иринанинг қаршисида бўлиб қолишни ич-ичимдан истаётгандим.
Кенг саҳро ҳам, бепоён кўл ҳам, кенг дунё ҳам менга тор бўлиб қолди. Оқшом чўкди. Ҳавони қовурилаётган балиқ ҳиди тутди. Чайлада ёнбошлаб ётдик. Атрофда хизмат қилиб юрган йигитлардан бири шиша чироқнинг ичини очиб керосин қуйди. Сўнг пиликни ёқди. Чайла ёришди. Дастурхондаги ноз-неъматларни хира ёғду чулғади. Нурилла дастурхонда думалаб ётган “Қоратов”дан бирини олиб оғзини очди. Уч пиёла тўлдириб қўйиб, шишани бўшатди. Учовимиз ҳам бир кўтаришда охиригача олдик, сўнг пиёлаларни тўнкариб қўйдик.
— Демак, бормасанг бўлмайди, шундайми, — ўсмоқчилади Нурилла.
— Ҳа, шундай. У кутаяпти-ку, тушун ахир.
— Қандай қилиб борасан? Мен ҳам ичиб олганман… Шундай дам олишнинг белига тепма, — деди норизо оҳангда Рейимбой оға…
— Ваъда бердим. Катта йўлгача чиқариб қўйсанглар бўлди.
— Қайтмайсанми? Нима бало, ўша ёқда қолмоқ¬чимисан, — Нурилла таажжубини яшириб ўтирмади.
— Бунисини билмайман.
— Яхши, бирор йўлини топармиз. Ана, балиқ ҳам тайёр бўлди, — Нурилла ўчоққа ишора қилди. Каттакон бир лаганда қовурилган балиқ олиб келишди. Нурилла ўчоқ бошида турган йигитлардан бирига қичқирди: — Ҳов, Контуж, нега имиллаяпсан. Дастурхоннинг кўрки қани? Шишалардан олиб кел. Балиқнинг тагида қолсин. Тез-тез бўл, ҳов, нега овозинг чиқмайди. Илдам бўл. Меҳмон кетаман деяпти.
Хизмат қилаётганлардан бири уч шиша “Қоратов” олиб келиб, дастурхонга қўйди.
— Қани, Контуж, оч буни. Ўзингга ҳам тўлдириб қуй. Қани, бошни қотирма, ол, ўзингга яхшилаб қуй. Бизни ўйлама… Қани.
— Ёшулли, узр, мен ичмайман, — деди йигит мулзам тортгандай.
Серсавлат, узун қўллари кенг елкасига мос, гавдасини бироз букиб ўтирган йигит илжайди. Мойчироқнинг ним ёруғида кенг, яполоқ юзидан туртиб чиққан чакка суяги, қирра бурни, ўзига ярашиқли қалин мўйлаби, катта-катта ўткир кўзлари, ўсиқ қошлари, қиёфасига сингиган жиддийлик кишини ўзига тортарди.
— Контуж, сенга хизмат бор. Меҳмон аканг билан Ургенчга ўтиб келасан, прованг ёнингдами? Рейимбой оғангни “Опели”да. Тайёр тур.
Йигит кўксига қўлини қўйиб таъзим қилгандай бўлди. Бироқ миқ этмасди. Сўнг менга ижозатми дегандай ер остидан Нуриллага қаради.
— Контуж, бир оздан сўнг йўлга чиқасан, аччиқ қилиб кўк чой дамла, — Рейимбой оға машина калитини йигитга узатди. Контуж деганлари ўрнидан туриб, лапанглаб ўчоқ томон кетди.
— Бунинг исми ким? Контуж деб чақира¬сизларми? — дедим Нуриллага.
— Исмини билмайман. Ҳамма Контуж деб чақиради. Кўлда қоровул. Аммо қиёмат овчи. Учаётган қушни уради. Контуж деган отга ўзи ҳам кўникиб кетган.
— Ишқилиб эс-ҳуши…
— Қўрқма, контуж бўлса ҳам жуда эпчил. Зўр ҳайдовчи. Машина бошқаришда бунга тенг кела¬дигани йўқ.
— Уни яхши танийсанми?
— Тўғрисини айтсам, бу ерларга қаердан келиб қолганини билмайман. Ёзда кўлда бўлади, қиш кунларида одамларнинг уйида хизматини қилади. Ҳар ерда ётиб кун кечиради. Лекин ўта ақлли қурмағур, ичмайди, чекмайди.
— Қариндош-уруғлари ҳам йўқми?
— Йўқ, шекилли. Сўққабош. Қўйсанг-чи уни, қани, яхшиси, балиқдан ол. Ҳозир “Уазик”да Контуж икковингни бизникига олиб боришади. Сўнг “Опел”га ўтириб, Ургенчга жўнайсан. У ёқда ётиб қолма, кеч бўлса ҳам уйга қайт. Рейимбой оғанг билан сени уйда кутамиз.
— Яхшиси, ҳаммамиз бирга кета қолайлик…
— Қаёққа?
— Сеникига, кейин Ургенчга.
— Жиннимисан, ҳов, шундай маишатни ташлаб-а… Биз уйга ўзимиз борамиз. Унга қадар сен ҳам Ургенчдан қайтасан. Тўғри уйга қайт. Бизникида тунаймиз. Қайтасанми ёки… — Нурилла яна пихиллаб кулди.
— Бўпти, майдалашма. Контужни чақир… Бўлди, қуйма, бошқа ичмайман.
Мен ўрнимдан турдим. Ҳайдовчи “Уазик”ни ёндирди. Контуж иккимиз машинага чиқдик.
Чодир томли “Уазик” йўлга тушди. Чодирга ўрнатилган ойна орқали ортга қарадим. Гуриллаб ёнаётган гулхан, соҳилдаги чайла тобора олислаб борарди.
Нурилланинг уйига етиб келгач, “Уазик” бизни қолдириб, изига қайтиб кетди. Биз “Опел”га ўтириб Ургенчга жўнадик. Рейимбой оғанинг ишониб калитни топширганича бор экан, Контуж машинани усталик билан бошқарар, кўнглимдагини пайқагандай елдириб борарди. Ургенчга кириб келганимиздагина миқ этмай қовоғини уюб келаётган Контуж ниҳоят тилга кирди:
— Оға қаерга борамиз?
— “Жайҳун” меҳмонхонасига ҳайда.
Ранг-баранг нур таратиб порлаган чироқлар оғушида нақадар жозибали кўринган Ургенчнинг қоқ марказида жойлашган салобатли меҳмонхона ёнида тўхтадик. Вужудимни ҳаяжон чулғар, ўзимни атайин сипо, бепарво тутишга уринмай, машинадан тушишга юрагим дош бермасди, агар шу тобда Контуж: “Оға, кетдик, уйга қайтамиз”, деса индамай рўйхушлик беришим ҳеч гап эмас эди. Нега шундай ҳолатга тушганимни ўзим ҳам билмайман денг.
— Оға, энди нима қиламиз?
— Нима қилардик, кетдик, меҳмонхонага кирамиз, — дедим базўр.
Оёқларим ўзимга бўйсунмайди. Вақт ўтказиш учун меҳмонхона ёнидаги дўконга бош суқдим.
— Оға, у-бу нарса оламизми?
— Албатта, албатта оламиз. Қуруқ қўл билан бормаймиз-ку…
Контуж айтган “у-бу нарса” иккита елим халтага жойланди.
— Оға, менга беринг, мен кўтара қолай.
— Ихтиёринг.
Ичкарига кирдик. Мармар ётқизилган ойнаванд фаедан ўтиб, лифт орқали тўртинчи қаватга кўтарилдик. Узун йўлак бўйлаб бораяпман. Ортимда Контуж. Елим халталарни икки қўлтиғига қисиб олган. Бепарво. Дунёни сув босса тўпиғига чиқмайди. Бунча дўкиллатиб қадам босмаса.
Ва, ниҳоят мана, ўша хона эшиги. Икковимиз ҳам тўхтаб бир лаҳза жим қолдик. Контуж ишшайиб турибди. Эшикни тақиллатдим. Ичкаридан қадам товуши эшитилиб, остонада Маша пайдо бўлди.
— Киринг, сизни ойим кутаяпти.
У шеригимга қизиқсиниб қаради.
Кираверишдаги хонада бир-бирига қарши қўйилган айнан ўхшаш иккита диван ҳамда юмшоқ ўриндиқ, бир қаноти қия очилган дераза ёнида байрамона, дид билан безатилган стол. Чиндан ҳам кутаётган экан, деган ўй ўтди хаёлимдан. Контуж эса пошнаси лой, чанг босган қийшиқ поябзалини ҳам ечмасдан тасур-тусур қилиб кириб келди-да, хона ўртасида қаққайиб туриб қолди.
— Ойим ичкари хонада, ҳозир чиқади. Қани столга марҳамат, — Маша қирқ йиллик қадрдон¬лардай бизни ўзига яқин олиб табассум қилди.
Ичкари хонадан эгнига барқут халат ташлаб Ирина чиқиб келди. Олтин сочлари елкасида шовуллайди. Мовий кўзлари чақнаб-чарақлайди. Тиниқ, чиройли чеҳрасида кулги.
— Ёзувчи амаки, бугун ойимнинг туғилган куни. Ажойиб кунда ғаройиб саёҳат, — Машада кечаги тундлик, қайсарлик ва бетгачопарликдан асар ҳам қолмаганди.
Мен Иринага қарадим. У туйқус жойида тўхтаб орқага тисралди. Шу пайтда серрайиб турган Контужнинг қўлидаги иккала елимхалта ҳам ерга тушиб кетди, шишалар чил-чил синди. Бу ғаройиб манзара лаҳзада содир бўлди. Мен карахт бўлиб қолдим. Маша талмовсираганича деворга суяниб дам ойиси, дам менга, дам Контужга қарайди. Контуж иҳради, юзи оқариб, кейин лаблари пирпираб нимадир демоқчи бўлди, гапиролмади. Мен нима бўлаётганини англай олмасдим, Контуж тиззалаб ўтириб, бесўнақай қўллари билан бошини чангаллаб олди. Ирина тик турган кўйи телбавор, афтадоҳол қиёфада Контужга тикилиб турди-да, хаста, иҳроқ овозда деди:
— Рома, бу сенмисан?… Рома, бу сенмисан?!
Кейин уввос тортиб йиғлаб юборди.