Ўлмасой опамнинг  азиз хотирасига бағишлайман

Муқаддима

Баҳор тоғларнинг устларидан то нигоҳ етмас олислардаги яйловларгача ястаниб кетган бепоён кенгликларни саноқсиз рангу тус, шаклу қиёфадаги анвойи гул-чечаклар билан безайди, шамоллар қатида исларини, гулчангларини ва уруғларини кўтариб учиб, бошқа ерларга сочади, турли-туман қушлар у ризқлардан чўқиб сайраб юришади. Гуркираб ўсган буталар бағрида қурту қушлар турлича сасланишади, чигирткалар сак­райди, чумолилар емиш илинжида ҳар ёққа тарқалишади.
Ҳаволарни алмаштирадиган ва табиатни жўштирадиган икки унсур бор бу ерда: шамол ва сув. Шамол куртакларни очади, гулкосаларни тўкади, ерни уйғотади. Сув тупроқ бағрида яшириниб ётган уруғларгача сингиб боради. Шу икковлон тупроқни илҳомлантиради, гўё қулоқ эшитмас, ақл бовар қилмас бир садо ила ҳар нарса бирданига ҳаракатга келади.
Бу ерларда шамоллар сурон солиб эсадилар: кунботардан кунчиқарга, кунчиқардан кунботарга…
Шамол забтида толлар, тутлар, тераклар чайқалади, қамишлар шовуллайди, буғдойзорлар шитирлайди, қовға попилтириқлари момақаймоқ укпарлари билан ҳар ён қўшилиб учади, ёввойи ўтлар атри экинлар ва дарахт гуллари иси билан қўшилиб ҳузурли, ғалати бўй ҳосил қилади.

Биринчи қисм

Қишлоқ томорқалари аро олинган сарғиш гувалак девор устига қуёш чиқмасидан ниначилар қўниб олишган. Улар турли-туман. Масалан, кичкина сариқ ниначи заиф бўлади, тез чарчаб қолади. Қизғиш тусли яна бир тури ҳам бор. Энг каттасини, кўк ранглисини от ниначи деймиз, у сира толиқмайди. Бошқалари тонгги шудрингда намланган қанотини гувалак ёки ердаги кесак устида қуритиб ўтиради, каттаси эса қаноти нам бўлсаям учаверади.
Томорқа адоғида баланд тераклар бўй чўзган. Остларида ўтлар гуркираб ўсган, печаклар оппоқ гуллаб, терак танасига чирмашиб, ҳатто учигача чиқиб кетган.
Раъно деган кўзлари чақнаб-чақнаб турадиган бир қизча мана шу ҳовлида дунёга келган.
У – шиддати, ғайрати ичига сиғмас қизалоқ. Ўзидан катта челакларни кўтариб, даранглатиб юриб қолади. Югуриб тинмайди, гулдор кўйлакларни яхши кўради, аммо ўйинга берилганидан кир қилиб қўяди, “кир бўпти-ку” дейишса, “вой ўлай” деб эгилиб этагини кўтариб қарайди.
Дарахтлар бениҳоя баҳайбат ва ажойиб, шохларидаги қушчалар Раънога анқайиб қарашади. Улкан соялар аро шунақанги тез чопадики! Наъматак буталари оппоқ гуллайди. Шафтоли пушти, ўрик оқиш, гилос қизғиш гул очади. Момақалдироқ гумбурлаб, жала қуйганида барининг гули тўкилиб, сувларда чайқалиб туради, шунда Раъно яланг оёқчалари билан сувларни сочиб ўйнайди.
Қўшни бир қизалоқ ҳам бор, исми Хосият. Хоси деб чақиради Раъно уни.
– Хоси, ўйнайсанми?
– Йўқ, онам иш буюрган.
– У ишни битириб қўйиб, кейин ўйнасак-чи?
– Майли.
Хосиятнинг онаси озғин, баланд бўйли, доим гули ўчган кўйлак кийиб юрадиган аёл.
Биргалашиб ичи қорайиб кетган ўчоқнинг кулини тозалашади. Кейин ариқда энкайиб, коса-товоқ ювишади. Коса-товоқлар сополдан. Уйда оппоқ чинни идишлар ҳам бор, Хосиятнинг онаси уларни ҳеч кимга ишонмайди. Кундалик ишлатиладиган идиш-товоқларни кўпинча тандирдан ё ўчоқдан кул олиб, ишқаб-ишқаб ювишади. Гоҳо ўтларни юлиб, шу билан ҳам тозалашади.
Икковининг ҳам оёқчалари ингичка, товонлари қорайиб-қорайиб кетган, иккалови ҳам кўзлари чақнаб-чақнаб турадиган ёқимтой қизалоқлар.
Юмушлардан бўшаганларида биргалашиб ўйнашади. Кичкиналикларида қум ўйнашарди. Кейинроқ чўпга бир бўлак матони ип билан ўраб-чирмаб, аёл шаклини бериб, “меҳмон-меҳмон” ўйнайдиган бўлишди. Бу ўйиннинг хусусияти шундаки, гоҳ унисиникига, гоҳ бунисиникига “меҳмон” келиб қолади. Қизалоқлар меҳмонни кутиб олишиб, тўшак солиб ўтирғизишиб ҳол-аҳвол сўрашишади, кейин бир чеккага қозон-ўчоқ осиб, овқат пиширишиб, дастурхонга таом ҳам тортишади. Кейин қизалоқлардан бирини ё онаси чақириб қолади, ё ўзи:
– Вой ўлай, гаплашиб ўтираверганимни қаранг, ишларим қолиб кетяпти-ку, борақолай, – дея уйига “жўнайди”.
Ажаб, бу беш-олти яшар бу қизгиналарнинг “болалари” ҳам бор, уларни ўзларича койиб-уришишади:
– Бола бўлмай қол, мунча мени куйдирасан? Буюрган ишларимни қилмабсан-ку?
– Хоси, болаларинг нечта?
– Тўртта. Сеники-чи?
– Меникиям тўртта. Йўқ, бешта экан!
Қишлоқ қизгиналарининг ўйинларидан яна нималарни айтса бўлади? Баҳорда биринчи бўлиб тол оч-яшил тусда куртак ёзади. Тол пўстлоғи мўрт, енгил бураб туриб, ичидаги оқиш чивиғини чиқазиб ташлаб, попукли қисмини сочларига қўшиб ўриб олишади, буни толпопук, дейдилар. Яшил толпопуклар чиройли кўринади-да. Ўғил болалар эса тол новдасидан сурнай ясаб, чийиллатиб чалиб юришади.
Ўйнаганларида қўшиқлар ҳам айтадилар:
 
Чумоли чумоли-я,
Майда чумоли-я,
Чумолини уяси,
Дошқозонни куяси,
Алли қиз, балли қиз,
Чиқақолсин Раъно қиз…

Қўшиқ айтар эканлар, майса пояларида ўрмалаб юрган чумолилар анграйиб қарашаётгандай туюлади, Раънонинг кулгиси қистайди.
Бундай қўшиқлар кўп, Раъно ҳам анчагинасини ёд билади. Кеч кира бошлаганида дарвозахона олдидан болаларнинг жўр бўлиб айтган чорловлари эшитилади:
 
Ҳалинчаг-о ҳалинчак,
Уйдан чиқмаган келинчак!..

Ўйнай-ўйнай чарчашгач, бу қўшиқнинг терси айтилади:

Ҳалинчаг-о ҳалинчак,
Уйига кирмаган келинчак!

Потирлаб ҳамма уй-уйига тарқалиб кетади…
Шом тушганида кўкда юлдузлар жимирлай бошлайди. Узум токлари орасидан жуда ёруғ ой самога кўтарилади. Ишком остидаги сўрида овқатланиб ўтиришса, тўсатдан ғўнғиллаб дарахт қўнғизи ёки бузоқбоши учиб келиб қолади. Раъно бузоқбошидан қўрқади. Қўнғиз эса ягона шохини кўз-кўзлаб, дастурхонни тирмалайди. Ой янада ҳаволаб, кеча қоронғисида шитирлаётган тераклар учига етганида айвонга қаторасига жой солинади, боши ёстиққа тегиши билан донг қотиб, болаликнинг мусаффо уйқусига чўмади.
Туш ҳам кўрадими? Ҳа, лекин у тушлар эсда қолмаган.
Эсида қолгани – айвоннинг ораси очиқ тахталари, тепадаги вассажуфтлар ва ўша ердан мўралаб турадиган қалдирғоч болалари.
Ҳар ҳолда, у жуда одобли ва ақлли қиз бўлиб ўсмоқда эди.
Ҳушёр нигоҳи билан теваракни кузатар эди.
Кишиларнинг бари оппоқ яхтак кийиб, белларини яшил ёки кўк ранг белбоғ билан боғлаб, маҳси-этик кийиб юришади, белбоғларида пичоқлари осиғлиқ туради. У жуда ўткир, айб иш қилса, катталар ўша пичоқ билан шўхроқ ўғил болаларнинг қулоғини кесиб олишлари мумкин. Қизларнинг қулоғини кесишмайди, қизалоқларни фақат хотинлар чимчилаб-койишади.
Дунё жўшиб ётади-да. Баҳорда ҳар нарса жунбишга келиб, теварак бирпасда турли-туман гул-чечакка бурканиб кетади. Ариқчадаги сув ҳам шўх-шодон оқа бошлайди: ранги бўтана тус олиб, у бўтана аро майда шохчалар, ўтларнинг барглари ва гуллари оқиб келади.
Гоҳ-гоҳ уйга бегона кишилар ҳам келишиб, илжайишиб “Ҳой қизча, отингиз нима?” деб сўрашади. Раъно уларга исмини айтгиси келмайди. “Бор-э” деб чопиб кетиб қолса ҳам биров уни койиб-уришмайди, кулиб қўяқолишади.

Ота

Ота баланд бўйли, кенг елкали киши бўлиб, Раъно уни жуда яхши кўради.
“Отанг келганида “Ассалому алайкум” деб, қўлингни кўксингга қўйиб, бурро-бурро қилиб салом берасан, – деб қулоғига қуяди она. – Салом берганингда бақрайиб қараб турмайсан, дарров қайтиб, ишингга уринасан.
Сен қиз боласан, тенгдошларингга салом бермасанг ҳам бўлаверади, лекин катталарга албатта салом берасан.
Катталар сенга салом беришса, алик олмайсан, худди эшитмагандай, шошиб ўзинг салом берасан.
Қизалоғим, ҳар муомаланинг ўз одоби бор. Меҳмон келса, дарров янги тўшаклардан опкелиб соласан, фотиҳа қилингач, дастурхон ёзасан. Дастурхонни тескари ёзиб бўлмайди, хафа бўлади, юзимни тескари қилди деб. Келган киши саноғига қараб тўртта, олтита ёки саккизта нон, қанд-қурс, мева-туршак қўясан. Нонни тоқ қўйиб бўлмайди. Нонни тескари қўйсанг, у ҳам дастурхонга ўхшаб хафа бўлади. Меҳмон кутишнинг ўзига хос одоблари бор, қай тарзда ҳол-аҳвол сўрашишу қай тарзда хайрлашишгача аста-секин ўргатаман, аммо уйда ўзимиз ўтирганимизда ҳам одобга риоя қилишинг шарт. Масалан, кечагига ўхшаб сираям тўрга чиқиб кетмайсан, қиз боласан-ку, ахир? Ҳамма ўтирганида сен ош-овқат опкеласан. Кейин, икки оёғингни чапга букиб, одоб билан ўтирасан, ким чой ичкиси келса, пиёлага ярим қилиб қуясан, бармоғингни учи билан тутиб, назокат билан узатасан.
Агар кимдир чойни охиригача ичмасдан қайтиб узатса, билдирмасдан тўкасан, чой қолдиғи устига яна чой қуймайсан.
Чой дамлашниям ўз усуллари бор, чойнак ичи оппоқ бўлиши керак, қайноқ сув билан чайиб ташлаб, кейин қуруқ чой соласан. Албатта, дам едирасан.
Дастурхонда фотиҳадан олдин ўткир нарса турмасин. Ўткир нарса дуони кесади деганлари ёлғон, аслида тиғига дам берилгани ёки гўшт кесилгани учун олиб қўй дейилади. Ҳамма дуо қилгач, туриб коса-товоқларни йиғиштирасан, кейин дастурхонни “Савобини дун­­­ё­­­дан ўтганларга бағишладим” деб қоқасан. Дастурхон одамлар оёқ ости қилмайдиган жойга қоқилади, увоқлари қурту қушларнинг ризқи бўлади, қурту қуш еса рўзғорга барака киради…”
Жамалаксочгина, шаддодгина Раъно мана шуларни кўра-кўра ўсади.
– Эркак кишиларга тик қарамагин, – дейди она.
– Нега?
– Одобсиз қизча экан дейишмасин-да. Эркак киши келаётганида йўл бўшат, қаққайиб турма. Ёнингга кепқолсаю таниш бўлса, ерга қараб салом бер, нотаниш бўлса гапирмаям, қарамаям.
Ҳовлию кўча супуришни азалдан ўрганиб олган. Ёзда сувлар ҳам сепади. Ҳамма жуда эрта тургани учун саҳарлар онаси “тур, қизалоғим” деганида кўзларини зўрға очади, уйқу жуда ширин. Она ҳаммадан эрта туриб, сув иситиб ҳам қўяди. Лекин Раънога ариқдаги сувда бет ювиш маъқул.
Чунки, жилдираб шўх-шодон оқувчи шу ариқча Раънонинг суҳбатдоши.
– Ариқча, оқяпсанми?
– Ҳа, оқяпман.
– Зўрға турдим, яна ухлаб қолгим келяпти.
– Меҳнат одамни ўлдирмаган, танангда жонинг бор экан, урин, қимирла, ўзингни юмушга ур, – дейди ариқча онасининг овози билан.
Шу тариқа яна бир кун бошланиб кетади.
Гоҳо Хоси иккаласи беҳи остида бир-бирларига сув сочиб чўмилишади. Лекин кунларнинг бирида чўмилишга бориб, беҳи шохига қўниб олган катта бир қушни кўришди. Қушнинг кўзлари сариқ, катта-катта, шохда қимир этмай ўтирарди. Қизалоқлар ҳайиқишиб, ортларига қайтиб кетишди.
– Нимага чўмилмадинг? – дея сўради она.
– Бир қуш бор экан, бақрайиб қараб тураверди, уялдим, – деди қизалоқ.
Она қизини ўзига тортиб, бағрига маҳкам босиб юз-кўзларидан ўпди, “Ишқилиб, омон-эсон катта бўлгин, онанг чўри”, деди сочларини силаб.

* * *

Яна бир чақалоқ туғилди.
У ҳеч нимани билмайдиган, гоҳ ўзича кулимсираб, гоҳ чириллаб йиғлайдиган қизиқ бир жонзот эди.
Онаси юмушга уннаб кетганида гоҳо Раънога “Укангга қараб тур”, дер эди. Шунда Раъно қизиқсиниб унинг қўл-бетларини ушлаб кўрарди. Чақалоққа бу ёқмас, ғингширди.
Она аллалари ҳам ўчмас бўлиб ёдига муҳрланди:
Тилимнинг узуни-ё, алла.
Юзимнинг қизили-ё, алла,
Юрагимнинг тафтига-ё
Тандирлар қизийди-ё, алла…
…Отасининг давлати йўқ, алла-ё алла,
Онасининг роҳати йўқ, алла-ё алла…
Сўзларига эътибор берармиди? “Юзимнинг қизиллиги сен туфайли”, дермиди онаси? “Сен бўлмасанг сомондай сарғаярдим, Худойим етказганига минг шукур” дермиди? “Тилимнинг дўсту душман орасида узун бўлишиям сендан, ахир… Йўқса, орзу-армонларим мўл эди, энди эса юрагимда тафтига тандирлар қизийдиган даражада лаҳча чўғлар бор, жоним болам”, деб куйлармиди алласини онаизор?
Гоҳо хотинлар тўпланиб, чилдирма чалиб қўшиқ ҳам айтар эдилар:
Толеим бўлса эди, ёнган чироқ ўчармиди?
Мен суянган тоғларим ости билан кўчармиди?
Йиғлай-йиғлай тиниқиб, кейин яна чақчақлашиб ўтираверишарди. Қизгина улар кийган кўйлакларга, тақинчоқларга эътибор берар, тезроқ катта бўлгиси, мана шунақа гулдор кўйлаклар кийгиси, тақинчоқлар таққиси келар эди.

Чимчиловчи ғалати махлуқ

Бу ерларда шамоллар сурон солиб эсадилар: кунботардан кунчиқарга, кунчиқардан кунботарга…
Уйларнинг омонат томларни кўчириб, хас-хашакларни учириб, тик қадли теракларни чўрт узиб юборадиган мана шу қувватли шамоллар қатида девлар учиб келишарди.
Улар бувининг ёки онанинг эртакларидан пайдо бўлган хаёлий махлуқлар эдилар.
Баъзиларини эса Раънонинг ўзи ўйлаб-яратиб олган эди.
Шулардан бири – ғоят узун бўйли, баҳайбат, бутун вужуди ялтираб, кўзларининг соққаси тинмай айланиб турадиган чимчиловчи ғалати махлуқ бўлиб, ҳамма ухлаган, ой ҳаволаган маҳалда томорқалар орасидан сездирмай чиқиб келар, мабодо ҳеч ким сезмаса, ўйиб-чимчилаб олиши мумкин эди. Пайдо бўлар маконию ғойиб бўлар жойи ҳам ноаниқ, қилар иши фақат Раънони кўрқитишдангина иборат бу махлуқ қайда яшашинию нима еб-ичишини ҳам билиб бўлмасди. Айвонда ётганида, ой ёғдуси нурли чанг сингари теваракни энлаб, сокинликка чўмдирган маҳалда дарахтлару жўхоризорлар орасидан чиқиб келаверарди. У махлуқни фақатгина Раъно биларди, холос, бировга айтса кулгига қолишини ўйлаб индамасди. Аслида у махлуқ Раънонинг тасаввуридагина бор эди, бироқ, қай тарздадир пайдо бўлиб, тепасига келиб ўйиб-чимчилаб олишидан қўрқарди-да. Ўйлаб қараса, шу маҳалгача у махлуқ бирор сўз айтмабди, қилар иши ваҳима уйғотиш бўлибди, холос.

Айёр малла тулки

Шунақа қўрқинчли жонзотлардан яна бири айёр малла тулки бўлиб, кишиларнинг гапига қараганда, экинзорлар ва дарахтлар орасида пайт пойлаб яшириниб ётар, ёш болалар уйда ёлғиз қолган маҳалида тепасига келиб қитиқлар, кулдира-кулдира ўлдирар экан. Униям яшаш жойи ва нималар билан машғуллиги номаълум эди. Бепоён томорқазорлар аро баъзан ёлғиз юрганида, қўралар ва жингуллар орасидан ўша тулки чиқиб келишидан қўрқиб юрди. Бир куни баланд ўсган, барглари сарғая бошлаган жўхорилар орасидаги йўлакдан бораётса, поялар қаттиқ шитирлаб, бир нима отилиб чиқиб келганида қўрққанидан жойида серрайиб қотиб қолди. Жажжи юракчаси қинидан чиққудай дук-дук урар, юзлари музлаб кетгандай эди. Қараса, шу атрофда санқиб юрадиган дайди мушук экан. Мушук ҳам рўпарасидаги қизчага анграйиб қараб тураверди.
– Бо-ор, йўқол! – деди Раъно ва йиғлаб юборди. Ердан кесак олиб отган эди, мушук ура қочди.
Кичкина сариқ қизча

У қизчанинг мавжудлигини Раъно ўртоғидан билиб олди.
Сариқ қизча дарахтларнинг шохларида, қалин ва ғуж ўсган қаровсиз жингулзорларда оёқчасини осилтириб ўтирар, айтишларича, пичоқ ва қалампирдан жуда қўрқар, мабодо ёлғиз болаларга дуч келса, бошини айлантириб узоқ далаю яйловларга адаштиргани олиб кетарди.
Раъно мана шулардан жуда қўрқарди.
Кечалари баъзан ўрнидан туриб, уйқусираганича бориб отасининг бағрига кириб кетарди. Ота бағри улкан, тинч ва осойишта, у бағирда таърифсиз тинчлик ва фароғат қўйнига чўмар, сал ўтмай пишиллаб ухлаб қолар, уйқудан уйғонганида эса ўзини ўз жойида кўрар, шунда ота, у ухлаб қолгач, авайлаб кўтариб ўрнига олиб кетиб ётқизганига ақли етар эди. Отасини шунинг учун ҳам яхши кўрарди, йўқса ота у билан жуда кам гаплашарди, чунки ишидан кеч келарди. Аммо келганида қизгинанинг қалби қувончга тўлиб кетар, шуни онасига ҳам, отасига ҳам айтолмасди-да. Шамолларда, ёмғирларда она жаврай-жаврай супра ёйиб, хамир қорар, бир ёқда ука чириллаб йиғлаб, бир ёнда она юмушларига улгуролмай саннаганида, онамга ёрдам берақолай деб чопиб бориб кичкина муштчалари билан хамир қораркан, тезроқ отам кепқолсайди деб орзу ҳам қилар эди. Ажабки, мана шундай пайтларда ота кириб келса, ҳамма нарса ўз ўрнига тушар, ишлар ўз-ўзидан енгил битар, отам қандай зўр-а деган ўй унинг мурғак дилига қувонч бахш этарди, “Отам ҳаммадан зўр” дея Хосиятга мақтанар ҳам эди.

* * *

– Ҳа, ариқча, оқяпсанми?
– Оқяпман.
– Отам ҳаммадан зўр-а?
– Ҳа, сенинг отанг ҳаммадан зўр!
Яна бир нималарни гапиришни истардию ичи тўла ҳис-туйғу бўлгани билан тилига сўз келмаётганини ўйлаб, ҳайрон бўларди.
Тунлари олисларда живирлаётган юлдузларга ҳам термилар, улар нима учун бу қадар олисдалигига ақли етмай, қайси бири менинг бахт юлдузим экан, деб ўйлар эди.
Бахт нима ўзи?
Бахт нималигини тузук-қуруқ тасаввур қила олмасди. Билгани шуки, бир куни улғайиб, чиройли, кўркли қизга айланади, кейин кимгадир турмушга чиқиб, эр-хотин бўлишади, ҳар ҳолда, боласи укасига ўхшаб йиғламайди, ўзиям онасидай жаврамайди, ҳамма ишларни дарров бажариб қўяди, ҳовли топ-тоза, идиш-товоқлар ювилган, ўчоқда ширин овқатлар пиширади, болачасини ухлатиш керак бўлса онасидан ёдлаб олган аллаларини айтади, ҳаёт сира тугамайди, ўзиям сира қаримайди… тасаввури етгани шу эди.

* * *

Улар яна “меҳмон-меҳмон” ўйнар эдилар.
Раъно узун бир чўпни олиб, унга ипдан белбоғ бойлади.
– Бу ким? – деди Хосият, ҳайрон бўлиб.
– Отам, – деди Раъно. – Ишдан келди.
– Ҳа, яхши ўтирибсизларми? – дея кириб келди “ота”.
– Шукур. Яхши келяпсизми?
– Ҳаҳ, ишиям қурсин, чарчадим, – деди “ота”.
– Чойингдан борми, опкелақол.
– Болангизни яна мазаси бўлмаяпти, – деди она, ўчоқ бошига кетаркан.
– Ия, нима қипти?
– Яна ичи ўтяпти.
– Ҳозир яхши қипқўяман.
Ота “бола”ни қўлига олди.

* * *

– Ҳа, ариқча, оқяпсанми?
– Оқяпман.
– Бугун укам ўлиб қолди.
– Вой, нима бўлди?
– Билмадим… Қўрқиб кетяпман, ариқча.
– Қўрқма…
– Яхши болача эди… Қўлчаларини ўйнатиб, чуғурлаб ётар эди. Илжайиб туриб, чувиллатиб сийиб ҳам қўяр эди…
– Ҳа, уканг яхши бола эди.
– Онам нима қилади энди?
– Бечорага қийин бўпти.
– Юпатаман деб, “Онажон, хафа бўлманг, яна битта укача туғиб оласиз” десам, роса йиғлади.
– Энди сен унга мадор бўл, хаёлини чалғит.
– Отам-чи?
– Отанг нима қиляпти?
– У ҳам йиғлаяпти. Аммо онамга ўхшаб эмас. Томорқаларни айланиб юради-да, кейин бошини дарахтларга, гувалак деворларга уриб-уриб йиғлайди.

* * *

Укачанинг ўлиб қолгани ёмон бўлса-да, вақт ўтгани сайин у мусибат унутила борди. Қариндош-уруғлар, маҳалланинг чоллари тез-тез кириб туришар эди, кейин камроқ йўқлайдиган бўлишди. Онаизор отанинг енгига осилиб “боламни олдига бораман” деб йиғлар, ота гоҳ уни уришар, гоҳ эса индамай қайларгадир – укачанинг олдига олиб кетар эди.
“Қора ерларда ётаверадими болам?” дея йиғлар эди боёқиш.
Селлар келганида болам қўрқмаяптимикин деб, куз ёмғирларида ётган ери намланиб кетмадимикин деб, қишларда музлаб-совқотмаяптимикин деб йиғларди-да, шўрлик.
– Боламни олдига бораман! – дея хархаша қиларди онаизор.
– Ҳой ақли паст, борганинг билан қўлингдан нима келади?
– Билмайман, бораман!
– Ҳамманинг боласи бор, меники йўқ.
– Ҳамма хотинлар ўсма-хинолар қўйиб, ясаниб юришибди. Мен эса жинниларга ўхшаб тентирайман, ит ҳам қарамайди. Болам бўлганида мен ҳам чиройли бўлардим…

* * *

Кичкина Раъно нима қиларини билмас эди.
Худо нимага укачани олиб қўйди?
“Нимага олиб қўйдинг” деб сўрарди Худодан.
Худо жавоб бермас эди.
“Онам қийналиб кетди-ку? Отам сўрида бошини эгиб ўтириб қолмоқда-ку? Мен ҳам соғиниб-соғиниб кетяпман-ку?”
– Ариқча, Худо нимага укачамни олиб қўйди?
– Билмадим, ўртоқжон. Унақа нарсаларга менинг ақлим етмайди.

* * *

Баҳор келди.
Она кетмонни олиб, томорқа чопди. Ҳамма ишни отангга ташлаб қўйиб ўтираверишимиз инсофдан бўлмайди, деди у. Томорқалар бир-бирига туташиб кетган, нариги ҳовлиларда ҳам бола-чақаси билан ер чопаётган кишилар кўринар эди. Шунақа ишларни ҳам ўрганиб олақол, вақти келиб керак бўлиб қолади, деди онаизор. Ерни бир ярим кетмон чуқурлигида чопасан. Тагида унумдор қатлами бор, у қорамтирроқ бўлиб ажралиб туради, чопганингда олган тупроғингни ағдариб кетаверасан, шунда унумдор қатлам тепада бўлиб қолади, ана ўшанга уруғ қадалса, ҳосил яхши бўлади.
У рўмол билан бошини бойлаб, оёғига этик кийиб олган эди. Она ёнида баравар ер чопа бошлади.
Кетмон ғувуллаб тушганида эски томирларни тиккасига кесиб юборар, ер остига ин қурган қурту қумурсқалар жонҳолатда ҳар тарафга қочар эдилар. Бўлиниб кетган чувалчанг­лар тўлғонарди. “Бориб товуқ катагини очиб юбор, бир мазза қилишсин” деди она, кулимсираб. Юзи қип-қизил бўлиб бўғриқиб кетган эди. Раъно чопиб бориб, сим илгагини тушириб, катак эшигини очган эди, товуқлар чопилган ер бўйлаб ёйилиб кетишди. Қайдандир қушлар ҳам учиб келиб, учиб-қўниб ризқ излай бошлашди.
– Ўлсин-а меҳнати, – деди она, рўмоли билан пешанасининг терини артиб. – Белим қотиб қолди.
Шу тобда у жудаям истарали эди. Раъно қараб туриб, маҳкам қучоқлаб олди.
– Сизни яхши кўриб кетяпман, – деди юзини кўйлагига ишқаб.
– Айланай жоним қизимдан, – деди она ҳам. – Бўлақол, ишимиз кўп.
Шу маҳал онанинг укалари – тоғалар ҳам етиб келишди-да, барчалари биргалашиб кечгача ер чопишди.
Шом маҳали кириб келган ота буни кўриб мамнун бўлди.
– Кечикиб кетяпти деб ташвишланиб юрувдим, яхши қипсизлар, – деди онага. – Бугун ўзим бир ош дамлаб берай сизларга.
Отанинг ош дамлаши қизиқ эди. Раъно унинг гўшт-ёғ қовуришини, туз-намагини тотиб кўришини анграйиб томоша қилди. Ия, отаси ҳам овқат пиширишни билар экан-да? Бир маҳал ош сузилди, жуда ширин бўпти, мақтаб-мақтаб ейишди.
– Овқат еяётган кишиларга маҳтал бўлиб туради, – деди она. – Уни мақтаб-мақтаб ейиш керак.
– Эр кишини ўчоқ-қозонга яқинлаштирмайсан, – деди. – Бугун отанг ийиб кетиб, ўзи истаб ош қилиб берди, аммо қозон-ўчоқ хотинларнинг жойи.
Қозон тагида қирмочи қолган, она уни капгир учи билан кўчириб, косага солиб қўйган экан, Раънонинг егиси келди. Қараса, ширин экан, ҳаммасини еб қўйди.
– Қозон қирмочини есанг, тўйингда шамол эсиб, ёмғир ёғади, бошқа емагин, – деди она.
Эртасига жўяк олдилар.
“Қизим, жўяклар тўппа-тўғри қилиб олинади, суғорганингда сув тез оқиб кетмасин ё кўллаб ҳам қолмасин”, деди она. Жўяк олингач, сув очиб келишди. Сув кесакларни ивитиб, эгат ораларини аста-секин тўлдирди. Раъно майда ҳашаротларнинг жон ҳалпида қочишларини томоша қилиб ўтирди.
“Энди бир кун турса селгийди, тупроқ намни эмиб олади, – деди она. – Шундан кейин уруғ қадасак ҳам бўлади”.
Эртасига саҳарлаб туришди. Бодринг уруғи қовун уруғи билан бир хил экан. Тўртбурчак қилиб олинган полларга эса пиёз, укроп, кашнич экишди. “Ер чопиш қизиқроқ эди, экин экиш сира қизиқ эмас, бел оғриб қоларкан”, деб ўйлади Раъно. Полларнинг четига она гуллар қадади. Томорқанинг ҳовли билан туташган ерларига райҳон экилди.
“Райҳоннинг бир неча тури бор. Садарайҳон, оқ ва қора райҳон. Оқ деганлари сира оқ эмас, балки жуда оч яшилтоб тусда, баргчалари кичкина, қора ва садарайҳоннинг ҳиди ўткир бўлади”, деди она.
Ота саҳарлаб бозорга бориб, беш-олти туп кўчат олиб келди, уларни сувли чуқурчага солиб қўйишди. Кейин ота дарахтларни буташга тушди. Раъно отасининг ёнида юрарди.
– Ота, нимага шохларини кесяпсиз?
– Новдаси кўп бўлса, дарахтнинг кучи етмайди, қизим, – деди ота. – Мева қиладиган шохчаларини қолдириб, қолганларини кесиб оламиз.
Кейин кўрсатди:
– Қара, мана шу кесилган жойидан ён новдачалар ўсиб чиқади. Бу дарахт жуда итоаткор, биз қанақа шакл беришни истасак, ўша қиёфага киради. Тикка шохларини атай кесдим, она қизим ҳосил пишганида узиб олишга қийналмасин, деб.
Ота қуруқ шох билан нам шохни кўрсатди:
– Кўряпсанми, қуруғида ҳаёт асари йўқ. Нами эса тирик. Аслида бу дарахтларнинг бари жонли, болам. Дарахт ҳам одамга ўхшаб умр кечиради. Мана, ҳозир кўчат экасан.
– Ота, нимага сиз экмайсиз? – деб сўради у.
– Ой қизим, сендақа ёш болалар қадаса, барака мўл бўлади, – деди ота.
Шундай қилишди. Раъно кўчатларнинг нам новдасини ушлаб турди, ота эса “бисмилло” деб тупроқ билан илдиз қисмини кўмди. Шиббалаб, сув ҳам қуйдилар.
– Булар – сенинг дарахтларинг, – деди ота. – Ўзинг қараб тур энди.
Кесилган шохлардан ҳали нам кетмаган, қўлга муздай тегарди. Энди булар қиш келганида ўтин бўлади, деди ота. Болта билан уриб-кесиб саржинлади, саранжомлаб, пўстлоқдан белдамчи ясаб бойлаб ҳам қўйди. Тўплаб, қўрага босишди.
– Ой қизим, роса меҳнат қилдик, – деди она. – Энди сенга янги гулли кўйлак обераман.
У шодланиб ухлаб қолди. Тушида ой жилмайиб турганмиш, у ҳам гулдор кўйлак кийиб олганмиш.

* * *

Экинзорни ёввойи ўт босди.
Булар ариқдаги сув билан оқиб келган ўт уруғлари эди. Нам жойларда семизўтлар ўса бошлади. Раъно уларнинг ҳаммасини диққат билан кузатиб чиқди.
Жўяклар орасида курмаклар бўй чўзибди. Тўқ яшил узун баргли, тез ўсувчи бу ўтни сигиру қўйлар яхши кўради, деди она. Курмак улар учун жиззали нондай ширин туюлади. Курмак илдизи патаксимон, оппоқ бўлади. Ерга қаттиқ ўрнашмайди, тортсанг, салга қўпорилиб чиқади. Шўралар ҳам бор экан, улар икки тур – оддий шўра ва маккашўра. Оддий шўра баланд ўсмайди, аммо илдизи ўқ илдиз бўлади, чуқур кетади. Маккашўранинг ҳам илдизи шунақа, унинг танасию барги қўпол, тукли. Катталашиб, бутадай бўлиб ўсиб кетиши мумкин. Энг заиф ўрнашадигани семизўт, уруғи доимо сувда оқиб келади, танаси ҳам нуқул сувдан иборат. Қуритгани офтобга қўйсанг, қўнғир тусли енгил хасга айланиб кетади. Ажриқ – энг ашаддийси. Бошқа ўтларнинг танасини эгсанг синавермайди, юмшоқ букилади, ажриқнинг танаси қаттиқ бўлади, буксанг, қирс этиб синади. Ҳар бўғинидан илдиз отаверади, офтобда қолиб қуригани ҳам нам тегса, дарров сергакланиб, ўса бошлайди. Ажриқ босган ерни тозалаш қийин бўлади. Шунинг учун юлинган ажриқларни тупроқ устида қолдириш ярамайди, битта бўғими қолсаям бир неча кундан кейин қарасанг, кўпайиб кетган бўлади. Яна бангидевона билан итузум ҳам бор. Итузум худди узумга ўхшайди, аммо еб бўлмайди, уни итлар ейди. Бангидевона катта-катта тикан солади, ичида қоп-қора, учли уруғлари бўлади, мана шу уруғни мол еса, ақлдан озиб қолади. Агар юлиб ташламасанг, уруғи етилганида пўсти қуруқшаб, оралари очилади, кейин уруғларини ерга сочади. Дарахтлар остида ва экинзорда печак ҳамда қоқиўт-момақаймоқларни ҳам кўрасан. Печак заиф нарса, экинга чирмашгани ёмон, момақаймоқ эса беозор, чунки у ўз ҳолича экинга зарар бермасдан ўсади, дарров оппоқ попилтириқ чиқаради, ҳар попилтириқ остида биттадан сарғиш уруғи бўлади. Шамол эсганида у уруғни кўтариб ариқлар, экинлар, томорқалар узра учади, қўнган ерида ўрнашиб урчийверади.
– Шуларнинг барини жони бор, ўсиб уруғ солай деб уринишади. Уринса уринаверсин, аммо ўсиб кетишса, ернинг кучини сўриб олиб, сену менинг ризқимизни йўққа чиқаришади. Ўшан-чун ҳам барини юлиб ташлашимиз керак, юлганларимиз сигир-қўйларга емиш бўлади, кейин сигиримиз мўл сут беради, қаймоғи ҳам кўп бўлади, – деб тушунтирди онаизор.
Раъно онасининг ёнига тушиб олиб ҳафсала билан ўтоқ қилар эди.
“Мана сенга”, деб жаҳл билан юлар эди бегона ўтларни.
Орадан ўн беш кунлар ўтгач, “Энди жўхори билан макка экамиз”, деди она.
– Нимага, экинлар етилмади-ку?
– Жўхори билан макка қадаб чиқсак, ҳосил пишгунча бир-икки қарич ўсиб улгуришади, – деди она. – Сабзавотларни йиғиштириб олганимиздан кейин бемалол ўсаверишади. Ҳосил пишганидан кейин эксак, ўн-ўн беш кун ютқизиб қўямиз.
Раъно тешача билан чуқурча қазийди, кичкина кафтига уч-тўртта макка донасини олади-да, чуқурчага ташлаб, устига тупроқ тортади. “Осон экан-ку” дейди қониқиш билан. Она унга сув изини кўрсатди. Мана шу издан тепага ҳам, пастга ҳам экма, деди, чунки суғорганимизда илдизига сув етиб бориши керак. Пастроққа эксанг, нам кўплигидан чириб қолади, тепароққа эксанг, сув етиб бормай, қурийди…
У шундай қилди.
Макка дони катта, сариқ, уч тарафи оқиш, учли эди. Жўхори дони эса кичкина, юмалоқ. Аммо орадан беш-олти кун ўтиб, экилганлар униб чиққанида ҳайрон қолди: дони турлича бўлса-да, унган ниҳоллар бир-бирига ўхшаш экан. Она айтдики, кейинроқ булар ўзгаради, макка баргининг четида сариқ ҳошия пайдо бўлади. Жўхорининг барги камбарроқ, тукли, макканики эса энли, силлиқ бўлади.
– Ой қизим, ер ишига доим хотинлар қараб келишган, – деди. – Ҳамма ишни отанг қилаверса, чарчаб қолади-ку? Аёлда барака бор, дейишади. Ўшан-чун куч-қувват керак бўладиган ишларга отанг, майдаларига сен билан мен қараймиз. Отанг саҳарлаб уйдан чиқиб кетиб кечгача меҳнат қилади, шом маҳали ҳориб-чарчаб қайтади, шу ишларни бажариб қўйсак, хурсанд бўлади. Жоним қизим, буни рўзғор дейдилар. Ҳамма бараварига уриниб-тиришмаса, рўзғор бўлармиди? Қара, экин ерларимиз саранжом-саришта, ҳовлимиз топ-тоза. Озгина бўш ер қолган бўлса, дарров гулу райҳон қадаб қўямиз. Оқила аёл шунақа бўлади, қизим. Ҳали катта бўлгин, ўзингни рўзғоринг бўлади, ўшанда сен ҳам шунақа қиласан.
– Ҳа, шунақа қиламан, – деди Раъно, ишонч билан. Она қизини бағрига босиб, ўпиб-ўпиб олди.
Беҳи остидаги ариқча ҳануз жилдираб, шўх-шан оқар эди. Теграсидаги ўтлар баланд ўсибди, ажриқлар учта ёки тўртта учли кўкиш гул очибди, курмаклар эса гулламабди, печаклар оппоқ, майда, бангидевона тўқ напармон ҳошияли катта карнайсимон гул ёзибди. Яна аллақанча отини билмайдиган ўтлар ҳам бор экан, сув тўла турли ўтларнинг уруғи эди

* * *

– Ариқча, оқяпсанми?
– Ҳа, қизгина, оқяпман.
– Сувинг уруғларга тўлиб кетибди.
– У ўтлар айёр-да. Келиб юлиб ташлашингни сезиб, уруғларини сувларимга сочишди. Оқиб бориб, бошқа хавфсиз жойларга ўрнашишсин, дея.
– Мен ҳаммасини юлиб ташладим. Энди экинзоримиз топ-тоза.
– Яша, қизгина. Жуда ақлли қизсан-да.
– Бўпти, ариқча, мен кетдим. Хоси билан ўйнайман десам, Хосиникидаям иш кўп экан.
– Майли, қизалоқ, яхши бор.

* * *

– Кун сайин ўсяпсан, тикишниям ўрганишинг керак, – деди онаси. – Ҳали ўнта боланг бўлса, кийим етказа олармидинг, бир жойи йиртилса, ўзинг тикиб берасан-да.
Раъно игнага ип ўтказиб, кераксиз матоларни бир-бирига чатиштириб тикишни ҳам ўрганиб олди. Тикиш икки тур бўларкан: оддий, маҳкамламасдан ўтказиб-ўтказиб тикиш, иккинчиси ўрмоқлаб тикиш. Ўрмоқлаб тикилган жой мустаҳкам бўлса-да, эгри-бугри бўлиб дўппайиб қоларкан, тўғри тикилганида эса чок текис чиқса-да, осон сўкиларкан. Игна бармоғига кириб оғритди, она унга ангишвона ишлатишни ҳам ўргатди.

* * *

– Хоси-и! Ҳуу-ув Хоси!
– Ҳа?
– Ўйнайсанми?
– Йўқ, ўйнагим келмаяпти.
– Нимага ўйнамайсан?
– Чунки, йиғлагим келяпти.
– Нимага?
– Отам онамни урди, ўшанга.
– Нимага урди?
– Билмайман, ўртоқжон. Кўчада ичиб кепти. Сенларни боқаман деб умрим зое кетди, биттанг ҳам қадримни билмайсан деб роса йиғлади, кейин онам бир нима деган эди, бақириб олдига солиб қувди… Қўрқиб кетганимдан йиғлагим келяпти. Аммо йиғлаганиям қўрқяпман.
– Йиғлашгаям қўрқадими одам?
– Отам келиб, мениям урса-чи?
– Ҳа, унда юр, маккалар орасига кириб оламиз, ўша ерда йиғлайсан.
Шу тариқа икки қизалоқ қўл ушлашиб, ялангоёқлари қуёшда қизиган шўр ҳовлида куя-куя, томорқа адоғига йўл олишди.
Аммо йиғлашга имкон бўлмади. Тўсатдан катта бир қуш пайдо бўлиб, шундоққина уч қадам нарига қанотларини потирлатиб шовқин солиб тушди-да, бир нимани чангаллаб яна тепага кўтарилиб кетди.
– Жўжа ўғриси! Вой, жўжа ўғриси! – дер эди ҳаяжонланиб Хоси. Йиғламоқчи экани ҳам аллақачон эсидан чиқиб кетган эди. – Кўрдингми қанотларини ёйганини? Жуда катта экан-а?
– Ҳа-ҳа, – дер эди Раъно ҳам. – Нимани кўтариб кетди?
– Билмадим, бориб қараймизми?
– Яна кепқолса-я?
– Келмайди, узоққа учиб кетди-ку.
Бориб қараган жойларида ҳеч нима йўқ эди.
– Ишқилиб, ейдиган бир нимани кўрди-ю опкетди.
– Балки униям болалари бордир? – деди Хоси.
– Қушларни болалари дарахтда, саватчада ўтиришади, – деди Раъно. – Бултур мен боласини кўраман деб теракка чиқиб, йиқилиб тушганман. Полапонлари кичкина, туклари тиккайган бўлади. Яқинига борсанг, қўрқиб чий-чий қилишади. Янаям яқинлашсанг, чўқиб ҳам олишади.
– Чўқиса оғрийди, – деди Хоси. – Уйда мени товуқ чўқиб олган.
– Товуғинг жўжа очдими?
– Кўрсатайми, олтита жўжаси бор.
– Юр!
Икковлон ҳамма нарса эсларидан чиқиб, катта бўлиб қолган жўхори поялари орасидаги йўлакчадан товуқ катаги томон чопиб кетишди.

* * *

Қушларнинг турлари кўп эди.
Чумчуқлар дарахт кавакларига ин қуришар, гала-гала бўлиб учишар, анчайин сурбет эдилар. Мусичалар айвонга ин қуришарди, ҳар баҳорда ку-кулаб, тумшуғида хас-хашак ташир, отаси унинг эпсизлигидан куларди. Қалдирғоч лойдан халтачага ўхшатиб ин қурарди, отаси бу қуш ҳар лойни ҳам олавермайди, етиб келгунича тумшуғида пишитиб, юмалоқлаб келади дерди. Қарқуноқ ҳам борийди, кўримсиз бу қуш пишган жўхорилар узра ёпирилган чумчуқлар галасини ҳайдар, ҳавода чангал соларди. Баъзан зағчалар пайдо бўлишарди, булар янада сурбетроқ бўлиб, бир-бирлари билан чағиллашиб уришиб ҳам қолардилар. Қизилиштоннинг эса улар билан иши йўқ, кун иссиғидаги жимлик аро тўсатдан дарахт танасини тўқиллатиб тешаётгани эшитилиб қоларди. Яна сассиқпопишак билан сариқсўфиён деган қушлар бор эди, сариқсўфиён “Куёв-куёв, кимга куёв” дея сайрарди.
Баъзан кўм-кўк самода қанотини ёйиб бамайлихотир айланиб учаётган калхат пайдо бўлди. Жўжа ўғриси шу эди. Айланиб-айланиб зериккач, узоқларга учиб кетар, Раъно унинг ортидан қараб қоларди.
Қисқаси, Раъно яшаб турган мана шу кичкина ҳудуднинг жонлию жонсизи, тиллию тилсизи, дарахтию тупроғи – ҳаммаси бир бўлиб, ана шу тарзда, қавму қариндошлар каби ҳаёт кечирар эдилар.

Иккинчи қисм

Раънонинг бўйи чўзила боргани сайин юмушлар ҳам орта борди. Ёзда ҳосилни тўплаб, иссиқда макка сўталарини қайириш, она билан бирга жўхори ўриш, дасталаб бойлаш, илдизларини кўчириб томорқа адоғига тўплаш, қуригач, бостирма остига олиб бориб босиш каби юмушларнинг адоғи кўринмасди. Гоҳо Раъно онасига қўшилиб хамир ҳам қорарди. Хамирга хамиртуруш қўшарди, қўшни – Хосининг онасининг хамиртурушининг мағзи ширин, ўшандан опчиқарди. Вақт шомга яқинлашганида онасига қўшилиб овқат ҳам пиширарди.
Турли ўтинлар ёнганида турли ислар чиқарарди. Тут ўтини сарғиш-қўнғир учқунчалар ҳосил қилиб оч-яшилтоб тусда ёнса, ўрик ўтини шиддатли ёрқин тилларанг аланга ҳосил қиларди. Терак шохи эса тез ўт олар ва дарровгина ёниб бита қолар, Раънога ўрик ва тут ўтинининг иси ёқарди.
– Оз масаллиқ билан ширин овқат пиширишни ўрганишинг керак, қизалоғим, – дер эди она, қозонга ёғ солиб, жизиллатиб пиёз ташларкан. – Рўзғорда ҳар доим ҳам тўкин-сочинлик бўлавермайди. Тўкин-сочинлик бўлганидаям шу қоидага амал қилишинг шарт. Қара, ­от­анг ҳамма майда-чуйдаларни уйга опкелди. Энди буларни бир ҳафтага етказишинг керак. Гўштни тузлаб, шамолли жойга осасан, шунда у қоқ гўштга айланиб, анча муддат бузилмай туради. Сабзиларни ерга кўмасан, ўрада салқинда турсин, пиёзни эса кўмиб бўлмайди, у “Эгам мени экиб қўйди”, деб ўйлаб ўсиб кетиши мумкин.
– Вой, шунақа деб ўйлайдими? – деб қиқир-қиқир кулди Раъно, пиёзнинг аҳмоқгарчилигини кўз олдига келтириб.
– Одамнинг қорни озгина нарсага ҳам тўяди. Шунинг учун кўп овқат пишириш шарт эмас. Ҳар пайшанба ва бозор кунлари палов пиширасан. Бошқа кунлари эса мастава, шавла, шўрва, нонпалов пиширсанг ҳам бўлаверади. Манти, чучвара кабилар кўп меҳнат талаб қиладиган нарсалар, уларни аҳён-аҳёнда, кўпинча меҳмон келганида ҳозирлайсан. Тушликка овқат пишириш шарт эмас, ҳамма уйда бўлган кунлари қайнатма ёки қовурма шўрва қилганинг маъқул, шўрвага мўл-кўл пиёз, кўкат соласан. Қовурманинг бир бўлак гўштини сарёғда қовуриб олсанг янаям ширин чиқади. Истасанг пишишига бир-иккита тухум чақиб юборасан, сабаби – гўшт қиммат, тухум эса арзон нарса, уни сотиб олмасанг ҳам ўз товуқларимиз туғиб турибди, – дея ўгит берди она.
– Шўрвани тўлдириб қуймайсан. Ширин овқат пиширишнинг ўзи бўлмайди, уни чиройли қилиб сузишинг, қилган меҳнатингни кўрсата олишинг ҳам керак-ку.
Кеча қотган нонларни узунасига кесган эдик, эсингдами? Улар қуёшда роса қуриди, ўшаларни шўрвага қўшиб берсанг, ҳам нон исроф бўлмайди, ҳам ширин бўлади. Нонни шамолда ё шабадада қолдирма, нонқутига солиб, дастурхон билан ўраб қўй. Очиқда қолса, ноннинг сувини шабада қуритиб кетади.

Эна

Эна – қўллари ғадир-будир, ёноқ суяклари туртиб чиқиб турадиган илдам кампир эди.
Энаникида ҳам табиат жўшиб ётар, бир қарич бўш ер йўқ, аммо ҳовлининг тупроғи нимагадир шўрлашган, ёзда оппоқ оқариб ётарди. Эна доим бир хилда тўқ яшил тусли енги узун кўйлак кийиб, тоғанинг яхтагини бошига ёпиниб олар, қизиғи шундаки, саватми-дастурхонми, бошига шундоқ қўйиб олиб кетаверарди. Шу нарсани кейинроқ онасида ҳам кўрди: кузда бепоён далаларга чиқиб, узундан-узоқ тутқаторлар тагида ўсган ўтларни ўришди, бир ғарам бўлгач, она маҳкам бойлади-да, бир зўриқиб бошига кўтариб, илдам кетаверди. Раъно ҳам озгина ўт ғарамини шундай қилиб кўрган эди, оғирлигидан йиқилиб тушгудай бўлди. Буни кўриб она кулди, ҳали ўрганмагансан-да, деди.
Буваси, яъни онаизорнинг отаси анча йил бурун ўтиб кетган, ҳозир тоғалари билан эди. Учта ўғил бирин-кетин етилиб келмоқда, қандай қилиб уйлаб-жойлаб оларканман, дея ко­йинар эди эна. Гоҳо онаси Раънони энага ёрдамга жўнатар ҳам эди.
Энаникидаги ишлар ҳам ўз уйидаги каби эди. Томорқани сувда оқиб кетган уруғлар туфайли ўт босар, уларни юлиб тозалашар, хазонларни тўплаб, супуриб-сидиришар, уй “кўтаришар”, идиш-товоқларни саранжомлашар, фарқи шундаки, у хонадонда сигир-бузоқ ҳам бор эди. У – қўшиқни яхши кўрадиган ола сигир эди, бир нимани хиргойи қилиб турмаса, туёғи билан пақирни даранглатиб тепиб ағдарар, кўпириб турган оппоқ сутнинг бир қисми ерга тўкилар, шунда эна жони ачиб, сигирни уришиб-койирди.
– Ҳаҳ ўл, – дерди. – Сутингни қизғаняпсанми? Ана, бузоғинг эмиб олди-ку, энди мени болаларимгаям бергин-да?

* * *

“Қиз тушмагур, кўйлагинг дарров калта бўпқопти, ўсаверасанми?” дея ҳазиломуз койийдиган бўлди уни онаси.
Гапирадиган қушлару дарахтлар Раънони аллақачон қизиқтирмай қўйган, энди у ҳодисалар ўзининг тасаввури туфайли шундай туюлганини биларди. Беҳи ҳам гапирмас экан, аммо у билан суҳбатлашганлари Раънонинг эсида эди, албатта. Шохчасига чиқиб олиб, шириндан-ширин меваларини егани учун ўзича миннатдор ҳам бўлган эди. Пахта беҳи деб атарди уни Раъно, чунки мевасининг сирти текис йилтироқ бу нав сувли ва жуда мазали бўлиб, нарироқдагиси тош беҳи, қизиғи шундаки, у Раъноники эмас, қўшниники бўлиб, болалар шохларига чиқиб меваларини ейишса ҳам эгаси лом-мим демас, жилмайибгина қўярди. “Мевали дарахтнинг қўшни томонга эгилган шохи – қўшниники”, дер эдилар.
Болалигида Раънони қўрқитган нарсалар ҳам узоқлашган, жўнлашган, жингул шохларидаги ажиначалар аллақачон ўзлари чиқиб келган хаёлий маконларга жўнаб кетишган, бир маҳаллар қўрққанларини эсласа, уялар ҳам эди. Ажабки, у хаёлий махлуқлар бирон марта зарар етказмабди, яъни у, ўзи ўйлаб чиқарган нарсаларидан ўзи қўрқибди, холос. Қилич кўтарган қора киши, ўрама тўфонлар, ажинанинг уйи ва шунга ўхшаш болалик тасаввури ҳосилаларининг бари сезилар-сезилмас оддийлашиб, олислашиб борар эди.

* * *

Бир куни она, холасининг касал бўлиб қолганини айтиб, “кўргани бориб келамиз”, деди.
Она тандирда нон ёпиб, сомса пиширди. Сомсага оқ пиёздан тўғрайсан, бироқ гўштини ўзинг чоп, деди. Учбурчак қилиб сомса ясашди. Сомсалар қип-қизариб пишди. Еб кўрса, жуда ширин чиқибди, яна егиси келдию аммо ўзини тийди.
“Ўзингни тиясан-да, болам, – деди она. – Жуда кўп нарсалардан тийилмасанг бўлмайди. Жон қизим, масалан, меҳмонга борсанг, егинг келган нарсалардан ҳам тийиласан. Чунки у одам бисотида борини олдингга қўйган бўлади”.
Кейин она қозон осди, тагига олов ёқиб, тухум аралаш гўшт қовурди.
“У ернинг овқати овқатми, уйникига нима етсин”, деди.
Таомни чинни косага солиб, гулли янги дастурхонга яхшилаб ўрашди. Сўнгра она-бола йўл ёқалаб касалхонага жўнашди.
Хола кўзлари киртайиб, озғин қуруқшоқ бармоқлари билан кўрпани чангаллаб ётган экан. Уларни кўриб хурсанд бўлди, “Мени кўргани жияним кепти” деб суюниб, Раънонинг бетларидан чўлп-чўлп ўпди. Ҳол-аҳвол сўрашишгач:
– Нима дард келақолди сенга? – дея сўради она.
– Билмасам, ичагим буралиб оғрийверди, ўтиб кетар десам, ўтмади. Дўхтирга келсам, ётқизиб қўйди, – деди хола.
– Қанақа дорилар ичяпсан?
– Қайдам, сўрабманми? – дея кулимсиради хола. – Ишқилиб, бир нималар беряпти. Ичяпман, хийла тузукман, шекилли.
– Ранг-рўйинг бинойидай, – деди она. – Сира касалга ўхшамайсан.
Раъно анграйиб қараб турарди. Ахир, холанинг ранг-рўйи сираям бинойидай эмас-ку? Авваллари унинг уйига бир-икки борган эди. Уй битмаган, аммо янги, кўчаси тошлоқ, томорқаси ҳам сариштамас, маккалар пишиб-сарғайиб кетган, ўриб олишга одам йўқдай, ариқ бўйидаги ялпизлар ҳам ўсиб, уруғ солиб юборишган экан. Бу хотин ўшандаям соғ эмас эди.
– Энди хафа бўлмайсан, қизим, чой қўйиб, дастурхон ёзай десам, аҳвол бу, – деди хола Раънога, ўнғайсизланиб, хижолат тортиб.
Уйга қайтаётганларида Раъно онасидан сўради:
– Холам бинойидай эмас-ку, нимага унақа дедингиз?
– Ҳа, анча путурдан кетиб қопсан, дейми? – деди она.
– Гапингизга ишониб қолса-чи? – деди Раъно, чопқиллаб борар экан.
– Одамнинг кўнглини шу икки оғиз ширин гап билан оласан-да, болам. Ҳамма ҳам шу икки оғиз сўзга зор. Айтган гапинг учун биров сендан бир нима сўрармиди, бор-йўғи, оғзингни бир четидан чиқадиган нафас, холос.
“Одамнинг кўнглини олиш учун ёлғон гапирса ҳам бўлаверармикин?”, деб ўйлади Раъно.
Энди у одамларнинг тутумларига диққат қила бошлаган эди. Бировнинг уйига борилса, дарвозадан ўтилади, аммо ичкарига кирилмайди. Дарвозахонадан туриб овоз бериб чақирилади. Келгувчи эркак бўлса, унга эркак киши пешвоз чиқади, уйда эркак йўқ бўлса, майда ўғил болалар чиқиши мумкин. Майда болалар ҳам йўқ бўлгандагина аёл чиқа олади, шундаям юзининг бир четини тўсиб туриб гапиради.
Келганлару кетганларнинг бари билан ширин муомала қилинади. Касал киши эркак бўлса “сира касалга ўхшамайсиз” деб, хотин киши бўлса “бир чиройли юрипсиз-ку” дея, касали оғирроқ бўлса “тезда тузалиб кетасиз, фалончи ҳам шунақа ётган эди, бир неча кунда оёққа туриб кетиб, ҳозир туппа-тузук юрибди” деб мисол ҳам келтириб қўйилади, хулласки, бир илож қилиб муҳтож одамнинг кўнглини кўтариш керак бўлади.
Одамнинг кўнглини синдириш гуноҳи азим, болам. Ҳатто шунчаларки, айтайлик, ким биландир гаплашиб турибсан, бошқа биров чақириб қолди дейлик. Биринчи кишига кескин қилиб “Сиз кутиб туринг, мен ҳозир…” демайсан, балки “Ҳозир-а…” дея, овозингни оҳанги билан ҳам ноқулай вазиятга тушганингнию шундан ўнғайсизланганингни ҳам билдириб қўясан.
“Баъзан “Ҳа” деган гапнинг маъноси “Йўқ” бўлади, баъзан эса “Йўқ” деганининг маъноси “Ҳа” ҳам бўлиши мумкин”, деди онаизор ва мисол келтирди. Эркакларнинг “Ҳа” дейиши билан хотинларнинг “Ҳа”си ўртасида анчагина фарқ бор. Эркак кишига ҳеч қачон “Ҳа” демайсан. Кун келиб оила қурарсан, қандайдир иш буюрса, индамай бажараверасан, нимадир сўрашса жавоб берасан, бўлмаса йўқ. Бирор жойга чақиришса, “Қани, кўрармиз” дейсан, йўқса сени меҳмонга чақирганлар “Ўл-а, кўзи учиб турган экан, дарров рози бўлди”, дейишлари мумкин. Билиб қўй, ҳамма сўзларнинг маънолари аслидагидай бўлавермайди. Айтдим-ку, одамнинг кўнглини синдириш гуноҳи азим деб. Масалан, кимдир қарз сўраб келди дейлик, ўшанда ҳам узил-кесил “йўқ” демайсан. “Бировда бироз пулим борийди, ўша қайтариб бериб қолса, майли”, дегандай жавоб қилинади, шу билан қарз берилишини ўша кимгадир боғлиқ қилиб қўйилади. Қолаверса, уйда пулинг йўқ бўлсаям бордай, зориққанимиз йўқ дегандай тасаввур ҳосил бўлсин. Билиб қўй, уйдаги гапни кўчага чиқармайсан. Зориқиб ўлаёзган бўлсанг ҳам, ўзингни тўқ кўрсатасан. Янги оҳорли кийимларингни кўчага киясан, меҳмонхона билан уй ташқарисини чиройли қилиб бўяйсан. Энг қимматли, оҳорли дастурхонингни меҳмонга ишлатасан. Ўзингни қорнинг бир бурда нонга ҳам тўяди, токи келган киши хурсанд бўлиб кетақолсин. Ҳамма шунақа қилади, сен ҳам шундан ўтиб қайга борардинг?”
– Нега энг ширин нарсаларни ўзимиз емаймиз?
– Чунки меҳмон ҳаммасидан улуғ, болам. Меҳмон сенда йўқ нарсани сенга бериб кетади.
– Нима у?
– Меҳмон дуо қилади. Дуо кўзга кўринмас шаклда кўк тоқига кўтарилади. Фаришталар ҳам дуо қиладилар. Ўша ерда катта бир хазина ҳосил бўлади. Бир куни ўша ерга борганингда хазинангни кўрасан. Ширин таомингни бир ўзинг пишириб есанг маза қиласан, аммо қанчадир вақт ўтиб, яна қорнинг очқайди. Меҳмонга берганинг ўзингники, еганинг ерники, болам.
Раъно бу гапга чиппа-чин ишонди, боз устига, она айтдими, демак, албатта риоя қилиш керак. Керакмасдай ёки ҳатто зарарлидай туюлаётган қанча нарсалар бор, уларни Раъно фақат она айтгани учунгина бажарарди-ку? Масалан, ҳар куни тонг саҳарда туриб, кўча супуришни кимга кераги бор? Кўча чиннидай қилиб супурилиши, кейин сув ҳам сепилиши керак, токи саҳарлаб кўчадан ўтган кишилар дуо қилиб алқаб кетсинлар. Супуриндини тандирга ташлаш керак, хас-чўплар шунда ёниб кулга айланади. У кулни олиб идиш-товоқ ювишга ишлатса ҳам бўлаверади.
Томорқа ишлари ҳам бирдай давом этарди. Яна дала тозалаш, ғириллаб эсган шабадалар, чайқалган тераклар, қуруқшаган поялар.
– Макка пояси ширин бўларкан, шимийсанми? – деди Хоси.
– Йўғ-э, пўсти тилингни қирқиб юборади-ку?
– Эҳтиёт бўлиб шимасан, – деди Хоси.
Шундай қилдилар. Ҳақиқатан ҳам поя ичидаги сув мазали экан.
– Лекин жўхори поясининг суви ундан ҳам ширинроқ, – деди Раъно.
– Жуда қизиқ қизлармиз-да, – деб кулди Хоси. – Тентираб юриб-юриб, бир нималарни топиб еганимизга ҳайронман.
Пўкаклар ҳам ширин бўларкан. Теградаги дарахтларнинг танасида сирач каби ғалати елимсимон ғуддалар бўлар эди. Шуларни ҳам мазасини тотиб кўришди. Ўрикнинг елими ширин экан, буни билиб қолган она “Лекин шафтолининг елимини еб бўлмайди, жинни бўлиб қоласан”, дея уришди. Беҳиникини ҳам еб бўлмайди. “Аммо беҳи донаси ўтлар орасига тушиб чирийди, ҳолва каби жигарранг тус олади, ўшани яласанг жуда мазали бўлади”, деди Хоси.
Булутлар ўз-ўзидан сурилиб келар, майда ёмғир томчилари теваракни шитирларга тўлдириб юборар, булутларнинг пайдо бўлишларига ва ўтиб қайга кетишларига ҳам қизиқар эди-да.
Дунё қайдан бошланиб, қайда тугашини билгиси келарди.
– Ҳўв тоғларнинг ортида ҳам одамлар бормикин?
– У ёқда одамлар яшамайди, – дерди Хоси. – У ёқда девлар, аждарлар яшайди. Одамлар фақат биз томонда, холос.
– Яшаса ҳам бошқача одамлар бўлса керак, қоп-қора, юзи кўк, – деди Раъно.– Йўқ, у ёқларда лўлилар яшайди. Лўлилар келганида уйга кириб яшириниб олиш керак, бўлмаса опкетиб қолишади.
– Э, бизга нима, – деди Хоси.
– Телевизор кўрдингми? – деб сўради у.
– Отам рухсат бермайди, – деб жавоб қилди Раъно. – Атай бузиб қўйган. Лекин аввал бир-икки кўрганман. Ғалати кишиларни кўрсатади-ку? Кулишади, беўхшов гаплар гапиришади… ўзимизни одамларга сира ўхшашмайди.

Учинчи қисм

Хола тузалиб қолган экан, дастурхонига янги ёпган нонларидан ўраб, уларни кўргани келди.
– Қошингни қораси ювса кетарми? – деди уни қучиб. – Айланай сендан, кўз тегмасин, мунча чиройли бўлмасанг, ўлгур? Қалдирғочни қаноти-я, менга бермайсанми?
– Бермайман, – деди Раъно, кулиб.
– Қизғанасанми, а, қизғанасанми? – деди хола. – Унда билиб ол, менинг қошим сеникидан чандон қуюқ, қоп-қора эди.
– Унда қани ўша мақтаган қошларингиз?
– Болаларимга бўлиб бердим-да, – деди хола. – Бешта болани ҳар бирига бўлиб берсам, ўзимга нимаям қоларди?

* * *

– Боққа кирсам, бир олма роса қизариб пишибди, – деди она кулиб. – Бозорга олиб чиқиб сотиб юборақолсаммикин?
Ҳақиқатан ҳам боғнинг олмаси бир тарафи тарам-тарам қизғиш, бошқа тарафи оч-яшил бўлиб етилган, яқинига борса, бошни айлантирар ширин исиям гуркираб турарди.
Раъно энди айтилган гапнинг тагида бошқа гап бўлишини билиб олган эди.
– Сотиб нима қиласиз, – деди ғаши келиб. – Зарари тегяптими, бечорани?
– Вой, нимага зарари тегар экан? – деди она. – Мева етилса, узиб эгасига берасан-да! Ерга тўп этиб тушсинми бўлмаса?
– Тушса тушаверсин, – деди Раъно, зарда қилиб.
– Қўярмидим? – деб кулди она. – Халқни кўзига катта тўй қиламиз ҳали.
– Халқингиз билан нима ишим бор? – дея лаб бурди Раъно.
– Бекор айтибсан, билсанг, боринг ҳам, йўғинг ҳам шу эл, – деди она.
Шу эл сенга қиймат берса, қадринг ошади, қиймат бермаса, моховдан баттар бўлиб қоласан.
– Тўй қилсанг ҳам шу элга қиласан, бўлмаса кимгаям қилардинг?
Маросиминг бўлса ҳам шу халқ келиб қарайди.
Юкингни кўтаради, шодлигингга шерик бўлади, мусибатингни аритади.
Ўзингни юртингда ҳамма сенга қавму қариндош, ҳамма сенга жигар.
Бирор бегона жойга бориб кўр-чи, биров сенга “кел” дермикин?
Биров иккита нон кўтариб чиқармикин, тўй-тўйчиғида худди ўзингникидай ўйнаб-кулиб ўтира олармикинсан?

* * *

Ота хасталаниб ётиб қолди.
Куз келган эди. Беҳининг япроқлари олтин ранг олган, терак қирмизи тилларанг, ўтларнинг узун барглари тубидан оч-яшилтоб сарғайган, ариқ суви яшил тус олган эди. Ҳавода мезонлар уча бошлади. Эрталаблари ўтлоқлар шудрингдан жиққа ҳўл бўларди, экинзорларнинг кулранг тупроғи намдан қорайиб қоларди.
– Нима бўлди сизга? – деди она.
– Билмадим, – деди ота иҳраб. – Шу, биқиним санчийди. Анчадан бери санчиб-санчиб қўярди, ўтиб кетар деб юраверибман, энди кучайиб кетди.
– Вой ўлмасам, нима қиламиз?
– Мақсуд дўхтирни чақирақол, – деди ота.
Она қўшниникига чиқиб кетди. У ердан “Мақсуд дўхтирникига бориб келинг, болам, акангизни мазаси қочиб қолди”, дегани эшитилди.
Раъно отасининг ёнида не қиларини билмай ўтирарди. Бир нима деб кўнглини кўтаргиси келарди, ўйлаб туриб-туриб, ахийри:
– Чой дамлаб келайми, ота? – деб сўради.
Отанинг атрофи тиришларга тўла кўзида илиқ ифода пайдо бўлди.
“Жоним қизим”, деди овози алланечук ўзгариб. Яна бир нималар демоқчи бўлиб жим қолди, ўйлари кўзларидан билинар эди. Ҳар ҳолда, суйиб-алқаб анча гаплар айтгиси келган бўлиши мумкин. Кейин қийналиброқ бир ютинди-да:
– Майли, қизим, – деди.
Раъно отанинг айта олмаган гапларини тушунгандай эди. Ўша маҳалда нималар дегиси келган экан улкан гавдали барваста бу кишининг? Қалб сезиб-туғён кўтарар, ўзини ота бағрига отгиси, тўйиб-тўйиб юзларини ишқагиси, яна аллақанча номаълум истаклар бор ва ҳаммаси қизнинг отага улкан меҳридан бино бўлмоқда эди.
Лекин, ота ҳам бир нима демади, қиз ҳам.
Раъно айвонга борди-да, чой дамлашга тутинди.

Тўртинчи қисм

Бу ерларда шамоллар сурон солиб эсаверадилар: кунботардан кунчиқарга, кунчиқардан кунботарга…
Раъно ўн олтига тўлди.
Ишлар, юмушлар бир зайлда давом этар эди.
Она кўчага камроқ чиқишини тайинлади. Энди у ариқдан сув олгани ёки эрталаблари кўча супургани чиқарди, холос. Шу ўтган бир неча йил ичида деворнинг сувоғи анчайин шўрлашди, уваланиб кўчиб тушди, бир-икки жойида синчлари ҳам хиёл кўриниб қолди. Уваланган жойдан тушган тупроқни ҳам супуриб, тўплаб олар эди Раъно. Вассаларнинг кўчага чиққан тарафи қорайиб, ёрилиб-ёрилиб кетибди.
Шу ўтган бир неча йил ичида теваракда ҳам, кишиларда ҳам анча-мунча ўзгаришлар содир бўлди. У билган дарахтлар қувватга кириб мева тугди, баъзилари қартайди, масалан, этакдаги шафтоли бир тутам бўлиб қолди, шохлари қорайиб, бужури кўпайди, япроқлари ожиз, шу ҳолида ҳам аччиқ-тирсиқ мева солмоққа тиришар эди. Ота ҳам анча букчайди, юзидаги, бўйнидаги тиришлари кўпайди, она эса нимагадир тўлишиб, эт олди. Бир маҳаллар бежирим ва чиройли юзи кўпчигандай туюларди. Раъно эса янада дуркунлашди, сочлари ҳам қошлари каби қалин, қоп-қора, узун эди. Гоҳ ўзини ойнага солиб диққат билан разм соларкан, ҳуснидан кўнгли тўлмас, гоҳ юзи, гоҳ бурни, гоҳ қулоғи ўзига ёқмас ва ойнадан шарт бурилиб кетиб ҳам қоларди.
Ҳар ҳолда, сўраб-суриштирадиганлар кўпайиб қолган шекилли, она Раънодан мутлақ озодаликни талаб қила бошлади. Ҳовлининг кўз тушмайдиган энг чеккасида бўлса-да, бир хас қолмасин деди. Ҳаммаёқ озода бўлиши шарт. Қилмайман, деди тўрсайиб Раъно. Ўлсин, келадиган совчиларга ёқаман деб шунақа қиламанми? Озода бўлмасанг менга маломат опкеласан, қиз тушмагур, деди она. Сени биров маломат қилмайди, онаси тарбияламапти-да, дейдилар.
Келган-кетган кўп эди. Ниҳоят, бир куни она Раънога гап очди. Фалончининг бир ўғли бормиш. Келишган, ақлли, оғир-босиқмиш. Оиласи ҳам камсуқум, аммо топган-тутгани ўзларига бемалол етадиган бир рўзғор эгаси эканлар. Биттагина ўғилмиш, авлод-аждоди ҳам тузук одамлар ўтишган экан. Шулар сенга оғиз солишяпти, деди.
Отанг ҳам розидай, деди она.
Отанг кўча-кўйда таниш-билишларидан сўрабди, мен ҳам, амма-холаларинг ҳам “Қанақа йигит экан”, деб суриштирдик. Ҳамманинг бошидаги қисмат сенга ҳам етиб келди, хўп десанг, тайёргарчиликларимизни кўраверсак?
Раъно не деярини билмас эди.
Бир томондан мана шу эскигина, аммо озода-саришта ҳовлисидан сира кетгиси келмаса, бошқа томондан, ашёлари ловуллаб турган янги хонадон, келинларнинг оҳори мўл либослари, қошларига ўсмалар қўйиб юришлари қизиқтирар ҳам эди. Она айтган тутумларнинг биронтаси бу вазиятга мос келмаётган, “ҳа” деса ҳам, “йўқ” деса ҳам бўлмайдиган бир ҳолат ўртага чиққан эди.
Қолаверса, отаси “маъқул” дебдими, демак, ҳақиқатан ҳам яхши инсонлар бўлса керак, дея ўйларди. Ота сира адашмаган, ҳамма нарсани биладиган қудратли ва ғоят ақлли зот, модомики шундай деган бўлса, ортиқча гап-сўзга сира ҳожат йўқдай эди.

* * *

– Ариқча, оқяпсанми?
– Ҳа, қизгина, оқяпман.
– Отам эрга бераман деяпти, нима қилсам экан?
– Ҳамманинг бошида бор бир қисмат-да, кўнмай қайга борардинг?
– Қайдам… Қандай одам экан, қанақа хонадон бўлар экан, ўйлаб ўйимга етолмайман.
– Ташвиш қилма, Худо сендай қизни яратади-ю бахтингни бермайдими? Худо хоҳласа, ажойиб ҳаёт кечирасан, бир этак болаларинг ҳам бўлади.

* * *

Совчилар яна келишди. Энди уларга бериладиган жавоб аниқ эди.
– Саҳар келиб кўчангизни супуриб кетай десам, замон бошқа, аммо шу қизингиз учун йил бўйи ҳар куни супуришгаям розиман, – дея авради куёвнинг аммаси, семиз хотин.
Ўз амма-холалари ҳам шунда эдилар.
– Сиздай хушмуомала, ҳар нарсани ўйлаб иш тутадиган оилага бермасак, кимгаям берардик, – деди она. – Қошимни остида, кипригимни устида авайлаб ўстирган қизимга ўзимдан ҳам афзал она бўласиз-ку, сизниям, авлод-аждодингизни ҳам яхши биламан.
Бу бир ишора, замирида ўксикроқ ҳайиқиш сезилар, яъни, беришга берармизу аммо шунча йил заҳматлар билан катта қилган қизимга ўз болангиздай қарармикансиз деган илғар-илғанмас бир ўтинч ҳам бор эди.
Нон синдирилди, оқлик берилди. Келганларнинг эркакларига белбоғ, аёлларига рўмол, дастурхонларига нон ва қанд-қурс солинди. Совчилар хушҳол, юз-кўзлари севинчу мамнуниятдан порлаб, хайр-хўшлашиб жўнашди.
“Худо хоҳласа, энди қариндош бўлдик”, дейишди кетар олдидан.
“Оқлик ҳам берилди, энди бу ёғи тўй, қиз ўлгур”, деди холаси, Раънони биқинини чимдиб, севиб-суйиб.
“Ҳой қиз, энди кўчага чиққанингда қариндош-уруғларидан биронтаси ўтиб қолса қочгин, – деди она. – Йўлинг ўша томонга тушса, у кўчадан юрмагин.
Гапиришса гапирмайсан, кўришаман десаю қочгани иложинг қолмаса, ерга қараб турасан.
Элнинг кўзи сенда бўлади, буларнинг бари сенинг ҳаё-одобингни кўрсатадиган нарсалар, ҳушёр бўласан”.
Қўни-қўшнилар – кенг-мўл гулдор кўйлак кийган шаддод-шаддод хотинлар кўрпа-тўшак қавигани чиқишди.
Қоқ ерга каттакон палос солинди. Қўшнилар у ёқ-бу ёқдан гаплашиб, тўшак қавир эдилар.
– Қиз тушмагур, чой-пой дамлаб келсанг-чи, сенга кўрпа қавиймиз деб белларимиз қотиб кетди-ку, – деб ҳам қўйишарди.
– Керак бўлса ўзингиз дамлаб олаверинг, – дер эди Раъно.
– Зарда қилмай қол, – деб кулар эдилар қўшнилар.
Раъно одамлар кўзидан ҳам қочар бўлди. Чунки нафақат тенг-тўшлари, ҳатто кичкина болалар ҳам “Келин! Келин!” дея мазахлар эдилар.

* * *

Икки кундан кейин ўша кишилар, ёнларига яна бир-икки одам қўшилиб, қопларда гуруч, сабзи, саватда янги ёпилган патирлар, ширинликлар, келинга сидирға кўйлаклар олиб, оқ кийгани келишди.
Раъно уйдан чиқмай ўтирарди. Келгувчилар бир нималарни гаплашиб, кўпроқ ҳазиллашиб ўтиришди. Бугун саҳарлаб она ва хола тандирга сомса ёпиб, қатламалар пиширишган эди, келгувчиларнинг дастурхонига шу қатлама-сомсалардан солиб қайтаришди. Улар олиб кетган патирлару қанд-қурсларни қўшниларга тарқатиб чиқишди.
Яна бир неча кун ўтгач, “қозон оши” бўлди. Куёв томондан уч киши аравада иккита қўй, битта нимта, ёғ, икки қоп ун, гуруч ва сабзавотларгача опкелишди.
– Ана, сени сотиб бой бўлдик, – деб кулди она.
Қўйлар бостирмага бойланди, нимтадан эса шўрва ташлаб қўйишди, нонлар ёпилиб, юпқа пиширилди. Келгувчиларга тўн, белбоғ, яхтак, аёлларига қора чийбахмал ё банорас тўн берилди.
– Куёвимизга ҳам зиёфат юборсак арзир? – деди хола. У учун атай тикилган “майса беқасам” тўн, хонатлас қора белбоғ, қўй тўши пиширилиб, товоқда пистаю бодомлар билан бериб юборилди.
Тўй куни ҳам шу бугун белгиланақолди.
Тўйдан бир кун аввал “нон-патир” маросими бўлди. Юзталаб нон ёпилди, қатламалар пиширилди. Халққа “бугун фалончиникида “нон-патир”, эртага тўй” деб маълум қилинди.
Куёв томон яна иккита қўй, қопда ун-гуруч келтириб, никоҳ ўқилади деб, маълум қилиб кетишди.
Кечга яқин мулла келди. Куёв ўртоғи билан банорас тўнини ёпиниб келиб турган эди. Ичкари уйга кирилди. Куёв юқорироққа, Раъно эса пойгак томонга ўтирди. Орага бир коса ширин сув қўйилди, мулла бува ҳар икки томондан розиликларини сўради, куёв биринчи сўрашдаёқ “Ҳа” деб жавоб қилди, Раънодан сўралганида эса лом-мим демай ўтираверди. “Сукут – аломати ризо” деди мулла бува, дўриллаб. Хуллас, никоҳ ўқилди, ўртадаги никоҳ сувидан икковларига ҳам ичирилди.
Никоҳ ўқилаётган маҳал куёв устидан гуруч сепилиб, учи тугилмаган узун оқ ип ўтказилган игна билан тўнининг елка қисмидан тинимсиз тикиб туришди, умр йўллари шундайин оқ, шундайин узун бўлсин, дея.
Маҳр айтилди.
Кечга яқин Раънонинг тенг-тўшлари келишди. Зардўз сўзаналар, рўмолу рўмолчаларнинг учлари бойланиб, уй теграсига қаторасига осилди, куёвбола ўтирадиган жойга энг чиройли, энг нафис сўзана бойланди.
Бир маҳал “куёвнавкар келди” деган хабар таралди. Ҳамма шошиб қолди. Чилдирма дўп-дўпию карнай-сурнай садоси остида куёвнавкарлар ҳовлига кириб келишди, ишкомлар тагида туриб олиб, қуюндай бўлиб ўйнашди.
Куёвнавкар кирадиган уй остонасига туриб олган амма-холалар “Ҳо-о, кириб бўпсизлар, қани тўнгак пули?” деб туриб олишган эди, аммо йигитларнинг эпчилроқлари уларни елкалари билан суриб, ичкарига кириб кетишди.
Куёв зиёфати тезда ниҳоя топди. Куёв куёвнавкарлар даврасида тўн ёпиниб келиб, тўн ёпинганича чиқиб кетди. Раъно бу маҳал қўшнининг уйида эди, уни ўз уйига қайтиб олиб чиқдилар, исириқ тутатдилар, сочларига оқ пахтадан узун пиликлар бойлаб ўрдилар, оқ сурп кўйлак, маҳси-кавуш кийдириб, паранжи ёпинтиришиб, ота оёғига бош урдирдилар.
Ёр-ёрлар шунда авж олди.
Оқ милтиғ-о қора милтиқ отган отам…

Қолганлар жўр бўлишди:
Ёр ёр-о, отган отам…
Қиз уйидаги ёр-ёр садолари ишкомлар, томорқалар, тераклар узра қалқа-қалқа ҳаволанаверди:
Ўз қизини-ё бегонага сотган отам,
Ёр ёр-о, сотган отам…
Ажабки, бу ғалати ёр-ёрни айтаётганларнинг бари шод, бари хуррам эдилар:

Ўз қизини ўрнига-ё бодом эксин,
Бодом шохи титраса-ё болам десин…
Ёр-ёр-о, болам десин…

Дарвозахонага яқинроқда тўпланган эркаклар, қий-чув солаётган хотинлар, қувалашиб ўйнаб юрган майда болалар узра ёйилаверди тўй ёр-ёри:
Узун-узун арғамчи-ё, ҳалинчакка,
Оппоқ кўйлак ярашади келинчакка,
Оппоқ кўйлак енгига-ё тут қоқайлик,
Куёв бола бағрига-ё ўт ёқайлик.
Раъно ота оёқларини қучоқлаб, бошини уриб йиғлади, кетмайман деб дод солди. Ота кўзлари жиққа ёшга тўлиб, овози титраб, ҳўнграмоқдан бери бўлиб “Жоним болам, илоё, борган жойингда униб-ўсгин” деб дуо берди.
Шу тариқа, мана шу хонадонда чопқиллаб-чопқиллаб ўсган, юмушларини сира оғринмай адо этган, бўйи етган сайин эси кириб, ҳаммаёқни саранжом-саришталаган, аммо тақдир чархпалагининг бир айланишида шу қадрдон ҳовлисидан бошқа бир хонадонга тош каби отилиб кетаётган Раъно қизни ота уйидан олиб чиқдилар.
Борар жойингда тошдай бўлгин, дея дуо қилишди амма-холалар. Тошдай тушгину тошдай қолгин, қизгина.
Келин кетаркан, шўрлик онаизори ҳам қизининг сеп-суруғини, бўхчаларини кўтариб, орқасидан жўнади.
Боргунча ёр-ёр айтиб борилди. Гуриллаб ёнаётган олов атрофини уч айлангач, амма-холалар қизни келин уйига олиб киришди. Куёвнинг амма-холаси шу ерда экан, улар қаттиқ-қаттиқ гаплашишар, шарақлаб кулар эдилар. Раънога қатиққа шакар қўшиб ичиришди. Уй деворларининг шифтга яқин қисмига узун чилвирлар тортилиб, келиннинг сеплари осиб безатилди. Рўмоллари, кўйлаклари, дастурхону сочиқларигача осилди, чимилдиқ тутилди.
Ташқарида эски матолардан тўпчалар ясалиб, мойга ботириб осиб қўйилган эди, ўшалар ёқилгач, ҳовли чароғон бўлиб кетди. Тўй кўргани келганлар, бола-чақа, хуллас, ҳамма ўйин-кулги қилаверди.
Аста-аста эсиб турган шамол кечга яқин бирдан кучайди, кунботардан қора булутларни ҳайдаб олиб келди, тўсатдан шаррос жала қуйди. Шунда онаизорининг “Қозоннинг қирмочини емагин-а, қизим, тўйингда ёмғир ёғади” деганлари эсига тушди, “Вой, тавба қилдим, рост экан-да” дея ҳайратланди.
Ичкари келин билан бирга келган қизларга тўла эди. Катта ёшли аёллар келишмаган, даврада фақат ёш қиз-жувонлар эди. Улар уй ясатишди. Дастурхон ёзилди, еб-ичиб, ўйин-кулги қилиб ўтиришди.
Ташқаридаги ўйин-кулги тугагач, кетган кетиб, қолган қолаверди. Эрталаб ҳамма ўз уйи­га жўнади. Онаизор чойнак-пиёла, идиш-товоқларини олиб, хотинлар билан етиб келди, “юз очар” бўлди.
Оқ сурп мато билан Раънонинг юзини ёпдилар. “Келяпти, қайнонаси келяпти”, дейишди хотинлар. Бир маҳал қайнона қўлида супрасию уни билан кириб келди. Супрани ўртага ёйдилар, Раънога “Унни хамир қоргандай қилиб ғижимланг”, дейишди. Раъно чўнқайиб ўтириб, шундай қилди. “Маҳкам-маҳкам ғижимлайверинг, қизим, қўлингиз хамирдан чиқмасин, баракали бўлсин”, дейишди. Шундан кейин амма-холаси икки қўлтиғидан тутиб ташқарига опчиқишди, ўчоққа ўт ёқишиб, идишдаги ёғни уч марта оз-оздан қуйдиришди. “Қозонинг доим ёғли бўлсин, муҳтожлик кўрмагин”, дейишди.
Шундан сўнг куёв тарафнинг ёш болаларидан бири илжайиб туриб, мевали дарахтдан синдириб олинган кичкина чўп билан келиннинг юзидаги сурпни юлқаб олди. “Ҳой бола, олиб бориб онангга бер, сенгаям шунақа келин насиб қилсин” дейишган эди, бола уялиб, қочиб кетди.
“Юз очар” маросими мана шундай бўлиб ўтди.
Раънони ичкарига қайтиб опкиришди. Чимилдиқ кўтарилди, куёв томон келинга атаган нарсаларини олиб кира бошлашди: биров палос, биров гилам, бирови тўп мато кўтариб олган эди. Кирганларга тўн, белбоғ, сочиқ, қарироқларига тўшак-болишлар берилди.
Шундан сўнг ҳамма кетиб, янга қолди.
Шундан сўнг куёв кирар бўлди.
“Куёв бола кириб келганида бурчакда кутиб турасан, эгилиб уч марта салом берасан”, деб тайинлашди унга.
Тайинловлар мўл эди. Холалар гоҳ “қоғозга ўраб”, гоҳ очиқчасига шаддодлик билан ҳамма гапни айтиб бўлишган, айтгани бошқа гап қолдиришмаган эди.
Шу билан ҳаммаси поёнига етди. Раъно қиз – кеча ўз уйининг йўлакларида потирлаб, жайрондай чопиб юрган ўша қизалоқ бугун ойдай келин бўлди.
Шу бир куннинг ичида жуда кўп воқеалар қаторасига рўй берди.
Бу элда шамоллар сурон солиб эсадилар демаганмидик?
Эҳ-ҳе, шамол роса эсди, тўпчироқлар ёна-ёна ўчиб қолди, келин-куёв ётган уйнинг даҳлизида янгалар бор эдилар, айниқса биттаси жуда барваста ва шаддод экан, ўғри мушук тугул, чивинни ҳам яқинлаштирмади. Ҳушёр экан, тиқ этган товушга қулоқ солиб ётди. Жим ётиш ўрнига бир нималарни пичирлаб дуо ўқиб ётди, нималар деб пичирлаганини билиб бўлмади.
Бир маҳал тунги осмондаги булутлар супурилиб, озод-озод тўлин ой самода нур сочди. Бир малак бор эди, келин бўлди, бир жайрон бор эди, қафасга тушди, бир қиз бор эди, турмуш остонасига шу тариқа қадам қўйди. Ана ўша барваста хотин Раънонинг юрагидан кечган туйғулару ҳисларга ошноликка йўл қўймади, Раъно қиз шу кеч нималарни ўйлади – ҳеч ким билмади.

* * *

Саҳарлаб қуш уйқусида хиёл кўзи илинган Раънони холаси даҳлиздан овоз бериб уйғотди.
“Тур, қиз бўлмай қол, ҳовлиларни супур, ишларингни қил”, деди пичирлаб.
Раъно ўрнидан турди. Оҳорли келинлик либосларини кийди, у либослар ўзига ярашдими-йўқми, ойнага тузукроқ қарай олмади хам, аммо ранг-баранглиги, ислари ва янгилиги ёқар эди.
Ташқари чиқаркан, у ҳам пичирлаб, холадан:
– Супурги қайда экан? – дея сўради.
– Ҳаммасини топиб қўйганман, – деди хола. – Мен ҳам чиқаман, бўлақол.
Ҳовли кенггина эди. Тўй ўтгач, қолган қавму қариндош ҳаммаёқни саранжомлаб кетишган экан. Бир четда даста-даста пиёлаю лаганлар турар, райҳонлар остида Раъно янги супургини кўрди. Холасидан миннатдор бўлиб, ҳовли супуришга тутинди. Кўча эшик олдини икки тарафдаги қўшниларнинг дарвозахонасигача супуриб борди, сувлар сепди, ке­йин қайтиб кириб, нонушта тайёрлади, бу орада қайнота-қайнона ҳам туришди. Бир четга қумғонда сув ҳам иситиб қўйган эди, қайнота келинига қарамасдан, бориб таҳоратини олиб келди. У келгунига қадар Раъно шошилиб улар ётган уйга кириб, жойнамозини қиблага тўғрилаб солди. Қайнонага салом берганида, у нимагадир кўзёш қилиб, пешанасидан ўпди, елкасига бир сидирға кийимлик мато ташлади. Қайнота намозини ўқиб чиққач, унга ҳам уч бора эгилиб салом берди.
– Баракалла, қизим, Худойим бахтингни берсин, – деб қўйди қайнота ҳам.
– Ўғлингни уйғот, – деди кейин, қисқа қилиб.
Қайнона келинига қараган эди. Раъно “ҳозир” деди шоша-пиша. Кейин тез ўзининг уйига кирди. Куёвбола ухлаб ётар эди.
– Эй, туринг, – деди эрига. – Чақиришяпти.
Кейин қайтиб чиқди.
Юмушларни бажариб юрар экан, юз-қўлини ювиб келиб чойга ўтирган эрига сира қараёлмас эди. Худога шукур, деди кейин ичида. Бир тузуккина йигит экан-ку. Қийшиқ ё хунук бўлганида нима қилардим? Нимаям қилардим, кўнардим-да. Кўнгач, умрим бўйи шу билан яшар ҳам эдим. Худойимга шукур, дер эди.
Янги рўзғор мана шу эди. Ўз уйидагидан айтарли фарқи ҳам йўқ экан. Ҳовли адоғида тандир, ости товуқ катак. Берироқда ўчоқ. Устида узум валиши. Нариги томонда бостирма, молхона. Томорқа ҳам ўз уйидаги каби: маккалари ўриб олинган, адоғида нок, беҳи, олма ва шафтоли бор. Фарқи шундаки, қўшни билан туташ ерида тут ўсибди, ҳовли адоғида эса икки туп ўрик билан ёнғоқ бор экан, булар ўсиб-баҳайбатлашиб кетгани учун остида ўт-ўлан унмабди. Томорқа охирида ариқча оқиб ўтибди, қирғоғида турли ўтлар гуркираб ўсибди.
Куёвбола кўчага чиқиб кетган эди. “Шом тушгунча юрмагин, чиллалисан”, деди она унга. “Хўп-хўп, – деди. – Бир-икки ишим бор, битириб дарров келаман”. Чиллали дедилар, чилла уч кунда битар экан. Уч кунгача кечаси ташқарига чиқсанг ҳам бир ўзинг чиқма, мени уйғот, деди хола. Чилланг тугаганидан кейин билганингни қилаверасан. Аммо меҳнатдан қочма, муомалангни ширин қил, жилмайиб гаплаш. Ярим соат кам ухласанг ухлабсан, уйқуга ётишингдан аввал ҳаммаёқ чиннидай саранжом бўлсин. Энг ҳақир ишгаям эринма. Билиб қўй, ҳаммамиз бир қишлоқнинг одамлари бўлсак ҳам, куёв тарафнинг одами ҳар бир қадам олишингдан муомаланггача, тутумингдан фаросатинггача кузатиб ўтиради. Ҳар қилган тўғри ишинг ота-онангга раҳмат олиб келади, сал нотўғри иш қилсанг, маломат олиб келасан. Иложи борича кам гапир, бир нима сўрашсагина жавоб бер, чеҳрангни оч.
“Хўп”, деди Раъно.
Буларни барини адо этиш мушкул эди. Юмушларини бажариб юрар экан, қайнона ва битта-ярим келган қариндош сўрида бақрайиб ўтирар эдилар. Аслида-ку, ҳаммасини ўзи билганича саранжомлаб қўяди, аммо мана шу нигоҳлардан қутулиш қийин, шартта ишини ташлаб уйига кириб кетгиси келса-да, ўзини қўлга олиб, сезмагандай ишида давом этади. Туш маҳали бўлганида шўрва ичилди, улар билан бирга ўтириб, тушлик қилиш ҳам ноқулай бўлди, сувидан бир-икки ҳўплаб, яна ўрнидан туриб кетди. Коса-товоқларни жойлагач, қайнона ҳам, қайнота ҳам уйига кириб кетди, шунда устунга санчиб қўйилган ўроқни олиб томорқага ўтди, ариқ бўйидан анча ўт ўрди, кейин олиб бориб бир қисмини мол-қўйлар олдига солди, бир қисмини қуёшда қуриб қолмасин дея бостирма салқинига ғарамлаб қўйди. Навбат товуқларга келган эди, ўз уйида макка донидан берарди, ўз уйиники миннатсиз эди, “бу ерда ҳам берсам гапиришмасмикин” деб ўйлади.
Қавму қариндош, қўни-қўшни саломга келишда давом этар эдилар.
Кимдир бир бўлак гўшт солиб қовурма қилиб келар, ёнида албатта қирмизи тусда қатлама ҳам бўлар, кимдир манти, кимдир сомса пишириб келар, хуллас, келувчиларнинг охири кўринмасди. Уларнинг дастурхонига у-бу нарса солиб, идишини топ-тоза қилиб қайтариш, устига устак, ким нима опкелганини эсда сақлаб қолиш ҳам керак эди. Булар болалигида “меҳмон-меҳмон” ўйнаганларида билиб олган нарсалари эмасми, ҳаммасини уддалади. Югуриб-елиб хизмат қилар экан, келгувчиларни бари бақрайиб қарайверишар, гоҳо ўзига эшиттириб “келин чиройли экан” деб қўйишар, шу бир оғиз гапдан кўнгли кўтарилиб, мана шу ҳовли-хонадон сулоласига меҳр уйғонгандай ҳам бўларди. Ақли “энди сенинг уйинг шу, буларнинг бари энди қариндошларинг” деса-да, кўнгли саркашлик қилар, тан олмас, кўнгил овозини яна ўчиришга тўғри келарди.
Қайнота донишманд ва беозор киши бўлиб чиқди.
– Келининг билан рўзғорга барака келди, – деди қайнонага. – Ҳали қараб тургин, мўл-кўлчилик бўлади.
– Жуда мақтайверманг, талтайиб кетмасин, – дея мақтовни хушламаганини билдириб қўйди қайнона.
– Тавба, ғалати бир нарсани сездим, – деди бир куни қайнота. – Ўтган сафар сенга баракадан гапирганим эсингдами?
– Ҳа, эсимда.
– Қирқ йилдан бери новвойлик қиламан, – деди қайнота. – Шу ёшга кириб сезганим шуки, нон билан ноннинг фарқи бор экан.
– Қанақа экан? – дея қизиқсинди қайнона.
– Ниятга қараб экан, – деди қайнота. – Ҳар куни сотишга икки тандир нон ёпаман. Шулар кўпинча ё оқиб кетади, қийшаяди, ё яхши кўпчимайди. Аммо тўйга нон ёпадиган бўлсам, шунақа чиройли, ширин чиқадики, ўзим ҳам ҳайрон қоламан.
– Э, нонни жони бормиди? – деди қайнона. – Ўзингиз эпсиз бўлсангиз керак.
– Йўғ-э, – дея кулди қайнота. – Никоҳ тўйларини айтмаяпман, гумроҳ, гапни маънисига қарасанг-чи. Суннат тўйларига ёпадиган нонларни айтяпман.
– Шунақа демайсизми? – дея, бирданига гул-гул очилиб кетди қайнона ҳам. – Қайдан сезақолдингиз? Гапимизни қарға эшитмасин ё шамол опкетиб ёймасин дейман-да. Худо хоҳласа, тез орада ўшанақа нон ҳам ёпасиз, отаси.
– Худойим, ўзингга минг бор шукур, – деди қайнота ҳам. – Ўша кунга етказсин, илойим. Шунақа нонлар ёпай-ки!

* * *

Раънонинг ҳаётига бахт оралади.
Турмушга чиққан бўлса-да, хаёлида ҳалиям кичкина қизалоқ эди. Ҳалиям ўйнагиси келарди. Ҳалиям шўх эди.
Эрталаб кўнгли айниди. Ёмон нарса еб қўйдимми деб ўйлади, аммо ўқчиқ бошқача, меъда ўқчиғига ўхшамасди. Шу куни онаизор ҳам қизидан хабар олгани келиб қолди. Ҳол-аҳвол сўрашиб, ичкари уйга кирганларида яна ўқчиқ тутган эди, она икки қўли билан икки билагидан тутиб, кўзларига тикилиб қараб:
– Ўлгур, нимага ўқчияпсан? – деб сўради.
– Билмасам, эрталабдан бери шунақаман, – деди Раъно.
– Бўйингда бўлмасин тағин?
Раънога бу гап ари чаққандай таъсир қилди. Анграйиб онасига қараб қолди.
– Йўғ-э, – деди ақли бовар қилмасдан. – Шунақамикин?
– Шунақа бўлмасинам-чи, – деди она, кейин уни қучоқлаб олиб, юзларидан чўлп-чўлп ўпди. – Айланай Раъно гулимдан, Худойим бахтингни бергани рост бўлсин. Ҳали паҳлавондай ўғилча туғволсанг борми?
Кейин ҳомиладорлик белгиларини, нималар қилиш кераклигини бирма-бир тушунтирди.
– Бунга айтсаммикин? – дея иккиланди Раъно.
Раъно эрининг исмини айтиб мурожаат қилмас, шунақа пайтларда “бу” ёки “у” деб қўяқоларди.
– Йўқ, ҳозирча айтмай тур. Ҳеч бўлмаса, орадан бир ой ўтсин. Тушундингми?
– Тушундим, – деди Раъно ҳам.
Ташқарига чиққанларида қайнонанинг ўткир нигоҳи Раънода содир бўлган ўзгаришни сезгандай эди. Бир нималарни пичирлаб, ўзини нималаргадир уринаётгандай кўрсатса ҳам, Раънога гоҳ-гоҳо ер остидан қараб қўярди.
Ҳа, Раъно қизга бахт кулиб боқди.
Вужудининг ич-ичида, етмиш икки томири туташган жойда жажжи ва мурғак бир жон пайдо бўлганини ва у кун сайин эмас, соат сайин ўсаётганини тасаввур қилиш қийин, аммо ёқимли эди. Шу игнанинг учидайгина нарса Раънонинг ҳаётини ўзгартириб юборди. “Ҳали дунёга келмасингданоқ менга шунча бахт олиб келдинг-а” дея мурожаат қиларди Раъно, гўдагига. Қанақа экансан? Ўғил боламикансан, қиз болами? Отангга ўхшаган бўйинг баланд, сочларинг қоп-қора, хушсурат бўлармикинсан? Ё ўзимга ўхшармикансан? Бир куни дунёга келсанг кулишларинг, қўлчаларинг, оёқчаларинг қанақа бўларкан? Дунёга келиш деган нарсани Раъно сира ўйлаб кўрмаган эди, тасаввурига шу ўй кириб келди. Юрагимнинг остида ҳозирча жимгина ўсяпсан, деди унга. Онанг бўлатуриб, бор-йўқлигингни ҳам билмайман, бор-йўғи мени ўқчитиб ўзингдан хабар бердинг, бошқа нарса ўқчитганида хавотирга тушган бўлардим, шу озорингдан ҳам қанчалар суюнганларимни билармикансан, жоним жаҳоним, шўхгина болажоним? Шу аломатингни ўзиёқ ҳаётимни буткул ўзгартириб юборди-я, ҳеч нарсага қарагим келмай қолди, юрсам ҳам, турсам ҳам сени ўйлайверадиган бўлиб қолдим. Худойим менга сени бериб, шу бандамга бир раҳм қилай деди, бермаса нима қилардим? Тавба, шунгача қайларда бўлган экансан, худойимнинг даргоҳларида дунёга келишингни кута-кута, онам ким бўлар экан деб ўйлаганмикансан… Худоё тавба қилдим, ғалати хаёллар ақлимга келишини қара-я. Ишқилиб омон-эсон дунёга келиб ол, онангни кўзларини қувнатиб-қувнатиб юр, болажон.
Раънонинг пешанасидаги сочи қайсарроқ эди, доим тиккайиб қолавергани учун баъзан қайчи солиб кесар, кесилган сочни эса ўраб-чирмаб, девор кавакларига тиқиб қўярди. Кесилган сочни тандирга ташлаб бўлмайди, жуда иложи бўлмаса холироқ бир жойга ерга кўмиш керак, дея ўргатган эди она. Энди соч кесиб юрмагин-а тағин, деб уқтирди бу сафар. Шунақа иримимиз бор, болани умрини кесиб қўяди дейишади. Одамлар келганида олдига чиқаверма, кўҳликкинасан, суқ-назар тегмасин. Кўпроқ ҳаракат қил, йўқса боланг катта бўлиб кетиб, туғишга қийналасан. Хамир овқатлардан, янги ёпилган нонлардан ема, кўнглинг бўр ёки кесак тусаб қолса, менга айтсанг, тухумнинг пўстини келида майдалаб туйиб олиб келиб бераман, энди баъзи хил нарсалардан тийилиб турасан, дея ўргатди.

* * *

Қизиқ, Раъно эрини яхши кўрармиди? Эшитганлари, кўрганлари бошқа, ҳаёт бошқа эканини аввалдан биларди. Эри баланд бўйли, қорачадан келган йигит бўлиб, кўп ҳам гапиравермасди. Ҳар ҳолда бу оилада унга энг яқин кишиси эри бўлса-да, ўз туғишганлари каби яқин ва ўз-ўзиникидай туюлавермасди. Бунга ҳайрон ҳам бўлди, назарида анча-мунча нарсасидан айрилиб қолгандай, турмуш деган нарса ўшалардан жудо қилгандай туюлар, қалбини недир армон ва ғуссага чўмдирарди. Ҳа, бир маҳаллар ариқ бўйларида елдай учиб чопганлари, ўйнаганлари, кулганлари – бари ёруғ ва ғуссали бир армонга айланиб қолган эди. Етишилмаган орзулар армонга айланадилар. Аммо умрнинг яшаб ўтилган нурли лаҳзалари ҳам армонга айланар экан. Гоҳо ота уйига борганида ўша сўқмоқлар, томорқалар, ариқ бўйларини бир айланиб келарди, ўзи ўтқазган олма, шохларида ўтириб олиб, мевасининг сувини оқизиб-оқизиб еган беҳи… уларнинг бари кўзига ажиб қадрдондай ва суюмлидай кўринарди. Ёғочлари иссиқда ёрилиб-ёрилиб кетган сўри ва ранги ўча бошлаган тўшакларгача суйимли, азиз бўлиб, гоҳо исларини ҳам қўмсаб қоларди.
Раъно мана шуларга бошқоронғи бўлди.
Она “яхшиям тансиқ нарсаларга бошқоронғи бўлмадинг” дея, ўша тўшак, ўша болишлардан уйига олиб келиб берди. Энди она уйнинг иси ўша тўшаклардан келиб турарди, йўқса уйда қанча янги тўшак, қанча янги болиш борийди-ю? Яхшиям узоққа тегиб кетмаганим, дея ўйлади шунда. Узоқроққа текканимда она уйимга боришга қийналардим, албатта. Ўз уйида яшаса-да, она уй тараф юрагининг бир четини илитиб, ўзига тортиб турар эди.
Раъно қиз тўлишди, юзларига доғ тушди.
Тавба, аёл киши иккиқат бўлганида юзига Худонинг аршидан бир нур инади дейишади, деди она. Юз-кўзингдан нур ёғилиб турибди-я, болам. Қараб турсам, кўзимга ўтдай кўриниб кетяпсан. Илоё шу нурдан бенасиб қилмасин Худойим.
У ғалати ёғдуни Раънонинг ўзи ҳам сезарди. Чунки қалби бемисл бир саодат-ла лиммо-лим тўлган, нуқул бахт ичида яшаётгандай сезарди ўзини.
Қайнона “бизлар сиздақалигимизда тиним билмасдик. Урининг-тиришинг, ҳеч нарса қилмайди”, дейишига қарамай, аввалига айтганларини бажариб юрди, кейин эса, қорни бир-икки пастга тортиб оғриганида бас қилди.
“Сенинг дунёга келишинг олдида у ишлар нима бўпти, болажоним”, деди хаёлан боласига. “Сени ўйласам, ўзимнинг борлиғим эсимдан чиқиб кетади-ю? Вужудимнинг ичида питирлашингни, қимирлашингни сезсам, кўзимга дунё чароғон бўлади. Юрганимниям, турганимниям билмайман, гўё эс-ҳушимдан айрилгандайман”.
“Қиз тушмагур, бўйингда бўлдингу шунақа очилиб кетдинг-ки, – дер эди она. – Ишқилиб, илойим кўз тегмасин, кўйлагингга кўзмунчоқ тақиб юр”.

* * *

Раъно паҳлавондай ўғил туғди.
Тўлғоқнинг қанақа қаттиқ азоб эканини ўшанда билди. Бутун вужуди ихтиёридан ташқари, ўз-ўзидан тиришиб, қорнидаги чақалоқни дунёга келтиришга уринар эди. У кучли оғриқ аро суякларининг сурилаётганини ҳам билди. Етмиш икки томирию олтмиш олти сўнгагининг бари ғайриихтиёрий ҳаракатга келди, Раъно ўлим нафасини яқиндан сезди.
Ажабки, чақалоқни олиб келиб берганларида ҳаммаси эсидан чиқиб кетди. Азоб-ку эсида, аммо азоб ҳиссиёти унутилди.
Исм танлашга кўп иккиландилар
“Вақтидан бироз ўтиб туғилди, Келдивой деб от қўяқолайлик”, деди эри.
“Йўқ”, деди Раъно, кескин.
Умуман, қишлоқда исм қўйишнинг ўзига хос расм-русумлари борийди.
Масалан, Келдивой деган исм бир оила узоқ вақт фарзанд кўрмай юриб, кейин болали бўлганида қўйилади. Исмларга қараб, у оиланинг фарзанд эҳтиёжмандлигини билиб олса бўлади.
Жуман ёки Жумавой – жума куни туғилган бола.
Она қорнида йиғлаган чақалоққа Машраб дейдилар.
Турғун – шу жўжиқ ҳаётда муқим қолсин, турғун бўлсин.
Сотволди – гўё “сотиб олинади”, яъни қўшнилардан ёки қариндошлардан бирининг боласидай қилиб, аёлнинг этагига бир юмалатиб олинади, кейин ўз онаси боласини маълум ҳақ эвазига “сотиб” олади.
Тўхтасин – бир оиланинг туғилаётган фарзандлари бирин-кетин вафот этаверса, шундай исм берилади, яъни тўхтаб қолсин, кетмасин деган маънода.
Худойберган – бу исмда ҳам маълум истаклар бор. Фарзандсиз оилалар қўядилар бу исмни.
Холи билан туғилган болага Холмуҳаммад, Холнисо, Холдорали, сафарда туғилса Сафарали, нори бўлса Нормуҳаммад, Анорхон, суннати билан дунёга келса Суннатвой дейдилар.
Айтилган барча исмлар Раънога хунукдай, боласига ярашмайдигандай туюлар, жуда чиройли, бўй-бастига мос исм танлагиси келар, аммо унақа исм тополмас эди.
Ниҳоят, Давлат дея исм қўйдилар.

Бешинчи қисм

Шу қишлоқнинг шамол эсадиган томонида эски бир кулбада яшовчи қора юзли бир суллоҳ одам ҳам бор эди.
У одамнинг юрган йўлларида ўт-ўланлар сўлиб, жизғинаги чиқиб қораяр, ҳашаротлар нобуд бўлар, ариқдан сув ичса ифлосланар, қўли теккан меваларнинг суви тахир бўлиб қолар, шу қисматидан яниб-яниб юрадиган озорли бир киши эди.
Кулбаси зах, теварагини замбуруғлар ва тушунарсиз оқиш нимжон ўтлар қоплаган, кулба деворлари остидан шўра ва ажриқлар бўй чўзган, томорқаси қаровсиз, бургану шўралар, супургилар бетартиб ўсиб ётарди.
Ана шу киши Раънога ғалати-ғалати қарашлар қилар эди.
Қишлоқда одам кўп, ҳамма ўз ташвиши билан овора. Боласини кўтариб Раъно дамчи хотинникига боришга мажбур, йўл эса ўша кулба ёнидан ўтади. У одам чопонини елвагай ташлаб, тоб ташлаган эшиги ёнига чиқади, Раънонинг келишидан кетишигача қаттиқ тикилиб туради. То муюлишга етгунича ортидан ўша бўлмағур нигоҳни сезиб боради, муюлишдан қайрилгачгина елкасидан тоғ ағдарилгандай енгил нафас олади.
“Худога шукур, ўтиб олдик”, дейди боласига.
У одамнинг эса ҳеч кими йўқ. Қишлоқдаги ҳамманинг яқини, қариндош-уруғи бор. Одамлар уруғининг кўплиги билан мақтанишади. Унинг эса ҳеч кими йўқ. Раъно у ҳақда бировдан сўрагани ҳам ор қилади.
Фарзанд кўргач, Раъно ҳақиқатан ҳам гул-гул очилди. Қизлик гўзаллиги бу тароват олдида ҳеч нима бўлмай қолди. Гул эди, Худонинг қудрати билан оқи оққа, қизили қизилга ажралди. Чечак эди, барқ уриб очилди. Булут эди, ёмғирини аямай тўкди. Қуёш эди, ҳарорат-ла порлади. Ой эди, тўлишди. Кеча эди, бағри юлдузга тўлди. Қуш эди, жўшиб-жўшиб сайради. Зилол эди, шарқираб чунон оқди…
Болани бешикка бойладилар. Раънонинг юраги эзилди. Боласини бешикка бойлагиси келмади. Қайнона “Сиз нимани билардингиз” дея, бешикдан алас-алас қилиб ёмон нарсаларни ҳайдади, қовузини тўшади, тувагини қўйди, иликбоғи билан оёқчаларини, қўлбоғи билан қўлчаларини маҳкам сариб, гаврапўшини ёпди. Болачаси оёқларини қимирлатгиси келди, қимирлатолмади. Қўлчаларини ўйнатгиси келди, ўйнатолмади. Нима бўлганига тушунолмасдан қоп-қора кўзчаларини онасига тикди, озорланиб йиғламоқчи бўлди. Шунда қайнона бешикни у ёқ-бу ёққа дўпирлатиб тебратиб, алла айтмоққа бошлади. Боласининг боши чайқалди, у чайқалишлар лоҳас қилди, қайнонанинг овозига қўшилиб чарчатди.
“Бешик бўлмай ўл” деди Раъно, қайнона чиқиб кетиши билан боласини дарҳол ечиб олиб, бағрига босаркан. Келақол, жоним болам, қўлчаларингни, оёқчаларингни ўйнатақол. Ўлсин энанг ҳам, деди ёзғириб. Сени бойламоқчи бўлдими?
Сени девларга бойлатмаган, жинларга бойлатмаган, энангга бойлатиб қўярмидим?
Раъно боласига ўзи билган ҳамма эртакларинию достонларини айтиб берди. Уч ойлик бола уларни тушунармиди? Лекин тушунишига Раънонинг ишончи комил эди. Аммо сал ўтмай кичкина кўзчалари юмилиб-юмилиб, митти киприкчалари пирпираб-пирпираб ухлаб қолганида суйиб-суйиб олар ва шу суйим ороми аро ўзи ҳам ухлаб қоларди.
Раъно унга Алпомишни айтди, аммо “Алпомиш ким бўпти сенинг олдингда?” деди. Назарида, боласи Алпомишдан ҳам келбатли ва ҳайбатли бир баҳодир бўлиб улғаядигандай эди.
Унга Рустами достонни айтди, ақлли бўлсин дея Равшан достонни айтди, кулсин дея етти аҳмоқни айтди, меҳри тошсин дея Гулинигорни айтди. Лайли-Мажнунни, Юсуф ва Зулайҳони, Ёзи билан Зебони… неки билса, барини айтди. Фақат билмаган жойларини ўзидан қўшиб-чатиб, тўқиб айтди, шунинг учун достонларнинг мазмуни ўзгарди, уларнинг барида болакай бир куни ўсиб-улғайиб, ҳақиқий баҳодирга айланар, ёмонларнинг жазосини берар ва яхшиларга кўмаклашар, достон сўнггида эса ота-онаси билан бирга бахтли-саодатли ҳаёт кечирар эди.
Ўзининг тўй бўлганларини ҳам айтди.
Мен ҳам бир маҳаллар сендай гул эдим, деди. Кун келди, бўй етиб, турмушга чиқдим. Отанг билан бир чиройли келин-куёв бўлдик, ҳамма эси оғиб, ҳавасланиб-ҳавасланиб қаради. Мен сой чумчуғи бўлиб, сойларга қараб учдим, отанг тоғ каптари бўлиб ортимдан қувди. Мен тезучар лочин бўлиб чангал солсам, у мерган овчи бўлиб отиб олди. Мен боғда анор бўлиб қизариб пишиб турсам, у боғбон бўлиб битталаб узди. Боғда узум бўлиб сарғайиб етилсам, сариқ ари бўлиб учиб келди. Мен боғда гулнор бўлиб очилсам, у булбулигўё бўлиб сайраб шохимга қўнди… деди тўйни эслаб.
Ҳамма-ҳаммасини мана шу мурғак гўдаккинага айтиб берди. Ариқ бўйида чопганларинию беҳининг мазасигача айтди. “Болажон, бир нимани билмасанг, мендан сўрагин-а”, деди. Яқин орада алпанг-талпанг юра бошлайсан, шунда жон ҳалпида орқангдан чопарман? Сен кўп нарсани билмайсан-ку, ҳовлида ўйнаб юрсанг, ари чақиб олмасин дея хавотирланиб, қувиб ҳам юрарман?

* * *

Қайнона зориллади.
– Келин деган ўтиравермайди болага қараб. Чиқиб ишингизни қилсангиз бўлмайдими? Биз ҳам бола туққанмиз, нечтасини катта қилганмиз, ишимиз ўлда-жўлда қолиб кетмаган.
Раъно унинг кўнглини олишга чандон уринди, қайнона сира тинчимади. Ўтирса ўпоқ, турса сўпоқ деяверди.
– Ҳой, қўйсанг-чи, – деди қайнота.
Қайнона униям жеркиб ташлади.
Шунда эри орага кирди.
– Нима дейсан, она? – деди жаҳли чиқиб. – Қўли олти, оёғи етти бўлиб хизматингни қиляпти-ку?
– Сигирга сув бермапти, – деди қайнона. – Шу ёшга кириб онам сув ташисин десанг, ўл сен ҳам.
– Ўзим ташийман сигирингга сувни, – деди эр.
– Эркак бўлмай қол, энди сигирга қараб юрсанг, – деди қайнона. – Эркак деган кўчадан ризқ ташиб келади, уйда нима бор экан?
– Унақа дема, она, – деди ўғил. – Жонимни икки томонида иккаланг турибсан. Бир қўлимни тишласам, бошқаси оғриса? Ахир, тушунгин-да, она. У бошимни устида бўлса, сен кўзимни устида. Сен норози бўлсанг кўзим оғрийди, у хафа бўлса бошим.
Қайнона тўнғиллаб-тўнғиллаб нари кетди.
Шунда Раъно эр кишининг нима учун устун эканини тушунгандай бўлди. Эрнинг эрлиги келбатида, куч-қувватида эмас экан, деб ўйлади. Эрни эр қиладиган адолати экан. Ичида эридан миннатдор бўлди, бирданига яхши кўрди. Ундан фахрланди, болажоним, бошқаларнинг отаси сираям бунақа эмас, худойим икковимизнинг бошимизга бахт қушини қўндирди, дея севинди. Бола тўшаги устида чиройли кўзчаларини унга тикиб, бир нималар деб чуғурлар эди.
“Қара-я, қандай отанг бор”, деди севиниб.
Назарида, эри бошқа қиёфа олди. Ҳайбати ошди, уйини тўлдирди.
“Сен сабр қиптур, уйларни топ-тоза қилай”, деди.
Бола қўл-оёқчаларини ўйнатиб чуғурлаб ётаверди. Раъно ҳаммаёқни қайтадан тартибга келтирди, янги тўшаклардан солди, ўзига оро берди, кўрпа қатига яшириб қўйган атирдан сепди.
Бир қараса, ўғлон янги атлас тўшакларга чувиллатиб сийиб қўйипти.
Ўргилай болажонимдан-а, деди меҳри товланиб.

* * *

“Рўзғор юпун, еб ётаверсангиз тоғ ҳам чидамайди, – деди қайнона. – Ҳамманинг келинию қизи далага ўтоққа чиқади, ер чопади, меҳнат қилади. Биз ҳам шунақа эдик, меҳнат ўлдирмаган одамни”.
“Еган нонимни миннат қиляптими? – деди оғриниб Раъно. – Яримта нон ейманми-йўқми? Эшигида битта хизматкори бўлсаям мендан кўра кўпроқ нон ейди”.
“Жон болам, сабр қил, – деди онаизори. – Отанг билмасин, кўнақол. Улар ҳам туппа-тузук одам, ҳали олдинда қанча ташвиши бор, шунга куйинади-да, сени ёмон кўрармиди? Жонингни жиндай койитсанг, бир нима бўлиб қолмайсан, кўнақол, болам”.
“Хўп”, деди.
Кетмонини кўтариб далага чиқди. Қараса, ўзи сингарилар кўп экан. Ҳамма бошигаю оғзига оқ рўмол ўраб олган. Оёғига этик кийди, оғиз-бурнини рўмол билан бойлади. Паҳлавонини икки тол орасидаги беланчакка ётқизди, яхшилаб эмизди. Шу ердаги барваста семиз хотинга “боламга яхшилаб қаранг, опажон, ойлигим чиқса, сизга янги рўмол олиб бераман”, дея ялинди. Ортига қарай-қарай, чопиққа йўл олди.
Даланинг тупроғи оч кулранг, кесаклари кўп экан. Ўзи ўрганган иш эмасми, қийналмади. Иссиқ кучаяверди. Дала устида қалдирғочлар айлана-айлана учди. Анча-мунча хотин шу тариқа чопиқ қилар эдилар. Қуёш тиккага келай деганида кўкраги ийиди. Қараса, кўйлагининг бурмаси сутдан жиққа ҳўл бўлибди.
Ишини ташлаб, ортига юрди.
Ўша ерда ҳисобчи айланиб юрган экан. У ўша, Раъно дамчи кампирникига қатнаганида ёмон-ёмон қараган қора юзли киши бўлиб чиқди.
– Ҳа, қаёққа? – деди, бемаъни илжайиб.
– Болам очқаб кетди, – деди Раъно, қовоғини солиб.
– Ҳамманиям боласи очқаган, – деди ҳисобчи. – Қани, орқангга қайтиб, ишингни қил-чи.
– Сен ким бўлибсан? – деди Раъно, бирданига бургутдай қанот ёйиб. – Болам очқади демадимми сенга? Қоч йўлимдан, йўқса ҳозир кетмон билан чопиб ташлайман!
Ҳисобчи унинг важоҳатидан ҳайиқди. Тавба, бу хотин жинними дея осмонга ангра­йиб, булутларни томоша қилаётганга солди ўзини.
Раъно чопа-чопа шийпонга борди.
Узоқданоқ, гўдакларнинг йиғиси орасидан боласининг йиғисини таниди.
Шийпон толлари остида у барваста хотин кўринмайди. Беланчакка яқин шохчаларга қора қушлар қўниб, чағиллаб сайрашяпти. Бола қўрқибди. Болани қаровсиз қолдирсанг, майна келиб кўзини чўқиб олади деган гап эсига тушди-ю, “Вой ўлмасам”, деб елдай учди. Шоша-пиша боласини беланчакдан ечиб олди. Тагини ҳўл қилиб қўйибди, оёқчалари қийилиб кетибди. Бола онасини таниб, баттар йиғлаб талпинди, Раъно унга кўкрак тутди-да, ичидаги тўфон каби чирпирак қилаётган ташвиш, хавотир, яна алланималарнинг бари эриб йўқолгани, яна шу ажойиб оромга эришганидан кўнгли тўлиб, пиқиллаб йиғлаб юборди.
Бола тўйди. Раъно уни беланчагига ётқизиб, чириллаб йиғлаётган бошқа болани қўлига олди. Бир қўлига унисини, бир қўлига бунисини. Икковига ҳам кўкрак тутди. Очқаган болалар бегонасирашмади, миқ-миқ эмиб олишди.
Шу маҳал боғча хотин келиб қолди.
– Вой, Раъно қиз, хафа бўлма, – деди. – Қайнонам ўсал ётувди, югуриб бориб кўриб келақолай дебман-а, аттанг!
– Бу болалар энди сениям боланг бўлди, – деди кулиб. – Яхшиям келибман, йўқса ҳамма болаларни ўзингники қилиб оларкансан!
Ҳисобчи яна келди.
– Ўтираверасанми, эмизишни баҳона қилиб? – деди. – Тур, чопиғингни қил!
“Шийпонинг ҳам, чопиғинг ҳам бошингда қолсин”, деди Раъно. Тугунини қўлига олди, кетмонини елкага, боласини бағрига босди.
“Ишинг ҳам, ойлигинг ҳам бошингда қолсин”, дея қарғади у ҳисобчини.
“Боламга қарамаган кўзларинг оқиб тушсин”, дея қарғади барваста боғча хотинни.
“Ҳамманг дўзахда куйиб кул бўлгин”, дея қарғади боласини қўрқитган қушларни.
Шу кетишда уйига кириб борди. Ичкарига кириб, тўйиб-тўйиб йиғлади. Кейин эрининг келишини кутди. Эри келса ҳамма гапни айтиб бераман, мени тушунади деб интизор бўлди. Тиқ этса ташқарига қаради.
Эр келди. Айтадиган гаплари жуда кўп эди. Лекин тилига келмади.
– Ҳа, қайтиб кепқопсан? – деб сўради эри.
– Болангиз очқаб кетди, дала бўлмас экан, – деди.
– Очқаса эмиз-да, – деди эр.
Тушунтиролмадим деб ўйлади у, аммо эридан хафа бўлмади. Тушунтиролмагач, нимасидан хафа бўлади? Худо эмаски, ҳамма нарсани билиб турса? Йўриғи билан тушунтирарман деди, боласини ухлатиб ҳовлига чиқаркан.
– Ҳа, қайтиб кепсиз? – деди қайнона, бўзариб.
– Мазам бўлмади, – деди Раъно гапиргиси келмай.
– Баҳона қилади-я, ҳамма нарса битта ўзимга. Қирқта жоним бормиди, бола эмас, тош туғсам бўлмасмиди? – дея, қайнона ота ётган уйга кириб кетди. У ерда ҳам бир нималар дер эди, аммо гапларини тушуниб бўлмасди.

* * *

Амакилару тоғалар аҳён-аҳёндагина йўқлаб келишар, аммо қизлик уйига тез-тез келишларини, ота-онасидан уни сўраб туришларини билар эди Раъно. Сабаби, қиз томондан ҳар ким ҳадеб келаверса, гап-сўз чиқмасин дейишса керак, деб ўйлади у. Лекин келинлик хонадони ўз йиғин-маросимларига албатта уларни ҳам айтишар, ҳаммаларининг иззат-икромини жойига қўйишар эди.
Рўзғорнинг ишлари аста-секин Раънонинг қўлига ўта борди.
– Эркакнинг ризқи кўчада, – дер эди онаизори. – Хотиннинг иши уйда. Остонадан бу ёғи сеники, болам. Ҳар нарсага сен жавобгарсан. Отанг бир маҳаллар бир гап айтган эди. Бургутнинг эркаги овлашни биларкан-у, аммо овини майдалашни билмас экан. Ўшанчун ҳам нар бургут ўлжани келтириб инига ташларкан, модаси эса бўлаклаб, палапонларига тутаркан. Худойим ҳамма нарсани одам ибрат олсин деб яратиб қўйган, қараб ўзинг фикр қилиб олаверасан.
– Эр киши доим хотинига муҳтож бўлади, – деди яна. – Оилам, болам-чақам деб чеккан заҳматларини билишингни истайди. Умр бепоён, ризқу рўзғор деган ташвиш бетиним давом этяпти. Шу уринишлар аро эрингга икки оғиз яхши гап гапиришни ҳам билишинг керак. Шу бўлмаса, рўзғоринг икки бўлмайди, шу ишлаб дастурхонингга ризқ ташиб келади, устингни бутлайди, уйингни тузатади. Маҳалла-кўйда биров сени сўраса, фалончининг аёли дейишади, ўз исмингни айтишмайди-ку? Эрга теккунча сен отангнинг соясида, фалончининг қизи эдинг, энди эса эрингни соясидасан. Меҳнатини эътироф қилсанг, у руҳланади, оилам, қадримни ҳеч ким билмасаям бола-чақам билади, деб хурсанд бўлади. Буларга ўзингниям ақлинг етиб қолгандир, ёш бола эмассан-ку? Хотин оқила бўлса, рўзғор бут, беақл бўлса, рўзғор нобуд бўлади.
Шу ўтган икки йил ичида она янада кичрайган, озғинлашиб, ушоқдеккина бўлиб қолган эди. Гоҳо нон ёпса, қатлама-сомса пиширса ё бирор мева пишиб етилса, кўтариб келиб қоларди. Гоҳида эса беш-олтита тухум ҳам олиб келарди.
– Нима қилардингиз овора бўлиб?
– Қуруқ келмайин дедим-да, қизим. Уй товуғининг тухуми болангга жуда фойда.
Ундан-бундан гаплашиб ўтиришарди. Раъно мева, қатлама, тухум кабилар бари баҳона эканини, аслида онаизор боласини соғинганини билиб турарди. Лекин онаизор буни сездирмасликка уринарди.
Бир куни Раъно шуни сўраб кўрди.
– Вой, ҳа, соғинаман-да, ичимдан узилиб тушган парчамсан-ку, – деди она. – Аммо сениям меҳринг кучайиб, уйга тез-тез қатнаб қолишингдан қўрқаман. Бир кўчатни бошқа ерга ўтқазсанг, тутиб кетиши учун қанча нарса керак? Энди сени уйинг шу, қариндошларинг ҳам шулар, шу сабаб ҳам кўпам талпинавермагин дейман-да, – деб жавоб қилди она.
– Вой, хў-ўп, бормайман, – деди Раъно, онасидан аразлаб.

* * *

Орадан бир ҳафта чамаси ўтар-ўтмас, қайнота вафот этди.
Тонг саҳар эди. Қайнота-қайнона ётадиган уйдан “Войдод”, деган фарёд чиқди. Раъно сакраб туриб кетди. Эр ухлаб ётар эди. “Эй, туринг, бир нима бўлди”, деди саросима ичида, қаттиқ шивирлаб. Шу маҳал такрор фарёд овози эрининг қулоғига кириб, сапчиб турди-да, ўша томон югурди. Раъно ҳам унинг ортидан оёқяланг чопди.
– Вой бола-ам, отанг кетиб қолди, – дея бақириб йиғларди қайнона, гандираклаб, устунларни ушлаб-ушлаб ҳовлига чиқиб келаркан. – Отанг ўтиб қолди-ку, жон болам!
Эр ҳам, Раъно ҳам нима қиларини билмай довдираб турар эдилар. Ажабки, йиғи келмас эди.
Эр уйга кирдию ўша заҳоти қайтиб чиқди. Ранги бўзариб кетган, нигоҳи тентирар эди.
– Чоп, қўни-қўшнини чақир, – дер эди она. – Одамларга айт, отам ўтиб қолди де, болажоним!
Эр онасига эсипастларга ўхшаб қараб тураркан, ияклари қалтирар эди.
– Тўхта! – деди шунда қайнона, тўсатдан илгари кўрилмаган бир қатъият билан. Овози ҳам қатъий чиқди. – Ўзингни босиб ол! Бориб қўшниларга айт, одамларга хабар беришсин. Кейин тезда қайт!
Эр отилиб кўчага чиқиб кетди.
– Юринг, қизим, – деди қайнона.
Раъно нима қиларини билмай, унга эргашди.
– Ҳай отаси-я, – дер эди қайнона. – Индамай кетавердингиз-а? Рози-ризолик ҳам сўрамадингиз-а? Кетавердингиз-а шунақа қилиб, отаси?
Шунда Раъно қайнотасининг кўзи очиқ, ияги осилиб қолганини кўрди. Қайнона қозиқдан оқ рўмолча олиб иягини тортиб боғлади, кафти билан қовоғининг устини силаган эди, кўзи юмилди.
– Келинжон, – деди яна йиғлаб. – Бир бўлак тоза оқ мато йиртиб олинг, бошмалдоғини ҳам бойлайлик.
Раъно шундай қилди, аммо яқинлашишга юраги дов бермади. Қайнона майитнинг оёқларини ҳам бойлаётгани он эр-хотин ён қўшнилар кириб келишди.
– Вой ўлай, – дер эди қўшни хотин, талмовсираб. – Вой ўлай, кечагина юрувди-ю?
– Бўлди, хотинлар, чиқинглар, – деди қўшнининг эри, йўғон овозда. – Маҳтал қилманглар, сарпо-суруғини тайёрлайверинглар.
– Малоҳат, Сабоҳат, тезда ҳовли-кўчани супуринглар, – деди қўшни хотин қизларига.
Бирпасда анча халқ йиғилди, шунча одам қайдан етиб келганига ақл бовар қилмас эди. Хотинлар яна йиғи чиқаришди, узатилиб кетган қизлар ҳам кириб келишди, бири ўзини ташлаб юборди, ҳовлига оқ мато тутилиб, эркаклар ва хотинлар ораси айрилди.
– Келин, эрингизга обориб беринг, тўнини, дўпписини кийиб, белбоғини бойлаб олсин, – деди қайнона.
Раъно ичкари уйдан янги тўн, дўппи, белбоғ олиб чиқди. Эр хотинини кўриб, яна ҳўнграб йиғлаб юборди, Раъно: “Бўлди-бўлди, ўзингизни босинг”, дея қўлидагиларни унга кийдирди, белбоғини маҳкам боғлади, кейин яна изига қайтди.
Қайнона сандиқдан оқ суруп, янги банорас тўн, дўппи олди.
– У ёққа энди ўзингиз қарайсиз, қизим, – деди. – Буларни ғассолга беришсин. Тўнини, белбоғини тобут устига ёпишсин. Манавиниси кафанлиги, мана бу ип ўрами билан тикишсин, бу – замзам сувига ботириб олинган ип, фаришталар савоб айтиб туришади.
Тонг ёришиб улгурмаган пайт эди.
Ҳали Раънонинг бошига мусибат тушмаган эди. Тўсатдан рўй берган бу ҳодиса ҳаммани довдиратиб қўйди. Қайлардадир сокин ҳаёт давом этаётганига ақл бовар қилмасди. Ҳаял ўтмай қариндош-уруғлар ҳам етиб келишди, улар ҳам тўн кийиб олишган, эшикдан эркагу аёл бақириб йиғлаб кириб келар эди. Эркаклар дарвоза олдида бир-бирини қучоқлашиб йиғлашар, шунча эркакнинг йиғисини илк бора кўрмоқда эди Раъно. Аёлларнинг чуввос солишлари юракни эзарди. Мана шу улкан мусибат қалбига кириб борди-да, ўзи ҳам сезмаган ҳолда йиғлаб юборди. Йиғи ич-ичидан тошиб келарди, марсия келарди, ғусса ва ғам келарди.
Ғассол ишини тугатгач, жаноза эълон қилинди. Тобут деразадан чиқарилиб, ҳовли саҳнига қўйилди. Эркаклар саф тортишди. Хотинларга кимдир “жаноза ўқилади” дегач, йиғи-сиғи бирин-кетин тинди, аммо кимдир ҳануз пиқиллаб йиғларди. Имом бу дунёга келиш ҳам, кетиш ҳам ҳақлигини, қолганлар кетганларни ёд этиб туриши шартлигини айтиб, энди исми-расмини бажариб қўйсак, марҳумнинг ўғли мана шу, айтинг-чи, отангизнинг қарзлари бўлса, зиммангизга олдингизми, деб сўради. Ўғил бўғиқ овозда “Ҳа” дегач, марҳумдан қарзи борлар шу йигитга учрашсин, эшитганлар эшитмаганларга хабар берсин дейилиб, намоз ўқилди.
– Қани, кўтаринглар, – деган ўктам овоз келди кейин.
Қолгани жуда тез рўй берди. Кишилар тобутни қўлма-қўл кўтариб олиб чиқиб кета бошладилар. Ҳамма қий-чув кўтариб юборди, Раъно шу издиҳом орасида эрини кўриб қолди, кимдир учига оқ латта бойланган ҳасса тутқазиб қўйибди.
Бир одам бор эди, йўқ бўлди.
Боягина шу уйда беозор ухлаб ётган эди. Икки-уч соат ўтар-ўтмас кўмгани олиб кетишди. Бу ишнинг жуда тез рўй бергани ва шиддати ақлни шоширарди.
Раъно ҳам ҳамма қатори кўк кийди, рўмол ўради. Элнинг одати шу эди, яқинлардан кимдир оламдан ўтса, кўк кийилар, тўй-маросимларга борилмас, бир йилгача кўкдан чиқилмас эди. Қўни-қўшни ош-овқат пишириб, пақирларда чиқариб туришди, кимлардир чой дамлаб келди. Мусибатдаги кишиларнинг томоғидан овқат ўтармиди? Қишлоқнинг шаддод-шаддод хотинлари азадорларга қаттиқ-қаттиқ гапиришиб, овқат едиришди.

* * *

Орадан йил ўтди.
Ёзнинг иссиқ куни эди. Эр кўчадан ҳовлиқиб кириб келди-да:
– Одамларга ер бўлиб беряпти экан, – деди ўзида йўқ севиниб. Юз-кўзи кулар эди.
– Қанақа ер? – дея сўради Раъно, тушунмасдан.
– Чопиққа чиққан далаларинг бор-ку, ўшаларни ўлчаб, халққа томорқа қилиб беряпти экан. Бизга ҳам бор экан.
– Вой, – деди Раъно, хурсанд бўлиб. – Ростданми?
Кичкина шу қишлоқ тўс-тўполон бўлиб кетди. Фарзанди кўп, катта оилалар бор эди. Хонадонда неча оила борлигига қараб ер берармиш, деган гап чиқди.
– Ана, – деди қониқиш билан эри. – Одам ер билан тирик-да.
– У ерни биров тортиб олиб қўймасмикин? – деб сўради Раъно хавотир олиб.
– Йўғ-э, ҳаммага беряпти-ку? – деди эри. – Биров бир тийин сўрамаяпти ҳам.
Эртасига ерни кўргани бордилар. Қараса, ростдан ҳам ўша, ўзи ишлаган жойлар. Бепоён дала четида тутлар қаторлашиб, шабадада шовуллаб турибди. Эри қозиқ қоқилган жойларни айланиб чиқди.
– Суви яхши экан, – деди кейин. – Худонинг бергани шу-да. Ер одамни боқади, у-бу экиб бозорга опчиқиб сотсанг, ўҳ-ҳў, қанча пул бўлади. Камбағални елкасига офтоб тегди, десанг-чи.
– Меҳнатдан одам қочармиди, – деди Раъно. – Ишқилиб, қайтариб олиб қўймаса, бас.
– Олиб қўймас, – деди эри ҳам.
Ер тепасида анча ўтиришди. Эри ўзича бир нималарни режалаштириб, гоҳ у ёққа, гоҳ бу ёққа ўтиб разм солар, тупроқни қўлига олиб, майдалаб эзиб кўрар эди.
– Уйда, томорқа адоғида тераклар етилиб қолган, – деди кейин. – Бу ерга ҳам айлантириб эксак, беш-олти йилда синчга яраб қолади, ҳам чегара бўптуради. Манави томонига бир уй-бир ошхона қилиб иморат солсак, ўғлингга уй ҳам тайёр-да. Гувалак билан айлантириб девор уриб чиқиш керак. Уч-тўрт кунда бу ерлар қайнаб-тошиб кетади ҳали, – деди кейин.
Кеч кирганда уйга қайтдилар. Икковлон ҳам хурсанд эдилар.
Одамлар ҳам хурсанд эди. Ҳамма ёқда шу гап-сўз: кимга қаердан томорқа тегди, суви қанақа, тупроғи қанақамиш, қўшниси киммиш… Бир-икки киши норози бўлиб, менга этакдан ё ичкаридан тегди деган экан, одамлар маломат қилиб ташлашибди. “Ҳой, ер йўқ эди, осмондан тушгандай эга бўлиб қолдинг, худо деб ўтирмайсанми?” десалар, ўша заҳоти уларнинг уни ўчиб кетарди.

* * *

Бир иш икки бўлди. Энди эр-хотин ҳам ўз уйларида, ҳам янги томорқада меҳнат қилар эдилар.
Янги томорқанинг тупроғи ҳосилдор чиқди.
Тепа-қуйи қишлоқлардан бирор инсофсиз келиб ўғирлаб кетмасин, дея атрофини омонат қўра билан ўраб, буғдой сочдилар. Теграсига айлантириб мош, ловия, макка ва жўхори экишди. Шоён меҳр билан қарашди, Раъно сув йўлига тушган кесакларни қўли билан олиб ташлади. Теракнинг ёш шохларини синдириб келиб, кеча сув қўйилган айлана жўякка қаторасига суқиб чиқишди. Ажаб, ҳаммаси бир текис ям-яшил нозик япроқча чиқариб, кейин бирданига гуркираб ўсди.
Давлатбекнинг мўйлови чиқди, сабза урди, ўтдай, қуюндай, шамолдай бола бўлди. Қўлига хивчин олиб, ўт-ўланларнинг бошини танасидан жудо қилиб ўтиб кетадиган одат чиқарди.
– Унақа қилмагин, жон болам, – дерди Раъно. – Униям жони бор, худо дейди-я.
– Ўтда жон нима қилсин?
– Уям мўмин-мусулмон бир нарса, – деди Раъно. – Жони бўлмаса ўсармиди?
Эри ўғлини ёнига олиб бирга тер тўкар экан, зурёдига ҳамма нарсани бирин-кетин тушунтирарди. Уларга қараб туриб, отаси билан кўчат қадаганлари, ҳосил ўрганлари келарди Раънонинг эсига.
Мош мўл-кўл етилди. Ловия қўзоқлари бўлиқлигидан ёрилиб-ёрилиб кетди. Маккалар узун-узун, тўлиқ-тўлиқ сўта солди. Жўхориларининг ҳар бири қовундай-қовундай бош тугди.
Ҳосилга чумчуқлар галаси ёпирилди.
Эри қайдандир узун ялтироқ тасмалар топиб келди. Экинзор устига узунасига бойладилар. Сал шабадада тасмалар қуёшда йилтираса, қушлар чўчиб қочар эди.
Эр уйдаги узум шохчаларидан кесиб олиб, тераклар остига қадаб чиқди. Ўзини сал тутиб олса бас, теракларга чирмашиб ўсаверади, деди қониқиш билан. Янаги йил улар ҳам бехато тутиб кетди. Ҳусайни, чиллаки, қора чарос ва тошюмалоқ деган тўрт хил нав эди.
Уч-тўрт йилда ҳосилга кириб қолади, деди эр.
У ёқларга оқма газ бормаган эди. Эр-хотин лойдан ва кесакдан ўчоқ қуришди, лой билан яхшилаб сувашди. Шабада ғириллаб эсадиган ажойиб ер бўлди-я, деди Раъно. Эски қумғонни, қозонни олиб келишди. Шу ерда ишлашди, шу ерда чой қайнатиб, шу ерда овқат пиширишди.
– Бир тандир қуриб берсангиз, нон ҳам ёпаман, – деди Раъно.
Қизчаси талпанглаб кесаклар оралаб юрди. Қушларга анграйиб қаради. Ариқ сувини сочиб-сочиб ўйнади. Ўтлар орасидаги капалакларни қувди. Ер ариси чақиб олганида чириллаб йиғлади. Раъно у қизчада ўзининг болалигини кўрди.
Эрта кузда эр ўз ҳовли-томорқасидаги теракларни қўни-қўшнилар билан биргалашиб кесди. Шохларини бутаб-саранжомлаб, қуритгани босиб қўйишди. Кейин ўғли билан эгик ўроқ олиб, пўстлоғини шилишди. Теракнинг пўстлоғи заиф бўлади, учидан тортилса, анча жойгача кўчади. Пўстлоқ нам, сувли эди. Шилиб олинган оппоқ терак ёғочларини ерга кўндаланг ташланган эски ходалар устига қуритгани қўйишди.
Остидан ҳаво ўтиб турса бир текис қурийди, тоб ташламайди, деди эр.
Янаги йили томорқамизга бир уй-бир даҳлиз кўтарамиз, ўшанда тандир ҳам қуриб бераман, дея ваъда қилди эр.
Ҳосил етилди. Раъно ҳосилни алқаб-алқаб, мақтаб-мақтаб ўрди. Буғдой бошоқларидаги донларни санаб чиқди. Бошоқларининг бари тўлиқ, йигирма тўрттадан ўттиз олтитагача дони бор экан.
Кузда янги томорқа топ-тозаланди. Кеч кузги арпа ҳам ўриб олинди. Эр қайтадан тупроғини ағдариб чиқди. Кейин “яхоб берамиз, энди тупроқ дам олақолсин”, деди.
– Ер ҳам биздақа эгаси борлигига суюнади, – деди эр.
Ернинг ҳам жони бор.
У ҳам мақташингга илҳақ бўлиб ётади.
Кўрдингми, бўлиқ тупроғи нимаики қадасанг, ҳаммасини гуркиратиб- жўштириб ташлади.
Ёввойи ўтлар ҳам тизза бўйи ўсди.
– Ҳа, кўрдим, – деди Раъно.
– Хурсанд бўлсанг-чи.
– Нега?
– Худо ризқни баракаси билан ошириб-тошириб берганининг аломати бу, – деди эр. – Барака бермаса, шундай бўлармиди?
– Йўқ, сира бўлмас эди.
Халқ бир бўлиб, мол-қўйини экинзорларга ҳайдади. Жониворлар қолган-қутган пояларни, майса-ўтларни ямлаб-ямлаб ейишди. Сигири тўйиб, терак остида кавш қайтариб ётди.

* * *

Бу ерларда шамоллар сурон солиб эсар эдилар: кунботардан кунчиқарга, кунчиқардан кунботарга…
– Узоқларда, тоғлар орасида катта очиқ жой бор, – деди эр. – Шамол ўша жойдан кириб келади.
Ҳаммаёқни бузиб эсиб ўтади-да, олисдаги тоғларга бориб урилиб, ўтолмасдан яна ортига қайтади.
Ортига қайтганида шиддати сусайиб, ўзи заифлашиб қолади.
Шунақа шамоллар йилига беш-олти марта эсади.
Биринчи эсадигани – дов-дарахтни, ўт-ўланни, экин-тикинни уйғотадиган шамол, деди у.
Тақир ерни, жонсиз шохларни эгиб-эгиб, уйғотади.
Иккинчиси – гул-куртак ёзадиган шамол. Уйғонган дарахтларнинг танасида сув юради. Шохларида майда-майда куртаклар бўртади. Шамол ўша куртакларни очади. Уни қалдирғоч шамоли ҳам дейдилар. Чунки қалдирғочлар ўша шамол қанотида учиб келишади.
Кейингиси эса гул тўкади. У камида уч марта эсади. Сабаби – гилос, ўрик, олма эрта гуллайди. Беҳи, шафтоли, нок эса кечроқ. Шуларнинг барининг гулини тўкиб ўтади, ана шунда гулкосасиз қолган куртак мевага зўр беради.
Кейингиси – эрта меваларни тўкадиган шамол. У икки марта эсади. Шундан кейин шамоллар мавсуми кузгача тўхтайди.
Шу шамол бўлмаса, табиат мана шундай гуркирамасди. Дов-дарахтни чанглантиради, уруғларини сочади.
Худонинг ишига ҳайрон бўлмай иложинг йўқ. Бу шамоллар ўз-ўзидан эсиб қолади деб ўйлайсанми?
Дов-дарахт ҳам жуфт-жуфт бўлиб умр кечиради. Шуларни биронтаси чангланмаса, мева солмайди.
“Шунча нарсани қайдан билади? – деб ўйлади Раъно, ҳайратланиб.
Мева тўкувчи шамол буғдойларни эгиб-қайириб ўтди. Бўлиқ-бўлиқ бошоқлар ерларга эгилиб, айқашиб кетди. Раъно уларга қараб туриб, шамолни қарғади.
“Секинроқ эссанг ўлармидинг”, деди.

* * *

Эр буғдойни қоплаб босиб қўйди.
“Энди ун деб хавотир олмайсан, – деди кулиб. – Чунки буғдойимиз бор. Ун керак бўлса, шартта иккита қопини оламану тегирмонга обориб, торттириб келаман”.
“Бизга пул-мул ҳам керакмас энди, – деди. – Тегирмончи хизмат ҳақига уч-тўрт кило унни олиб қолаверади. Чиқитини ҳам олиб келсам, сигирингга емиш бўлади. Ёғ зарур бўлса, бир қопини оламану дўконга обориб, ёғга алмаштириб келаман. Яна нима керак сенга, ҳой хотин?”
“Ҳеч нима, – деди Раъно ҳам кулиб. – Болалар соғ-омон, ўзимиз тинч, битта мўмин-мусулмонга яна нимаям керак бўларди?”

* * *

Баҳор ёмғирлари тугаб, кунлар қизий бошлаганида эр иморат бошлади.
Катта-катта дарё тошларидан олиб келдилар. Ерни ўйиб, тош билан уриб-уриб шиббаладилар. Сен энди аралашмайсан, бу ёғи эркакларнинг иши, деди эри Раънога. Қариндош-уруғлар, дўст-ёрлар келишди, катта қозонда шўрва, ош дамланди. Қишлоқда ҳар куни ҳашар эди. Кишилар ҳайё-ҳу ила, ҳазиллаша-ҳазиллаша бир уйнинг деворини бир кунда уриб қўяр эдилар. Раънонинг эри пойдевор кўтарди. Тежамли бўлсин дея, пойдеворга тош қаладилар. Шундан сўнг бултур кесилган теракларни олиб бориб синч кўтаришди. Раънонинг эри устачиликдан хабардор эди, ҳаммасини бир ўзи тиним билмай чумолидай ишлаб, аста-секин битириб олди. Синч ёз бўйи қуриб турди. Бу орада эр-хотин лой қориб, гувалак солишди. Гувалаклар ҳам ёз жазирамасида қуриди. Ёз тугагач, эл ҳашарга айтилди. Халқ келиб, кечгача уриб-кўтариб кетди. Раъно теварагида ва ичкарисида сомонли лой парчаларию гувалаклар қолиб кетган иморатга қараб, савлатли, кўркам уй бўлди деб, мамнун бўлди.
Эр тўқайдан қамиш кесиб келди. Томга терак шохларини кўндалангига териб, устидан ўша қамишларни босишди. Кейин эр сомон аралаштириб катта лой қилди, томга лой ҳам босилди.
– Шифир ҳам қиламизми? – деб сўради Раъно эридан.
– Шифирга пул йўқ-ку? – деди эр.
– Бизни уй ҳам чиройли бўлмасинми? – дея туриб олди Раъно.
Эр кўнди. Ниҳоят, кеч кузга борганда томни ёпиб олдилар.
– Ана, иш битди, – деди эр қувониб.
– Энди тахта полини қоқсак, сувоғини қилсак, эшик-ромини ўрнатсак, уй тайёр-да. Кириб, маза қилиб ўтираверасан.
– Ҳечам-да, – деди Раъно. – Шолча-палос, тўшак-парда деган нарсалар ҳам бор.
– У ёғи сени ишинг, – дея кулди эри.
Шунда Раънонинг эсига онасининг гапи тушди. Эрига ер остидан қаради, у хушфеъл кулиб турарди.
Сираям бургутга ўхшамасди.
Ўзи ҳам она бургутга ўхшамасди.
Бекор гап экан, деди. Мусичаларга ўхшамаймизми кўпроқ?
Мусича ҳам хас-хашакдан ин қуради, бировга зарари тегмайди, ку-кулаб хас-хашак, дон-дун ташиб юраверади.
Ёмони шундаки, ўша қора юзли киши улардан бир неча уй наридан томорқа олган экан. Қайтаётганларида томорқасида бир нималарни мўлжаллаб юрганини кўриб, Раънонинг юраги увушиб кетди. Бақрайиб қараб турганини кўриб: “Илоё, бетингни Худо тескари қилсин”, дея қарғаб ўтди.
Қўни-қўшнилар “Янги уй қутлуғ бўлсин”, дея ош-палов пишириб чиқишди.
– Эл барибирам яхши-да, – деди Раъно, суюниб. – Қаранг, бирпасда ҳаммаёқда иморат. Одамларимиз жуда инсофли-диёнатли-да.
– Ҳаммаям эмас, – деб эътироз билдирди эр. – Нариги кўчадаги Аҳмадни танийсан-ку? Кеча маст бўлиб, қўшнилари билан уришибди. Ёки тепа маҳалладаги Тошмат? Одамларни алдаб, пулини олиб қайтармай юради.
– Унда, ўша Аҳмад билан Тошмат ёмон, – деди Раъно. – Эл эса барибирам яхши.

* * *

Раъно яна кўк кийди.
Қисқа вақт ичида ота-онасидан айрилди.
Ҳар икковлон касал бўлмасдан, фаришталардай жон бергани юракни янада эзар эди.
Ўлим ҳақ! Ҳар ким ҳам бир куни бу оламдан кетади.
Яна бир ҳақиқат шуки, кетганлар сизу биз борадиган жойга бизлардан аввалроқ бориб турадилар.
Ўзингники ёмон бўлар экан. Раъно ёмон куйди. Ўзини ҳар томон урди. Ота излари қолган тупроқларга ўзини отиб йиғлади, у қурган иморатларга юзини босиб йиғлади.
“Вой отам, ҳамма нарсаларингиз ўз жойида турибди-ку, ўзингиз қайдасиз?” деб бўзлади.
“Уйингизга кирсам, исингиз димоғимга уриляпти-ку, жон отам?”
Касал бўлганларида “Жоним қизим” дея, у ёғини айта олмай ютинганларигача хаёлида жонланди.
Айтиб-айтиб йиғлади. Шундай йиғласа, юрагининг ичидаги тафти босилгандай бўлди.

Қатор-қатор уй солган,
Деворига гул солган,
Солган гули битмасдан
Гўристонга йўл олган,
Экса битмас майдоним,
Чақирсам келмас меҳмоним,
От кўтармас полвоним,
Уйимдаги султоним,
Орқамга тушган офтобим,
Устимга кийган кимхобим,
Қишлардаги қишловим,
Ёзлардаги яйловим,
Отажоним, жон отам,
Отажоним, вой отам…

Этигига, белбоғига, тўнига юзини босиб-босиб йиғлади Раъно қиз.
Ҳа, қизнинг куйиши ёмон бўлар экан. Қиз ўз-ўзини еб қўяр экан. Жонини аямас экан, қушдай потирлаб ўзини ҳар ён урар экан.
На қайнона юпата олди уни, на эр, на боласи.
Биттасигаям қулоқ солмади. Боласини бағрига маҳкам босиб, дарду армонларини айтиб бўзлайверди, бўзлайверди.
“Отажонимнинг беҳиси”, деб мурожаат қилди беҳига. “Наинки ўзини, балки қўлларининг изиниям тополмай қолдим-ку, энди сен ҳам кўзимга ўтдай кўриниб кетяпсан”, деди беҳининг ғадир-будур танасини сийпалаб.
 “Индамайгина ўлиб қолаверди-я”, дер эди куйиниб.
“Ҳеч кимимиз қолмади-ку, болам”, дер эди қизчасига.
“Бу ёруғ оламда сену менгина қолдик, холос, жоним болам”.
Бола тўлпоқ қўлчаларини ўйнатиб, онасига тиниқ нигоҳини тикиб тураверди.
“Энди кимга керагимиз бор, болажон?
Бобонг ҳайитларда белбоғининг қатига қанд-қурс қистириб, сени-мени кўргани келарди-ку?
Энанг ҳар икки-уч кунда бир “нон ёпувдим, қип-қизариб пишди, иккитагинасини сенга илиндим”, деб потирлаб келаверар эди-ку?
Ҳаётида бирор рўшнолик кўрмасдан, мана, ўтди-кетди-ку?
Ўзи емади-ку? Ўзи ичмади-ку?..”
Шунда қизчасининг юзларига кўзёшлари томар, томар, томар… Раъно “болажоним, сениям қийнаб қўйдим-ку” деб, томчиларни рўмолининг учи билан артиб-артиб оларди.
Ҳатто эрига ҳам гапиргиси келмасди. Индамасдан йиғлай-йиғлай, юмушларини қилиб юраверарди.
Шундай кунларнинг бирида ёмғир ёғди.
Ёмғир тандир ёнига босиб қўйилган ғўзапояларни, макка боғларини, сарғайган ўт-ўланларнинг барини ҳўллаб, майдалаб ёғаверди. Бирпасда ҳаммаёқ шалаббо бўлди.
Чироқ аллақачон ўчиб қолган эди. Салқин этни жунжиктирар, уй бўғотларидан шаффоф томчилар чакилларди.
Раъно уйга кирди, шам ёқди.
– Қўй энди, куяверма. Болаларинг ҳам қийналиб кетишди, – деди эр меҳрибонлик билан.
Раъно индамади.
– Бунақада ўзингни бир нима қилиб қўясан.
Раъно яна индамади.
– Кел, қўй энди, – деди эр, овозида меҳри товланиб, ўзига тортиб. Шунда рўмоли сирғалиб елкасига тушди. Эр сочларини силамоқчи эди, Раъно четланиб, рўмолини қайта бойлади.
– Нега бойладинг, тураверсин? – деди эр.
– Йўқ, уят бўлади, – деди Раъно.
– Ўзимиз холосмиз-ку?
– Худо кўриб турибди, – деди Раъно.
Жим қолдилар.
– Айт-чи, – деди эр овози ўзгариб. – Мени сира яхши кўрганмидинг?
– Вой, нима деяпсиз? – дея ҳайрон боқди эрига. Бундай хаёл ақлига келганига ажаб­ланди.
– Ростдан?
Эр атай шу саволни берганига ақли етиб турарди.
– Ростини айт, – деди эр. – Балки, қиз болалигингда кимнидир ёқтиргандирсан?
– Нималар деяпсиз? – деди Раъно эрига рўй-рост жаҳли чиқиб қараб. Кейин шартта деди:
– Ўлсам ҳам бировга тегмас эдим!
Шу гап етарли эди. Эрнинг юз-кўзига фавқулодда жилмайиш инди. “Худойимга шукур”, деди илжайиб.

* * *

Кунлар ўтаверди. Томорқа тераклари жуда тез ўсди. Кўпчилик иморатини тиклаб ҳам олди. У ерга қараб туриб қачонлардир бепоён дала бўлганига одамнинг ақли шошар эди. Раъноларнинг иморати ҳам битди.
– Одамларнинг бахтиёр бўлиши учун қанчалар оз нарса кераклигини қара-я, – деди эр. – Ҳақиқатан ҳам, бир парча ер, озгина ризқ-рўз, тинчлик-хотиржамликдан бошқа яна нимаям керак бўларди? Худога шукур, ҳаммамиз соғ-саломат, халқ омон, болалар ўйнаб-кулиб катта бўлишяпти…
– Ҳа-я, – деди Раъно.
– Полвончанинг тўйиниям қилолмадик, – деди эр. – Аввал меникилар кетишди, ке­йин сеникилар. Уч йил кўкдан чиқмадинг. Энди элга ҳалоллаб қўйсак, нима дейсан?
Топган-тутганларини йиғиб-териб, оз-моз қарз ҳам олиб, полвонни “ҳалолладилар”.
Бўй-бастига муносиб кичкина тўнча, иси анқиб турган яп-янги дўппи кийдирилиб, белига белбоғ боғлаб қўйилган ўғилча нималар рўй бераётганига ақли етмасдан қўлида ўйинчоқлари ва ширинликлари билан ҳовлида ўйнаб юрар, ҳамманинг диққат-эътибори тўйболада, қиз томон куёвнинг ота-онасигаю ўзига бошдан-оёқ сарпо ҳадя қилган, тоғалар каттакон новвосни эл кўзида етаклаб олиб келиб, бостирма устунига бойлашгач, шохларигаю туёқларига арқон ташлаб, мана шу пилдираб юрган болакайнинг келажакда омон-эсон ўсиши учун қурбонлик ўлароқ сўйилиб, қони четроқда ерга қазилган чуқурчага оқизиб ҳам бўлинган, ҳозир беш-олти киши биргалашиб терисини шилар эдилар. Уста келганида Раъно ичкари уйга қочиб кириб, қулоқларини беркитиб ўтириб олди, боласининг озор чекишини ўйласа, вужуди дир-дир титрар эди.
Ташқаридаги эркаклар қаттиқ-қаттиқ гапиришиб, кулишарди.
Бир маҳал боласи чириллаб йиғлаганида Раъно ҳам йиғлаб юборди, сира ўзини босолмас эди. Аммо Худонинг раъйига, элнинг урфига қандай қарши борсин? Сал ўтиб, бола йиғиси босилганида, “Ана, энди катта йигит бўлди”, дея шод-хуррам турган кишилар орасига кириб бориб, чўмбири устига дўппи ёпиб, белбоғ ташлаб қўйилган, аммо ўзига берилган ўйинчоқларгаю кичкина пичоқчага алаҳсиб, қора киприкларида ҳалқа ёши титраганча жилмайиб ётган ўғлини кўрдию енгил тортди. “Хайрият”, деди. Ўғилнинг ҳам, қизнинг ҳам онасини куйдирадиган бир доғи бор, ишқилиб, болаларимга бошқа дард бермагин, берсанг ўзимга берақол, деб ёлворди.

* * *

Энди Раъно ота уйига борганида томорқа айланар, ариқча кичрайиб қолган, тубида озгина сув оқар эди, холос.
Қизгина энди ота экиб кетган беҳи билан сўзлашар эди.
“Отамнинг беҳиси, ўсяпсанми?”
“Ўсиш қайда, она қизим. Бир амаллаб жон сақлаб турибман. Кўряпсанми, мадорим қуриди. Майда шохчаларимнинг учлари ҳам қуриб бормоқда”.

* * *

Ўша тонгда зилзила рўй берди.
Зилзиладан бир неча сония аввал Раъно тўсатдан уйғониб кетди. Шу маҳал ер остидан жуда қудратли бир гулдурос эшитилди. Ҳаял ўтмай ҳаммаёқ силкинди. Деворлар қарсиллади, бир нима тарақлаб тушди, моллар бўкириб, итлар ангиллай кетишди, Раъно жон ҳолатида сапчиб, калима қайтара-қайтара, бир қўлига қизчаси ётган бешикни, бошқа қўлига иккала ўғилчасини кўтарганча ташқарига отилди.
Валишлар ҳам силкинар эди.
Ҳавода қизғиш туман сузар, бунақа ғалати туманни сира кўрмаган эди Раъно. Ёз кунида бунақа туман пайдо бўлиши қўрқинчли эди, ҳозир ер юзи ёниб кетса-я, деб қўрқди.
– Худоё, ўзинг сақла! Субҳоноллоҳ!
Тинмай шу сўзларни такрорлар эди.
Эр ҳам отилиб чиқди, шу фалокат вақтида ҳалиям қарсиллаб чайқалаётган иморатларига ола-кула кўзларини тикиб у бир ён, уч боласини бағрига босиб, тили калимага келмай турган Раъно бир ён… шу икки жон, эру хотин.
Салдан кейин зилзила тинди. Одамларнинг қичқириғи, мол-қўйларнинг маъраши ҳануз эшитилар эди.
– Қанақа қилиб опчиқдинг буларни? – деди эр ҳайрон бўлиб.
Раъно ўзиям билмади.
– Билмасам, – деди ҳайрон бўлиб.
Ҳақиқатан ҳам, кап-катта йигитга қўшиб қизалоқни ва бешикни бир вақтнинг ўзида уйдан олиб чиқиш ақлга сиғмас эди.
Кўча тўла одам эди. Ҳамма тўзғиб, уйларидан ташқарига отилиб чиқишган эди.
– Тинчмисизлар, тузукмисизлар? – дер эди ҳамма бир-бирига.
– Шукур-шукур, – дер эдилар қолганлар ҳам.
Ҳамма бир-биридан ҳол сўрар эди.
Қишлоқ ваҳимага тўлиб кетган эди. Кимнингдир сигир-қўйи бостирма тагида қолибди. Пастроқда, айниқса, шовур кучли эди. Кўзи ёмон қора киши бултур қўшниси билан девор талашиб уришган экан, зилзилада уни ўша девор босиб қолибди.
– Тавба, Худойим тинчликнинг қадрини кўрсатиб қўйди-я, – деди Раъно.

* * *

Эр телевизор олиб келди.
Томга симини чиқарди, қаеринидир бураган эди, липиллаб турли юртларни, турфа кишиларни, уруш-жанжалларни кўрсатди. Тўда-тўда бақироқ оломон уйларни ёқар, қичқириб-бақирар эди. Телевизор отасини ўлдирган болани, ўғлини уриб майиб қилган отани, номаълум сабабга кўра тўда-тўда бўлиб ўзини соҳилга уриб ҳалок қилган балиқлар галасини, тасодиф туфайли бойиб кетган ақлсиз кишини, онасини ёлғиз ташлаб қўйган ўғилни кўрсатди.
– Ўчиринг шуни, – деди Раъно кўнгли озорланиб. – Тавба, дунёда шунақа одамлар ҳам борлигига ишонгинг келмайди. Биронтасида ҳаё-инсоф деган нарса йўғ-а? Бир-бирини итдай ялаб-юлқайди, одамлар бор ҳам демайди. Ўлсин, нима қилардингиз шуни опкелиб?
– Болалар кўришсин, дедим-да.
– Болаларнинг бетини очиб нима қиласиз? – деди Раъно.

* * *

Бу ерларда шамоллар сурон солиб эсаверадилар, кунботардан кунчиқарга, кунчиқардан кунботарга…
Эрнинг сочларига оқ тушди. Гавдаси эгилди, юзи тиришларга тўлди. Ўзининг ҳам ажинлари кўпайди. Аввалги чаққонликлар қайда энди?
Юмушлар эса эсини таниганидан бери ўша-ўша: ҳануз ариқ бўйларидан, экинлар ораларидан ўт юлиб, сигирга солиш, томорқага қараш, ҳовли супуриш, хамир қориш, нон ёпиш, таом пишириш… Аммо бели дарров оғриб, чарчаб ётиб олгиси келар, вужудни қувват тарк этмоқда эди.
Ўғилни уйлар вақти юз кўрсатди.
Таниш-билишлар ким орқалидир кимнидир қизини рўпара қилар эдилар. Эмишки, фалончининг қизи сочи супургию қўли косов, оёғи олтию қўли етти, хуллас, жуда меҳнаткаш эмиш. Ҳар қанча ишласа ҳам чарчамасмиш. Ўзи ниҳоятда камсуқум, ғоятда одобли, гап сўрасангиз гапирмасмиш, ҳар иш қўлидан келармиш, келин бўлиб тушган хонадонини боғу бўстонга айлантириб юборармиш.
Шундай эса-да, Раъно ўғлини ҳеч кимга раво кўрмас эди.
Йўқса, ўғил кучга тўлди, кўркам, ажойиб йигит бўлди. Ота-боболардан қолган одат шу, йигит эр етилгач, уни йўлга соладиган хотини бўлади, дейдилар. Кўча-кўйда юраверсаям бўлмайди. Тезда бошини икки қилиб қўйсанг, қуюлади, ақли киради.
Ўғлига “Сени уйлантирамиз” дердию ич-ичи бир симиллаб оларди.
Ўғилнинг жилмайиб турганини кўриб, ғаши ҳам келар эди.
– Ҳаҳ, илжаймай қол, нимага мени куйдирасан? – дер эди. – Ҳали хотининг тарафга оғиб кетарсан ҳам?
– Менга барибир, хизматингизни қилса бўлди.
– Унақа дема, – деди Раъно. – Мени хизматим нимаям бўларди? Хотин киши рўзғорингни бутлайди.
– Бутласин-да, – дея жилмайди ўғил онасини қучоқлаб. – Лекин хизматингизниям бажарсин. Қанча меҳнатлар қилдингиз, қанча қаттиқ кунларни кўрдингиз, қават-қават тўшакларда мазза қилиб ўтиринг-да энди.

* * *

Йигирма йил аввалги ҳодисалар энди Раънонинг кўз ўнгида такроран рўй бермоқда эди.
Келин бўлмишнинг яқинлари кўча-кўйда кўриниб қолишса, эгилиброқ салом беришар, қуюқроқ ҳол-аҳвол сўрашишарди.
Ҳар икки хонадонда ҳам анча-мунча киши тўй тадориги билан овора.
Деворларнинг тўкилган сувоқлари қайтадан сувалган, бўялган, эл келса маломат қилмасин дея, ҳар тараф саришталанган.
Жўхорилар ўсиб ётган ерлар тозаланган.
Кишилар маҳалланинг дошқозонларини араваларда ташиган.
Келиннинг уйига қўй, нимта, ун-гуруч, гўшт-нон, сарпо-суруғ юборилган.
Раъно ўғлининг бўй-бастига қараб туриб, уни ҳануз қизғанар эди.
“Айланай қош-кўзингдан, бирам келишган йигит бўлдинг-ки”, дер эди.
“Эшигимдан кириб келган давлатимсан-ку, айланай”, дея суяр эди.
“Юзимнинг қизилиям, тилимнинг узуниям сенсан, болам”.
Маросимлар давом этар, тўй руҳи қишлоқнинг анча-мунча хонадонини эгаллаб олган эди.
Кичкина болачалар ҳам ўйнагани кириб келишса, “Тўйлар қутлуғ бўлсин, хола”, деб кетар эдилар.
Баковул кириб келди. Катта ўчоқларга ўтин қалади, кўк тутун кўкларга ўрлади. Баковул қизариб-қизариб, дошқозонларнинг бирида тўй шўрваси, бирида ош пиширди.
Маҳалланинг одами кириб келди, ҳовли издиҳомга тўлди. Ёш болалар ҳам маккаси ўриб олиниб тозаланган ерга ўтириб олиб, “мазза бўпти” деб шўрва ичар эдилар. Қарияларга ичкарига жой қилинган эди. Ош сузилди. Одамлар еб-ичишиб, келин-куёвга Худо бахту саодат берсин дея, фотиҳа қилиб кетишди.
Келган-кетган кўп эди. Ҳаммасининг дастурхонига бир-икки сиқим қанд-қурс, нон-қатлама, парча мато қўйиш керак эди.
Ҳовли яна иккига айрилди. Хотинлар тараф узун оқ сурп билан тўсиб қўйилди. Эркаклар дарвозахонада тўпланган эдилар. Хотинлар тараф қушлар сайрагани каби қий-чувга тўла, ҳаммаси баб-баравар гапираётгандай тасаввур уйғотарди.
Ёш-яланглар тўйхонани тайёрлаб бўлишган, уч-тўрттаси ток зангига катта қора қутиларини ҳам осишган, қўшиқчилар тайёр, нарироқда карнай-сурнайчи ҳам жамулжам… Раъно мана шу тўс-тўполон ичида пилдираб юрарди.
– Куёвнавкарлар тайёрми?
– Тайёр, тайёр.
Бир маҳал келин-куёвга ажратилган уйдан банорас тўни хуш қаддига чунон ярашган ўғли чиқиб келди. Қоп-қора сочлари дўппи остидан тошиб чиқиб турар, қора қошлари қалин, баланд бўйли, кўркам йигит бўлган эди.
Раъно истамаса ҳам қароқларига ёш келди. “Вой ўлай, тўй бўляпти-ю, йиғлагим келишини қара-я, уят-а”, деди.
“Бўй-бастингдан айланай, болам, деб, бағримга босай десам, бўйингга бўйим етмайди-я, онанг чўринг бўлгур!”
Қариндош-уруғлар, таниш-нотанишлар ҳам куёвнинг елкасидан олиб, юзларига фотиҳа тортар эдилар. Ҳамма ҳавас ила куёвболага қарашарди.
“Ҳу, кўзинг ўзингга теккур”, деди Раъно ичида, келганларнинг орасида биронтасининг кўзи бор бўлса-я, деб хавотирланиб.
Ҳа, Давлатбек куёвларнинг сарвари бўлган эди.
Куёвнавкарлар жўнаб кетишди.
– Ғўзапоя опчиқмайсизларми? – деб сўради Раъно.
– Йўқ, хола, энди ғўзапоя ёқилмайди, – деди йигитлардан бири.
– Вой, келин-куёв олов атрофида айланмайдими?
– У маросим бекор бўлган, – деди йигит.
Раъно у ишни жоиз эмаслигини билса-да, келин-куёвга зарар-зиён тегмасин дея, барибирам ўт атрофида айланишларини истар эди.
Ярим соатча вақт ўтгач, куёвнавкарларнинг қийқириғи, чилдирма дўп-дўпи эшитилди.
Келин келди!
Куёвларнинг сарвари Давлатбек келинни етаклаб даврага олиб кирди.
Раъно ана шунда ўзини тутолмай, теварагидагилардан ҳам уялмай, рўй-рост йиғлаб юборди.
– Ҳой, тузукроқ кўйлагингизни кийиб олмайсизми? – деди кимдир.
Раъно ўғлидан кўзини узгиси, бошқа кўйлак кийгани уйга киргиси келмай, кўзидан ёши оқиб қараб турарди. Ёр-ёр садолари остида болажони давра тўрига ўтиб ўтирди. Ўртакаш бир нималар деб жаврай бошлади, аммо гаплари Раънонинг қулоғига сира кирмас эди.

* * *

Орадан йил ўтар-ўтмас, қизни ҳам чиқардилар.
Қизалоғи отасига тортган, чўзинчоқ оқ юзли, қошлари пайваста, ойдай бўлиб турар эди.
Келинни олиб чиқиб кетар маҳали отани чорладилар.
Яна ўша, эски ёр-ёрлар айтилар эди.
Валишлар остида, қизалоқнинг қанча шўх-шодон кунлари ўтган шу қадрдон ҳовлининг тупроғига, ота оёғи остига янги палос тўшалди. Холалар қизни икки қўлтиғидан ушлаб, ота пойига олиб келишди. Қиз икки букилиб, “Отажон” дея таъзим қила-қила келди. Хотин-халаж, бола-бақра қий-чуви остида падар оёғига бош урди, бу бош уришда “Неча йиллар сув келса симириб, тош келса емириб ўстириб катта қилдингиз, энди мендан рози бўлинг”, деган нидо ҳам бор эди. Шунда ҳаётнинг пасту баландини кўравериб дийдаси анчайин қотиб кетган шу кишининг кўзларидан ҳам тирқираб ёш чиқиб, юзларига оқди, атрофидагилардан ҳеч тортинмай, баралла ҳўнграб юборди.
Қизнинг қалбида ҳам, отанинг юрагида ҳам айтилмаган қанча гаплар бор эди-я!
Бу йиғининг маъноси шундай эди:
“Дунёи дунда якка бир ўзим эдим, Худойим фариштадай бир қизалоқни – сени ҳадя қилиб юборди. Уйимда ўйнаб, чопқиллаб юришларинг ҳаётимни нурга тўлдирди. Чарчаб келсам, кичкина қўлчаларинг билан оёқларимни, елкаларимни уқаладинг, чойлар дамлаб келдинг… Отанг қурбонинг бўлсин, болам, уйимда меҳмоним эдингми? Шунча йил асраб-авайлаб катта қилдим, бағримдан сира чиқаргим келмайди, аммо найла­йин?”
Қизнинг айтар гапларини эса ҳеч ким билмади. Қиз ичидаги гапларини ўзи билан олиб кетаверди.
Келинни олиб чиқдилар.
Қий-чув билан хотинлар ҳам жўнашди. Ҳовли ҳувуллаб қолди. Отанинг бир-икки дўст-ёри бор экан, шулар жонга ора киришди, у ёқ-бу ёқдан гапириб, чалғитиб ўтиришди.
Тўйхона эса чароғон, ҳамма шод, бир гапириб ўн кулар эдилар.
Куёвлик сарполари ўзига ярашган куёв давра тўрида қўр тўкиб ўтирар эди.
Раънонинг юраги ийиди.
“Куёвжон”, дегиси келди.
“Кипригимнинг устида, қароғимнинг остида катта қилган қизимни ўзим опкелиб қўлингизга топширяпман.
Иложи бўлса эди, бағримдан чиқарармидим?
Жонимни ипини қўлингизга бериб қўйяпман, жон болам.
Қошингизда пилдираб юришларимдан, сизга музтар-музтар, ялиниб-ялиниб қарашларимдан сезмаяпсизми?
Жонимнинг шу битта парчаси энди сизга бойланган. Сиз кулсангиз, ичим ёришади, қовоқ уйсангиз, дунё қоронғи бўлади.
Илтимос, шунча йил қошу қароғимда олиб юриб, авайлаб катта қилган боламга озор берманг, чўрингиз бўлай!”
Бу гаплардан куёвнинг хабари бормиди? Билиш қийин. Куёвнавкарлар қаторида қўр тўкиб, Алпомишдай бўлиб жилмайиб турар эди.
Ўзининг иззатини ҳам, қадру қийматини ҳам билиб турар эди.

* * *

Шу тариқа кетма-кет тўйлар бўлди. Гўё бола-чақа ташвишидан қутилдилар.
Шамоллар ҳануз аввалгидек эсар эдилар: кунботардан кунчиқарга, кунчиқардан кунботарга…
Келгану кетган: “Ана, ўғилни уйлантириб, қизниям чиқариб олдингиз, катта ташвишдан қутилдингиз”, деб ҳавасланишар эди.
Аммо бола-чақасини уйлаб-жойлаган одам ҳам сира тинчимас экан.
Уйида ишларига уриниб юради-ю, аммо кўнглининг бир чети нариги маҳалладаги қизида, нима қиляпти экан, тузукмикин, дея. Яна бир чети бу қизида. Ўғли сал ҳаялласа, питирлаб жойида ўтиролмай қолади. Болалари катта бўлгач, одам боласининг кўнгли яримта бўлиб қолар экан, деган хулосага келди у. Яримта нимаси, парчаларга бўлиниб кетар экансан. Бир парчанг ўғлингга, бир парчанг қизингга тортиб тураверар экан.
Онаизорининг гапи ҳам эсига келди. Бир маҳаллар “Ичимдан узилиб тушган парчамсан-ку”, деб ёйилиб кулимсираганлари кўз олдида жонланди. Оддийгина у гапнинг шунақа чўнг маъноси бор экан-да, деди ҳайратланиб.
Тавба, тақдир деган кўзга кўринмас бир чархпалак, секин-аста айланмоқда.
Келин ҳовлида юмушларини бажариб юрипти. Бир нима дей деса, лоп этиб кўз олдига ўз қизи келади.
Келинчак ҳали жуда ёш, гоҳ тортиниб, гоҳ довдираб ўзича юмушларга уриниб юрибди, мана, ҳозиргина товуқларга жўхори донидан сепди… бир нима дей деса, у ёқда қайнонаси қизига худди шу гапларни айтишидан чўчийди.
Ўғли келиб қошида бироз ўтиради, кейин уйига кириб кетади.
Одам хотинига, боласига боғланиб қолар экан-да, деб ўйлайди. Ажабо, эри ҳам шунақамиди? Раҳматли қайнонаси ҳам шунақа деб ўйлаганмиди?
Шулар хаёлидан ўта-ўта, бир куни эрига:
– Отамиз-онамизга бир жонлиқ сўйиб ис чиқарсак, тушимга киришибди, – деди.
Эр мамнун бўлди.
Лекин бу ишларнинг барини битта яхлит ҳикмати бор эди.
Бу ёруғ дунёда неки қилсанг, ўзингга қайтар экан: яхшилик ҳам, ёмонлик ҳам. Ҳатто гапирган гапинг ҳам бир айланиб ўзингга қайтиб келиб турар экан. Бировга “Фалончи нега бунақа-я”, деб гапириб ҳам бўлмас экан, чунки кун келиб ўшанинг аҳволига ўзинг тушар экансан. Ҳа, дунёи дунни бежиз чархпалак, демас эканлар. Чархпалак деганлари оҳиста айланиб, ариқларга сув қуяди, дунёи дун чархпалаги эса ўз қилмишларингни ўзингга қайтариб қуяр экан…

* * *

Баъзан ўйлаб ҳам қолардики, шунча йил яшабди, бировга сира ёмонлик қилмабди. Ажабланарлиси шундаки, ўзига ҳам бировдан ёмонлик етмабди. Ёмонликларнинг кўпи сўз туфайли бўлишига ҳам ақли етди. Ҳа, биров бировнинг молини ўғирлаши ёки ҳақини еб кетиши ҳар доим ҳам рўй беравермайди, аммо ҳар куни сонсиз-саноқсиз сўзлар айтамиз, кимларнидир гапирамиз, кимларнидир ёмонлаймиз, мана шу сўзларнинг бари эгасига етса озорланиши, ранжитиши ва гуноҳга айланиши турган гап.
Раъно кампирнинг ўйлари кўп эди. Бирининг ортидан бошқаси чувалашиб келаверар эди.
Тенг-тўшларининг, яқинларининг кўпи қишлоқнинг тепа тарафидаги жимжит маконга кўчиб кетишди. Бува-буви, ота-она, қайнота-қайнона кулгилари, гап-сўзлари оламни чароғон қилиб юрган яна аллақанча кишилар ўша ёққа абадиян жўнадилар. Ажабки, юрагининг бир чети ўша томонга ҳам тортиб турарди.
Бутун ўтган умрига разм солса, бир қушдан ортиқ бўлмапти. Ўзи кўрган қушларнинг бари ин қуриб палапон очишарди. Раъно ҳам бир ин қурибди, палапон очибди, ризқ ташибди…
Бу орада Давлат катта киши бўлди. Юрганида ер зириллади, гапирганида осмон. Уйга тўртбурчак катта бир нима кўтариб келди, уни деворга осиб, бир ерига босган эди, ғириллаб салқин ҳаво чиқара бошлади.
– Мана, она, маза қиласан, – деди Давлат. – Энди ёз иссиқларида, қишни совуқларида қийналмайсан.
– Бунақа нарсаларингни ўзинг ишлатақол, – деди. – Менга қишга битта сандал қуриб берсанг кифоя.
– Сандал ҳам қуриб бераман, – деди Давлат. – Роса меҳнатни қилдинг, энди оёғингни узатиб, бироз ором олсанг-чи?
Шунча йил заҳмат чекдинг, сира биринг икки бўлмади, бор топган-тутганингни боламга деб илиндинг.
Нима учун шунча уриниб-тиришиб меҳнат қилсанг ҳам бутун умр бўйи топганинг шу бир уйу бир даҳлиз иморат бўлди, нега шундай деб ўйлаб ҳам кўрмадинг.
Ҳаёт шу экан-да, дединг, кўндинг-чидадинг.
Қўлларингни қадоғи ҳалиям кетмабди-ку, она?
Дунё ранг-баранг, қайлардадир кишилар етти ухлаб тушингга кирмаган роҳату ҳузурлар ичида яшаб юришибди, уларни билмадинг ҳам, кўрмадинг ҳам.
Энди, кел, дунёни кўрсатай десам, отанг билан биргалашиб қурган шу уйимдан кетмайман деб болаларча тихирлик қиласан. Уйимда невараларимни хотиржамгина ўйнатиб ўтирсам, сен ишингдан кечга қолмасдан вақтида келсанг, синглинг тумов-пучқоқ бўлмасдан уйида тинч бўлса бас, дейсан.
Ҳалиям нон увоқларини терасан, ҳамма нарсани тежайсан. Ҳалиям бир парча бўш ер қолса, тешачани олиб, инқиллаб-синқиллаб ўша жойга бир туп райҳон ё битта чечак қадаб қўясан.
Невараларингга бир боқсанг-чи. Сен яхши кўрган еримиздан Худо барака бериб жўштириб юборган ризқ сингари, булар ҳам шунақа жўшиб-тўлқинланиб етилиб келмоқдалар.
Олам ўзгариб кетган десам, қизиқмайсан ҳам. Ҳа, ишқилиб тинчлик бўлсин, деб қўясан.
Кейинги пайтлар “қаторимиздан хато бўлмасин”, деб дуо қилар бўлдинг.
Болалигимдан биламан-ку, авваллари қизиққанинг турли-туман кўйлаклар эди. Гоҳо ҳайитларда “болам, кўйлагим эскириб қолди, мени бозорга олиб бориб, янги кўйлак олиб берсанг”, дер эдинг.
Шуниям айтмай қўйдинг…
Лекин қўшнининг болаларидан биронтаси касал бўпқолса, дарров бир нима пиширасан-да, дастурхонга ўраб, ўшани кўриб келасан. Биров тўй қилса, келинингдан бир парча мато сўраб оласан, отамнинг кўйлагини бошингга ёпиниб, пилдираб ўша тўйга ҳам бориб келасан.
Она, ўғлинг куч-қувватга тўлди. Дунёда одамни ақли бовар қилмайдиган юртлар, мамлакатлар бор. Кўрсанг, эсинг оғадиган мўъжизалар бор. Юрақол, онажон, десам, худди кичкиналигимда бир нимани билмасдан сўраганимдаги каби бағрикенглик билан жилмаясан, ўзимни яна ўша маҳалдаги каби нималарнидир билмас ҳис қиламан. “Қўй, болам, менга шу эл кифоя, дунёнгни нимаям қилардим”, дейсан.
Бир куни қаттиқроқ туриб олдим, ўшандаям кўнмадинг.
“Ортиқча пулинг бўлса, рўзғорингдан ортса, ана, синглингга қараш”, дединг.
Бегона бир хонадонга узатилиб кетганида, сингил акага мўлтираб қолади, дединг.
Сингилни акага доим ичи ачийди, жони куяди, ҳар ерга борса “Акам ундоқ, акам мундоқ”, деб мақтанади.
Бўй-бастингни кўрса, хурсанд бўлиб кетаверади, мабодо уйига йўқлаб борсанг, ўша теваракдагиларни олдида кўкси тоғдай бўлади, гердайиб-гердайиб юради.
Кўзининг ёши бирпасда дувуллаб оқиб ҳам кетаверади, “Отамнинг ўрнига отам келди-я” деб, суюниб ҳам олади.
Сенинг келганингдан шодланиб, “Акам яхши кўради” деб, қўллари куя-куя қумғонда чой дамлайди.
Ўзида йўқ бўлса, “Акам келди!” деб, қўшнидан қаймоқ олиб чиқиб олдингга қўяди.
Эрининг олдида тили узун бўлади. “Мендай ғарибниям йўқлаб келар одамим бор”, деб суюнади.
Нима десанг ҳам оғзингга мўлтираб қараб туради.
Сингил райҳондай бўлади, жамбилдай бўлади…
Болам, дединг яна, ота уруғингдан хабар ол, она уруғингдан хабар ол.
Тоғаларинг қони сенда оқади. Она уруғинг қайишади, сени бир томиринг оғриса, унинг етти томири оғрийди. Билиб қўй, тоғаю хола онадай меҳрибон бўлади.
Амакиларингдан хабар ол. Ота уруғ сир-ҳайбат сақлаб туради. Ота уруғда отангнинг қони оқади. Отангдай вазмин, ҳайбатли бўлиб туради. Сенга бир гап бўлса, тег­рангни тоғлардай қуршаб олишади.
Сен кичкиналигингда улар куч-қувватга тўлиб, кўча-кўйларни тўлдириб юрган кишилар эдилар. Сен қувватга тўлганингда улар заифлашдилар. Эшигидан кириб борсанг, уларнинг кўнгли ҳам тоғдай бўлади.
Ота уруғинг хотини тарафга, она уруғинг эри тарафга мақтанади, кўрдингми, қариндошим келди, дея.
Болажон, сен жуда ақлли бўлиб улғайдинг, сенинг қувватли ақлинг етган жуда кўп нарсаларга менинг ақлим етмайди. Аммо шунча йил яшаб, билганим: шу келбатинг, фаросатинг, зеҳнинг билан ҳам ота уруғингни, ҳам она уруғингни бирлаштир.
Бирлашмасанг бўлмайди, болам, ҳаёт оғир, мураккаб, қийин, шу олатасир ичида бир-бирингга икки оғиз яхши гап айтишинг шарт. Ҳамманиям ризқи етиб турибди, ҳеч ким сенинг ризқингга зор эмас. Аммо одамлар икки оғиз меҳр сўзига жудаям зор…

* * *

Йиллар ўтаверди.
Қизиқ, умр гоҳ шитоб билан ўтаётгандай, гоҳ эса аста-секин оқаётгандай туюлади.
Отанинг беҳиси тамомила қартайди.
Томорқа оралаб ўтган ариқча кўмилаёзди. Чунки тепада кимдир сувни беркитди.
Ариқча қирғоғидаги ўтлар аввалгидай бўлиқ ўсмай қўйдилар.
Бу сув қишлоқнинг тепасидан, тоғлар бағридан келади, дерди. Туси оқиш, тошдан тошга урилиб, ҳар хил маъданларни эритиб жуда хуштаъм бўлиб келарди. Келмай қўйди-я…
Отам ўшанда нима учун беҳи эктирганини энди англагандайман, деб ўйлади у. Беҳи узоқ яшар экан. Нок, ёнғоқ, ўрик ҳам. Қолганларининг умри қисқа экан-да.
Қизалоғим умри бўйи шу мевадан тотиб юрсин, деган экан.
Лекин болаларимга шуни уқтиролмай жоним ҳалак.
Ҳой, уйинг буғдойга тўлгур, кўчат қадаб қўй. Қуш есаям, қурт есаям савоб. Ўйнаб юрган кичкина болачалар еса, яна савоб.
Сендан ош-нон сўрармиди? Бир-икки йил тагига сув қуйиб турсанг, бас. Илдизи намга етиб олгач, ўзи ўсиб, мева солаверади-ку? Йиғиб-териб олишга эринсанг, меваси сени кутиб қанчадир вақт шохида туради, кейин узилиб ерга ҳам тушади.
Худойим бутун оламни баҳор пайти одамнинг ақли етмайдиган тур, ис, шаклу қиёфада анвойи чечаклар билан безашини кўрмаяпсанми? Кузда ҳаммасини хасга айлантириб юборишидан ақлинг шошмаяптими? Ўша гўзалликларнинг барини хазонга айлантириб, лой-тупроққа қориштириб ташлаётганидан ҳайиқмаяпсанми?
Раъно кампирнинг тоби қочди.
Қизиқ, бир сабаб йўқ, бир жойи оғримайди, шу ёшга кириб бир марта касал бўлмаган одам, энди мадорсизланиб, вужудидан куч-қуввати кетиб ётиб қолди.
Шунча заҳматларни кўрган кўзлари энди юмуқ, бармоқлари, ияги ҳолсиз титрайди, ажин босган юзида, пешанасида тер кўринади… кенг-мўл ўринда бир тутамгина бўлиб ётади.
Гоҳ хаёллари орасига кириб кетиб, ўзини бир маҳаллар ариқ бўйида капалакларни қувиб юрганини кўради. Қизиғи шундаки, у капалаклар ҳам ўша кезлардаги каби, Раъно билан гаплашади.
– Юр, ўйнаймиз, – дея ҳилпираб учишади капалаклар.
Қушлар ҳануз тумшуғида бир нималар кўтариб инларига шошишади. Ҳануз у инлардан палапонлар чийиллаб, бошчаларини чиқариб қараб туришади.
– Ҳой, кўзингни оч, – дейди кимдир, эрининг товуши билан.
Раъно ўрнидан қўзғалмоқчи бўлади, кўзини аранг очиб, эрини кўради. Эрнинг қароқлари нам.
– Мени қўрқитмасанг-чи, – дейди ияги қалтираб.
– Ҳа, келдингизми?
– Келиш нимаси, бошингдан қимирламай ўтирибман-ку?
– Отаси… кетиб қолмасмикинман?
– Ҳар нимани гапираверадими одам деган? – деб зарда қилмоқчи бўлади эр, аммо овозида шиддат йўқ, қалтираб чиқади. – Кўзингни очсанг-чи.
– Озгина ором олай, – дейди Раъно кампир, ялинчоқ овозда. – Салгина холос, ке­йин тураман, отаси. Фақат…
– Гапирақол.
– Фақат… “розиман” деб қўйинг, отаси…
– Розиман, – дейди шунда ота, кўзининг ёшлари дув этиб оқиб. – Мингдан-минг розиман, онаси. Худойим сендай аёлни менга омонат қилиб берибди-ю, рози бўлмасмидим?
– Шукур… – дея пичирлайди Раъно ва бирданига тириш ажинлари ёйилиб, кулимсирайди.

* * *

Кулимсираган маҳали у ўзини яна улкан дарахтлар, шодон ариқча, гапирадиган гул-чечаклар орасида кўради.
– Ҳа, ариқча, оқяпсанми?
– Оққанда қандоқ? Шунақанги тўлиб-тошиб оқяпман-ки!
Сал нарида бепоён бир дарахтзор шовуллаб чайқалади.
Ой ҳаволаб нур сочармиш. Раъно ўша дарахтзорнинг бошланиш жойида, ой ёруғи чанг каби ёғдуланган ингичка сўқмоқ бошида турганмиш.
“Бу қанақа дарахтзор бўлди, илгари сира кўрмаган эканман-а”, деб ўйлармиш ҳайратланиб.
Ажабки, ўзи қизалоқлигидаги каби куч-қувватга тўлган, чаққон эмиш.
Теваракда ҳеч ким йўқлиги ҳам ҳайратга солармиш.
“Қўшни боланинг мазаси йўғийди-я”, – деб хаёлига келармиш. – Шуни бир кўриб чиқмадим-а, аттанг”.
Эри ҳам хаёлига келармиш.
“Яна анча-мунча ишлар бор, отаси, – дермиш хаёлан эрига, эшитиб турганига аниқ ишониб. – Найлайин, қисмат экан, мен энди шу ёқларга келиб қолдим. Сиз шошмай турақолинг, ҳаммасини битириб, кейинроқ келарсиз”.
Шу сўқмоқдан юрса, ортига қайта олмаслигини ҳам билармишу сўқмоқ қайга олиб борар экан деб, қизиқар ҳам эмиш.
Лекин ўша томонга боришиям шартмиш.
Сўқмоққа қадам босаман деган жойида, шундоққина йўл четида турган Чимчиловчи Ғалати Махлуқни кўриб қолди.
– Вой, – дермиш севиниб. – Бу ёқларда нима қилиб юрибсан? Эсингдами, болалигимда мени қўрқитганларинг?
Чимчиловчи Ғалати Махлуқнинг кўзлари маъюс эмиш.
– Нимага индамайсан? – дермиш Раъно.
Шунда:
– Алвидо, – дебди Чимчиловчи Ғалати Махлуқ маъюс, қайгадир бошқа томонларга қараб.
У қараган томонларда оппоқ булутлар сузар эмиш.
– Нимага унақа деяпсан? – деб сўрабди Раъно.
Чимчиловчи Ғалати Махлуқ жавоб бермасмиш.
Шундан кейин Раъно ўша сўқмоқдан илгарилаб бораверди. Юзига шамоллар урилди.
– Сиз ҳам шу ерда экансиз-да, – деди у яна суюниб. – Эсингиздами, сочларимдан юлқилар эдингиз? Сочларим қоп-қора, узун эди-да… Садоланишларингизни босаман деб қанча қичқирсам ҳам овозим ғувуллашларингизни босиб кетолмасди. Меваларни дувуллатиб тўкиб ўтардингиз, осмонда қат-қат булутларни тўдалаштириб ҳайдаб келардингиз. У булутлар ёмғирларни ёғдирар эди, ўша ёмғирлар остида чунон қичқириб ўйнар эдим-ки…
– Алвидо… – дейишди шамоллар, ортга қараб эсаркан.
Раъно янада ҳайратга чўмиб, сўқмоқда илгарилашда давом этармиш.
Буталар остида кичкина малла тулки ҳам турган экан.
– Вой ўлгур, сен ҳам шу ердамидинг? – деди Раъно унга.
– Худойимга шукур, ҳаммангиз шу ерда экансиз-ку, – деди миннатдор бўлиб. – Ҳозир шунақанги ажойиб бахту саодатни сезяпман-ки! Келинглар, ҳаммамиз биргалашиб ўйнаймиз.
– Алвидо, – дебди тулки ҳам, маъюс кўзчаларини пирпиратиб.
Уларнинг маъюс туришларидан ажабланган Раъно яна йўлида давом этган эди, салдан кейин ингичка, тевараги гулу чечаклар билан безалган, бир учи булутлар орасига кириб кетган ҳавойи сўқмоқ олдидан чиқиб қолди.
Сўқмоқнинг теграсида ўсган чечакларга эгилиб, уларнинг ўзи бир маҳаллар ўтқазган оқу қора райҳонлар ва чиннигуллар эканини кўрди.
Бу ерда ҳам печаклар, курмаклар, ажриқлар бор экан, улар йўл устини қоплаб, ям-яшил гиламча ҳосил қилишибди.
– Вой-бўй, – деди у сўқмоқ учига қараб. Ўша ерда улкан бир дарахт кўринар, остида ўйнаб ўтирган кичкина қизчалар кўзга ташланармиш.
– У Тўби дарахти, – дейишармиш чечаклар. Узоқ-узоқларда, янаям юксакда жуда улкан бир нима кўзни олгудай бўлиб ярақлаб товланармиш.
Сўқмоқ устидан қушлар учиб ўта бошлашди. Раъно уларнинг ҳам ўша, ўзи таниган қушлар эканини кўрди.
– Қаёққа кетяпсизлар? – деб сўради у қушлардан.
– Билмадик, юксаклардан жуда қудратли бир садо келди, – дейишди қушлар. – Ўз-ўзимиздан тўпланиб, ўша садога жавобан чағиллай бошладик. У тепаю пастдан, чапу ўнгдан, ич-ичимиздан баб-баравар келди. На емишга, на палапонларга қарадик. Дон-дунлар, учолмай қолган палапонлар ер бетида шундоқ қолиб кетаверди, тўлқин-тўлқин келаётган ўша қувватга истасак-истамасак бўйсундик. Шу учишда тоғлару чўллар, дарё­ю денгизлар узра учамиз, токи ўша садо “Етар, бас” демагунча.
– Палапонлар? Вой ўлай, мениям палапонларим бор эди-ку?
– Вақт-соати етганида улар ҳам ортингдан келишади, – дейишди қушлар. – Улар борадиган жойга сен сал аввалроқ бориб турақол. Зотан, умр бўйи шундай қилмадингми? Бўлақол, ўша ерга етиб олсак, ҳаммамиз биргалашиб ўйнаймиз.
– Хўп, – деди Раъно, уларга ишониб.
“Ҳақиқатан ҳам, энди қўлимдан нимаям келарди”, деб ўйлади.
“Умр бўйи эримнинг, болаларимнинг келишига овқат пишириб, чойларини дамлаб кутиб ўтирдим.
Уйимни саришта қилдим, ҳарому зиён-заҳмат оралатмадим, томорқаларда тер тўкиб уриниб-тиришдим.
Умрим бўйи бировга ёмонлик қилмадим, қўпол гапирмадим, билганим меҳнату ризолик бўлди.
Аслида, у жой ҳамманинг ҳам борар жойи эканини билиб турибман.
Модомики шундай экан, вақтни ўтказиб, болаларимга оғирим тушиб нима қилдим? Ҳа, борақолай, ҳали-замон отаси ҳам ортимдан келиб қолади, уни ўша ерда кутиб олақолай.
Назаримда, ўша ёқда ҳам шу қадрдон уйим, валишларим, тандир-ўчоғим бўладигандай.
Назаримда, анча-мунча кишилар ўша ёқдаям худди ўзимизнинг қишлоқдагидай яшашаётгандай.
Борсам, Худойим яна бир уй-жой ато этар, ахир? Супуриб-сидириб, озода қилиб кутиб ўтираман-да, қўлимдан яна бирор нима келармиди?
Қуриган-нетган жойи бўлса, гулу райҳон ҳам қадаб қўярман, сувлар ҳам сепарман.
Қара-я, ҳамма қўрқиб-ҳайиқиб юради, аммо сира унақа эмас экан-ку?
Шунақа, оддийгина экан-ку”, деб ўйлади.
“Тавба, одамнинг умрида ҳеч нима йўқолмас экан-да? Абадиян йўқотдим деган нарсаларимнинг бари худди ўшандагидай.
Одамлар билмайдиган бир ҳикматни билиб олдим, афсус, айтай десам иложим йўқ”.
Шундай деб ўйлади у.
Сўнг, худди боласи ёқимли бир иш қилганида кулимсирагани каби кулимсираб, булутлар сари ҳаволаниб кетган ўша сўқмоққа қадам қўйди.
Шу хотин, юзу кўзига аршу аълодан умри бўйи нур ёғилиб турган шу муштипар аёл…

Хотима

Яна баҳор келди. Яна далалар, яйловлар, сен қадам қўйган йўлаклару сўқмоқлар узра чаппар уриб нозланди.
Сен ҳам баҳор каби эмасмидинг, онам?
Йўқ, сен тупроқ каби эдинг. Бағридан анвойи чечакларни ўстириб юборган ва теваракни гўзаллигу латофатга буркаган, инсонлар учун турли меваларни етиштириб ғарқ пиширган, болаларинг ҳамда яқинларингнинг хоки пойига ясланиб, ўзини инсонлар учун харж айлаб юборган хоксор тупроқ!
Йўқ, сен сув каби эдинг-ку, онагинам? Умринг сувдай оқаркан, меҳринг, севгинг, бағрикенглигинг ила қалбларни яшиллантириб гулу чечаклар очтирган, жон томирларга ҳаёт мусаффолигини етказиб, ўзи ҳам бир дарёдай узоқ-узоқларга қайтмас бўлиб оқиб кетган…
Сен шамол каби эмасмидинг, она? Бошим узра ҳаётбахш эсиб, умр куртакларини очган, ҳаволарни алмаштириб, қанчадан-қанча гулларни яшнатган, унум келтирган ва шамоллар каби елиб-елиб ўтган…
Сен оташ ҳам эдинг, нуридийдам! Ҳароратинг бўлмаса эди, болангнинг бу жўшишлари, бу шиддати, бу ғурури қайдан ҳам келарди?
Қалбингнинг ичида нималарни сақлаганингнию нималарни олиб кетганингни мен билмасми эдим?
Изларинг қолган тупроқлардан кўзимдан ёшим оқиб бенаво кезар эканман, менинг шу кезишларим, кучу қувватим, шаъну шавкатим, бахту саодатим учун ўзингни қурбон қилиб юборганингни, қадрингга етолмаганимни ўйлаб изтиробларга чўммоқдаман.
Меҳнату заҳматлар аро қадоқ қўлларинг тафтига зорман, меҳр тўла бир қарашингни яна бир бор кўриш учун дунёларни сарфлаб юборишга ҳам тайёрман.
Уйимда юмушларга уриниб юришларингнинг ўзиёқ бир бебаҳо сарват экан-ку, хазинам менинг!
…Ахир, баҳор ҳам келди…
Сен қадаган гулу чечаклар яшнаган ҳовлида болаларим ўйнаб юришибди. Гоҳо ўйиндан тўхтаб, нарироқда ўз хаёлларига ғарқ бўлиб одимлаётган оталарига ҳайрон-ҳайрон боқмоқдалар.
Улар ҳали жуда кўп нарсаларни билишмайди. Вақт-соати келиб улғайганларида, мен ҳам сен кетган томонларга йўл олганимда… менинг ҳозирги аҳволимга тушсалар ҳам ажабмас… ахир, ўзинг айтар эдинг-ку, умр бир чархпалак дея?
Бироқ она уйининг ҳовлиси, дарахтлари, йўлаклари ва боғчалари аро кезиб юрган оталарини бу тарз эзгин қиёфада кўришларини истамайман. Кўзларининг олдида до­­имо чўнг, тоғ келбатли, мустаҳкам ва тадбирли Ота ўлароқ қолишни истайман.
…Кўзимнинг ёшини кафтимнинг орқаси билан артиб, истиқболимга чопиб келаётган болаларимга ҳам андуҳ, ҳам севинч ила жилмайиб юзланаман…
…худди бир маҳаллар ўзинг менга қараб, ёйилиб, беғубор жилмайганинг каби!

* * *

– Ариқча, оқяпсанми?
– Ҳа, оқяпман, эй Эгамнинг ўғли…

“Шарқ юлдузи” журнали, 2014 йил, 2-3-сонлар