Singlimning ikki yashar nevarasi: “Menga qog‘oz, qalam beringlar, nomimni yozaman”, – deb xarxasha qiladi. Quvonib unga qog‘oz, qalam tutqazamiz. U bo‘lsa nuqul halqacha-halqacha aylanalarni chizadi.
– Bu sening nomingmi? – so‘raymiz undan.
– Ha, – deydi u. Bu – mening nomim.
Ko‘chamizdagi aqli noqisroq bemor bola nuqul qo‘lidagi bo‘r bilan uylarning devoriga aylana-aylana shakllar soladi.
– Bu nimaning surati? – degan savolimizga, hozirjavoblik bilan beo‘xshov tirjayib deydi:
– Bu sening qorning…
– Osmonni, daraxtlarning suratini chizishni bilasanmi? – deya gapga tortamiz uni.
Qo‘lidagi bo‘rni nimjon barmoqlarida qattiq siqqanicha qaltirab-qaltirab son-sanoqsiz aylanalarni bir nafasda chizib tashlaydi. Keyin esa bizga suratlarini sharhlaydi:
– Mana bu – osmon, bu – daraxt, bu – sen…
– Chizganlaringning hammasi bir xil-ku?!
Bu tanbehdan aqli noqis o‘smirning jahli chiqadi:
– O‘zing bir xilsan, qara, mana bu kattasi – osmon, o‘rtachasi – daraxt, eng kichkinasi – sen!
Uning ko‘nglidan mo‘ralab turgan telba hayot orzusini cho‘g‘lantirgim keladi:
– Eh, men xomkalla, tushunmabman-da, sen zo‘r chizar ekansan.
Aqli noqis o‘smir shodlanadi:
– Hali ko‘rasan, dunyodagi eng katta rassom bo‘laman.
Uning aylana dunyodagi aylana orzulari tinimsiz chizayotgan shakllarining ichini to‘ldiradi.

Har kuni uyim oldidagi yo‘ldan turli rusumdagi mashinalar g‘ildiraklarini aylantirib yelday uchib o‘tadi. Ko‘zlarimga oniy lahzada yalt-yult etgan ranglar qadalib qoladi. Charxi davron esa hech malol bilmay tinimsiz aylanadi: g‘ijir-g‘ijir, g‘ijir-g‘ijir…
Ana shunda o‘ylayman asl haqiqatning shakli haqida. U ham aylanamikan?! Aytaylik, tug‘ilganidan buyon boshi qora mehnatdan chiqmasa-da, kosasi oqarmagan Shodi dehqonning ketmoniday dumaloq yoki aylana…
….O‘quvchiligimdan astronomiya faniga juda qiziqardim. O‘qituvchimni bo‘lar-bo‘lmas savollarga ko‘mib tashlardim. Ayniqsa, yer va osmonning tilsimini bilgim kelardi. Saboq so‘ngida yana so‘rardim:
– Yer Quyosh atrofida aylansa, nega biz yiqilib ketmaymiz?
Muallim ham javob berishdan erinmasdi:
– Muayyan, tez aylanma harakat ta’siri hatto bizga sezilmaydi ham.
Bu javob men uchun baribir mavhumligicha qolaverdi. Nazarimda osmon bilan Yer qayerdadir tutashib ketgandek tuyulaverardi menga.
Bir kuni o‘qituvchim sinfimizdagi o‘yinqaroq Qodirning cho‘zinchoq kallasiga ishora qilib:
– Ona Yerimiz Qodirjonning boshiga o‘xshab ketadi, – dedi.
Butun sinf qahqaha otib kuldi. Bu kulgu sinfda aylana izlarini qoldirib, derazadan tashqariga chiqib ketdi, endi meni aylanalar ohanrabosi o‘ziga tortardi. Go‘yo borliq aylanalarga to‘la, ular bilan sarxushlanardi.
Kun ora uyimizga keladigan ammamning yagona erkalashi bor edi:
– O‘zim aylanay, o‘zim o‘rgilay…
Ammamning erkalashi boshimni aylantirib yuborar, mehrning aylana shaklda ekanligiga ishontirardi meni.
Sal keyinroq Mashrabni sevib qoldim. Bu qadim shoirdan yangi ko‘ngil topdim. G‘azallarini o‘qiganimda nimagadir dumaloq-dumaloq ko‘z yoshlarim kitob yuziga tomar va ular sariq aylana shaklini paydo etardi. Kitobning ichidan esa Mashrabning fig‘oni eshitilib turardi:

Ummonga agar qatrai ashkim duri tomsa,
Malloh eli-yu donai marjon chiday olmas.

Bu fig‘onning orasida dunyoning yuragi aylanma harakat qiladi: duk-duk, duk-duk… Bu yurakda esa besarhad, ismsiz ummon chayqaladi. Ismsiz ummon bir qatra ashk zarbida qon yanglig‘ qirmizi ishq marjoniga qamaladi. Asir ummonni ozod aylamoqqa esa na had bor, na kuch.
Barcha kuchu qudratni egallab olgan tirik­likning soati odamlar ustidan kulganicha hamon aylanadi. Aylanishi xuddi qaysidir manzilga shoshilib borayotgan masxarabozni eslatadi.
Dunyo olimlari ana shu hukmron soat izmida tinimsiz bong uradi:
– Fazodagi aylana qora tuynuk kun sayin kattalashib borayapti. Yer sayyorasi xavf ostida…
Ko‘ngil fasllari qa’ridan ularga basma-bas Hazrat Navoiy hayqiradi:

O‘n sakkiz ming olam oshubi agar boshindadur,
Ne ajab, chun sarvinozim, o‘n sakkiz yoshindadur.

Olis firoq yurtidan hayratlar keladi, hasratlar ketadi. Hayratlar ketadi, hasratlar keladi. Hammasi aylanaveradi, aylanaveradi. Ammo dilning sof manzilida o‘n sakkiz ming olam vaslining nuri misli qor ustiga tushgan lahcha cho‘g‘dek tutab yotadi.
– Qachon? – degan egasiz savol aqli noqis o‘smir chizgan aylana shaklda havoda muhrlanadi. Muhr kattalashib Amudaryoga aylanadi. Undagi duosiragan och girdoblar avliyoning yashil joynamozini yutib yuboradi. Ichkaridan esa Jaloliddinning begunoh go‘daklari chinqiradi:
– Yashagim kelayapti, dadajon!
Aylana girdob ularning ovozini o‘chiradi. Xuddi kunduzni o‘chirib, ko‘ngil derazasiga suykalgan tunday.
Aylanalar hadisini olgan islomshunos olim qoshlarini kerib viqor bilan uqtiradi:
– Jon harir aylana nur ichindadur. Bu nur soat yanglig‘ aylanib uni qo‘riqlaydi.
Men o‘sha aylana nur ichidagi jonimni hovuchlab undan so‘rayman:
– Yolg‘izning ishqi jonni jizg‘anak etmaydimi?
– Shirk ketmang, aylana nurda Uning siymosi bor.
Demak, ishq ichra jonimiz mudom asirlikda ekan-da!
Shunday, shunday.
Eshitganmisiz, Hazrat aytganlar:

Hajrdan to notavon jonimni qutqardi ajal,
Ey, Navoiy, anglakim, jon birla minnatdorimni.

Eshitganimiz bor.
So‘ngra islomshunos olim o‘zining aylana xayollari ichida g‘oyib bo‘ladi.
Men esa har kuni “qora tuynuklar” haqida o‘ylayman, inson ko‘nglidagi “qora tuynuklar” haqida. Aslida fazodagi aylana qora tuynuklar inson qalbidagi kungura hasad-u ig‘volar g‘ij-g‘ij qaynagan, o‘zgalar baxtiyu omadini yutib yuboruvchi qora tuynukdan iqtibos emasmikan?!..
Nega biz har kuni dimog‘imizda dunyoning almisoqdan qolgan nafs qo‘shig‘ini xirgoyi qilgancha bozor tomonga shodmon ildamlaymiz. Ko‘ngildan ko‘ngil tomon boradigan yo‘limizni qachon yo‘qotdik? Nega o‘zgalarning baxtsizligidan quvonch topamiz, ko‘z yoshlaridan olmos marjon yasab bo‘ynimizga taqamiz, o‘zimizni ko‘z-ko‘z qilamiz, aylanamiz. Aylanib-aylanib jonning ichiga qamalib olamiz…
Ana shunday og‘ir va hech kimga keragi yo‘q xayollar bilan Qorasuv anhori bo‘yida aylanib yuraman. Yozning pushti shamollari ko‘ksimga urilishdan cho‘chib nuqul atrofimdan aylanadi.
“Eh, ko‘ksimga shamol tegsaydi”, – degan xo‘rsiniq jonning atrofidagi nurni sindirib tashqariga otilib chiqadi. Men bu qaysar armonimni yupatmoqchi bo‘laman. Ammo u qadimdan qolgan tuzalmas kasallikday qonimning ichiga kirib olib, girdob yanglig‘ aylanadi.
To‘rt tomonni bolalikni eslatguvchi, qushlarga hiyron keltirgan zog‘chalar, qarg‘alarning xunuk ovozi to‘ldiradi. Ularning ovozidan umidsizlikning, qahrning zamzamasini tuyasan. Bu ham yetmagandek bu bezbet qushlar sendan nimanidir ta’ma qilgandek atrofingda girdikapalak bo‘lib aylanishadi.
O, aylanalar, sizlar buncha ko‘psiz?!.. Nahotki bir umr sizlarning ichingizda yashasam, nahotki sizlarni yengib chiqib keta olmasam?!…
Atrofimdagi barcha narsa dunyoning, tiriklikning aylanaligiga meni ishontiradi. Shu nuqtada inson dunyoni tark etsa-da, yana qanchadir muddatdan keyin o‘zga bir inson ruhida hayotga aylanib kelishiga iqror bo‘laman.
O‘z xayollarimga g‘arq bo‘lib surat yang­lig‘ o‘tirar ekanman, qo‘limdan kimdir qattiq tortadi. Xuddi tubsiz quduq ichidan sudralib chiqqanday o‘zimga qaytaman. Shiringina qizaloq ko‘ksiga qo‘g‘irchoqni mahkam bosganicha ko‘zlarimga jovdirab qaraydi: “Xolajon, koptogim suvga tushib ketdi. Olib bering”.
Birpas dovdirayman: “Qanaqa koptok?”
Qizaloq barmog‘ini bigiz qilib katta ariqda lopillab borayotgan koptokni ko‘rsatadi. Atrofga alanglab uzunroq xoda izlayman. So‘ngra dumalab-dumalab oqayotgan koptok ortidan yuguraman. Nihoyat koptokni suvdan chiqarib olib qizaloqqa tutqazaman.
Qizaloq xursand bo‘lganicha qo‘limdan ushlaydi:
– Siz yaxshi xola ekansiz. Mening qo‘g‘irchog‘im ham sizni yaxshi ko‘radi. Hozir u sizga salom beradi.
Qizaloq qo‘g‘irchog‘ini egiltiradi, uning ichidan bo‘g‘iq ovozda. “Assalomu alaykum” degan tovush chiqadi. Men qizaloqning patila sochlarini silab so‘rayman:
– Nega bu issiqda bir o‘zing ariq bo‘­yida yuribsan? Oying urishmaydimi?
– Oyim Amerikadalar. Adam esa uyda uxlayaptilar. Oyim-chi, har oyda menga chiroyli o‘yinchoqlar yuboradilar. Mana bu qo‘g‘irchoq bilan koptokni ham ular jo‘natganlar.
Qizaloqning qo‘lidagi men hozirgina suvdan qutqargan koptokka razm solib qarayman. Unda turli irqqa mansub odamlar surati aks etgan. Birdan shuurimda hammamiz ana shu aylana dumaloq koptok ichidamiz, degan g‘alati xayol aylanadi. Shu lahzada buyuk olimlarning cheksizlik haqidagi nazariyasi-yu, faylasuflarning barcha falsafiy hikmatlari mana shu koptok oldida ojizlashgandek tuyuladi…
Qizaloq yana qo‘limdan tortadi.
– Xolajon, xolajon, Amerikaga telefon qilishni bilasizmi?
– Yo‘q, bilmayman.
– Ana, qo‘lingizda telefon bor-ku, o‘shandan oyijonim bilan gaplashay. Adamga har kuni yalinaman, “kerak bo‘lsa, oyingning o‘zi qiladi”, – deb gap­lashtirmaydi. Jon, xolajon, oyimni sog‘indim, bitta gaplashay. Sizga salom beradigan qo‘g‘irchog‘imni sovg‘a qilardim.
– Asal qizim, mening telefonim oddiy. Undan Amerikaga chiqib bo‘lmaydi. Qolaversa, oyingning raqamini bilmayman-ku…
Qizaloq xomush tortib qoladi. Uning ko‘zlarida sog‘inchning bahaybat soyasi quyuqlashadi. Qarab turib yuragim achishadi. Dunyoning aylana yo‘llari oldida qo‘limdan hech narsa kelmasligiga, nochorligimga amin bo‘laman. So‘ng esa tiriklikning abadiy yolg‘oni –tassallisini ishga solaman:
– Qizim, sen hozir uyingga bor. Ana, meni aytdi dersan. Oying, albatta, bugun senga qo‘ng‘iroq qiladi.
– Siz qayerdan bilasiz? Oyimni taniysizmi?
– Yo‘q, tanimayman.
– Hozir sizga uning suratini ko‘rsataman. (Qizaloq yelkasida osilgan xaltachadan oyisining suratini oladi). Ko‘ring, oyim juda chiroyli-ya.
Suratdan ko‘zlariga allaqanday mung cho‘kkan yoshgina juvon boqib turar, uni qayerdadir ko‘rgandek bo‘laman.
– Ha, ha, chiroyli ekan oying. Qizim, bor endi uyingga. Bundan keyin ariq bo‘yiga yolg‘iz chiqmagin, xo‘pmi? Suvning alvastisi bo‘ladi: u yosh bolalarni suvga tortib ketadi. Tushundingmi?
– Bilaman, – oyim ham aytganlar. Endi bir o‘zim chiqmayman. Faqat siz adamga aytib qo‘ymang. Bo‘lmasa meni urishadilar.
Qizaloqdagi ma’sumlik zavqimni keltiradi. Axir, uning dadasini tanimasam. Shunday bo‘lsa-da, unga so‘z beraman:
– Yo‘q, hech qachon aytmayman!
Qizaloq mening ko‘zlarimga bolalarcha toza jilmayib boqadi-da, xayrlashadi:
– Xayr, xolajon…
U ortiga qaray-qaray ketib qoladi. Endi saratonning quyoshi ho‘lu-quruqni baravar kuydira boshlaydi: qo‘limni soyabon qilib unga tikilaman. Quyosh qizaloqning koptogiga o‘xshash ko‘rinadi. U ham osmon arig‘ida lopillab turibdi. Bu olovli koptokda butun insoniyat qismatining surati muhrlangan. Oradan xiyol vaqt o‘tmay ma’sum suhbatdoshim qizaloqni sog‘inaman. Uning tabassumi naqadar toza, ruhing­ni yangilaydi.
Shu tobda bir shoiraning tabassumini eslayman. U har kuni Qo‘yliq bozoridan mardikor olib kelib ishlatib, so‘ng ish haqini bermay, qaqshatib jo‘natadigan tullakday tabassumini ayovsiz ishlatadi. Uning yuzidagi tabassum tinimsiz aylanib charchab ketadi. Ko‘zlarining ichida esa jahannamning oloviday hasad alangasi porlab turadi. Har qanday suhbatdoshi bilan mardikor tabassum pardasi ortidan turib gaplashadi. Suhbatdoshi ketishi bilan yuzidagi tabassum pardasini tilka-pora qilib, ko‘nglidagi tugunlarini ko‘paytirib, yonidagi odamga shipshiydi:
– Siz bilmaysiz-da, juda bo‘lmag‘ur odam bu!
Yonidagi odam unga hayratlanib qaraydi.
– Hozirgina uni ko‘klarga chiqarib maqtadingiz. Siz zo‘rsiz, dedingiz-ku…
– Soddamisiz, bu ham bir yo‘l-da. O‘zingiz ayting, adabiyot uchun nima qildi u?!
Yonidagi odam esa uni eshitgisi kelmay shart turadi-da, toza havolar tomon chiqib ketadi.
Tabassumni aylantirish san’atini bu ayol kimdan o‘rgandi ekan, deb o‘ylab qolaman. Va, yana o‘zimga-o‘zim javob beraman:
– Aylanalardan!
Ariq bo‘ylarida hurpaygan yalpizlar saratonning bir nafaslik shabbodasida tebranib meni takrorlaydi: “Aylanalardan”.
Ariqdan sal narida, katta ajriqzor maydonda momaqaymoqlarning oq aylana sallalari intiho ohangida mavjlanadi. Ba’zilari bir puflam shamolda to‘zg‘ib havolanib uchadi. Aylanalar ana shunday buziladi, deb o‘ylayman ularga qarab. Ular minglab mitti odamchalar parashyutda uchayotgandek taassurot uyg‘otadi menda. Ularni kuzata turib dimog‘imga qayerdadir g‘arq pishgan shotutning hidi uriladi. Bolaligimdan bu mevani yaxshi ko‘raman. Shotutda qayg‘u aralashgan quvonchning ta’mi bor. Uning ta’mini qo‘msab tamshanaman va tevarakka alanglab shotut daraxtini izlayman. Va, nihoyat ajriqzorning chetida qaddini g‘oz tutib tikka o‘sgan shotut daraxtini ko‘raman.
Endi hamma narsani unutib, behuda xayollarimni non ushoqlariday Qorasuv anhoriga oqizib, to‘g‘ri shotut daraxti tomon boraman. Daraxtning bujur tanasida chumolilar bazm quradi. Qiziq, ular nimani bazm qilar ekan-a? Xudoning bergan kuni to‘planib yoki birin-ketin bo‘lib qayoqqadir borishadi. Ba’zan rangsiz hayotimdan telbalarcha rang izlayotganimda ularga havasim keladi. Jimitgina bo‘lsa-da, umidi katta ularning. Ammo, chumolilar ham ulkan aylanalar ichida yashaydi.
Obbo, yana puchdan-puch xayollarga berilayapman. Bas, yetar, deyman o‘zimga-o‘zim va qushlar tilida afsonaga aylangan, yurakning qoniday to‘q jigarrang bo‘lib pishgan shotutlarga qo‘l cho‘zaman. Og‘zimda qayg‘u va shodlikning uyg‘un ta’mini his qilaman. Qayg‘u bilan shodlik bir-biriga yaqin. Ular ham bir-birining tevaragida aylanadi.
Shotut daraxtiga qo‘nib basma-bas qichqirayotgan zag‘chalar shotut mevasiga qo‘shib ayni damda tiklagan xayoliy olamimni cho‘qilab, buzib tashlashadi. Endi mening xayoliy olamim yozning harorati baland havosida parcha-parcha bo‘lib suzib yuradi. Ruhim esa ajriqzor ichidagi chumolilar oyog‘i ostiga to‘kilib ketadi. Nimagadir lohas tortib, ortimga qaytaman. Yo‘l bo‘yi ko‘ksimdagi yurak Mashrabning ovozida xonish qilib boradi:

Qatrai ashkim agar tomsa yuzimga, Mashrabo,
Tashnalik vaqtida bilsang, rohati jon bo‘lg‘usi.

Kelar ekanman uyimning ro‘parasida yoz chillasining o‘rtasida aylana-aylana gullarga chulg‘anib barq urgan g‘alati daraxt ostida o‘tirgan aqli noqis o‘smir meni ko‘ra solib yonimga yugurib keladi:
– Men zo‘r narsalarni chizdim, ko‘rasanmi?
Uning mehrgami, daldagami muhtoj nigohlaridagi ilinjni so‘ndirgim kelmaydi.
– Qani, qani, ko‘rsat–chi…
U oyog‘idagi yirtiq shippagini sudrab, meni uyning ortidagi tekis asfaltlagan maydonchaga boshlaydi.
Maydonchaning yuzi sonsiz-sanoqsiz aylanalarga burkanib yotardi. Aylanalar ichi esa kichik-kichik nuqtalar bilan bezatilgandi. Men qoyil qolganday bosh chayqayman:
– Obbo, sen-ey, juda zo‘r chizibsan-ku, aylanalar ichidagi mana bular nima? (nuqtalarga ishora qilaman)
– Bu aylana emas, yer. Uning ichidagilar esa odamlar. Shuni ham bilmaysanmi?
U gapini tugatar-tugatmas qandaydir ayolning rahmdan ayro tushgan ovozda qarg‘angani eshitiladi:
– Akrom, ha, bo‘yinginang uzilgur, san o‘lmading, man qutulmadim. Nega qo‘shnilarning eshigiga chizasan. Yer yutgur! Qani, bu yoqqa kel-chi, hozir ko‘zingga ko‘rsataman!
Uzoqdan qo‘lida xivich ushlagan ayol ko‘rinadi. Bolaning ko‘zlaridagi hozirgina chaqnab turgan yovvoyi nur o‘chadi:
– Oyim kelayapti, hozir meni yana uradi.
U shunday deydi-yu, yugurib borib katta aylana ichidagi ikki nuqtadan birini oyog‘idagi eski shippak bilan ishqalab o‘chiradi.
Hayron bo‘lganimcha undan so‘rayman:
– Nima qilayapsan?
– Onamni o‘chirib tashladim. Endi faqat dadam qoldi.
Bola kech kuzdagi daraxtda ilinib qolgan yaproqday qalt-qalt titraydi. So‘ngra o‘ksinib yerga o‘tirib tizzalarini quchoqlab, yig‘laydi. Nigohim uning oyoqlaridagi ko‘karib qolgan kaltak zarblarining iziga tushadi. Shu lahzada uni dunyodan qutqargim keladi. Bu istak aylanalarga sig‘maydi. Bor ovozim bilan aylanalardan toshib qichqiraman:
– Qoch, tezroq, qoch!
Bola mening ovozimdagi shiddatdan kuchlanadi va o‘rnidan turib to‘rtta tomonni bitta qilib yuguradi. Uning ortidan onasi halloslab chopadi.
Men esa bu aylanma dunyodan mehrning darvozasini izlayman. Ammo vaqtning shiddati men axtarayotgan manzilni xotiramda chirpirak qilib tashlaydi.
Mehribon Ona zamingina barcha to‘siqlarni yengib, toshbag‘ir farzandlariga mehr-oqibat so‘rab quyoshning atrofidan aylanib-o‘rgilishdan charchamaydi.
Yana keskir o‘jarlik bilan aylanalarni buzib, g‘aybning kengliklariga chiqqim keladi. Ammo aylana ichida aylanalar ko‘payaveradi. Shu alfozda o‘zim ham allaqanday aylanaga evrilayotganligimni his qilaman. Hayot daraxtining eng baland shoxida esa ruhning qushi abadiyat ovozida odamzot hali yetib bormagan tilda mastona sayraydi:

Mug‘ dayrida mast o‘lsa Navoiyni ko‘ringkim,
Bir olma kibi gumbadi minu bila o‘ynar…

«Yoshlik» jurnali, 2018 yil, 1-son