Men yozgan narsalarimni eng avval unga o‘qib beraman. Adabiyotni suv qilib ichgan, qilni qirq yoradigan bilimdon do‘stlarim ko‘p, lekin mening to‘ng‘ich o‘quvchim doim — Najmiddin. Hikoyam unga ma’qul kelsa, menga kifoya, keyin bilimdon do‘stlarim nima deyishsa, deyishaversnn — ishonmayman. Yozganimning biron joyi yoqib ketsa, u tizzasiga shapatilab: «To‘g‘ri, to‘ppa-to‘g‘ri!» deya qiyqirib yuboradi, hikoya ma’qul tushmasa, anchayin: «Yaxshi», deb qo‘ya qoladi; ko‘nglim to‘lmaganini ko‘rib, gapini takrorlaydi: «Yaxshi, dedim-ku!» Bilingki, hikoya yoqmagan, bilingki, hikoya yomon yozilgan. Aytadigan bor fikri shu uning. Bilimdon do‘stlarim esa… bilimdon, xolos.
Najmiddin — hamyurtim, bir rayondanmiz: u tog‘ etagidagi dov-daraxtga ko‘milgan obodgina Bog‘bolo qishlog‘idan. Bizni musofirchilik yaqinlashtirgan. Meni qora tortib, uyimga tez-tez kelib turadi. Ko‘pincha yakshanba kunlari keladi.
U shaharda yashashni yaxshi ko‘radi, o‘zining ta’biri bilan aytganda — «shaharsevar». «Tashselmash»da master bo‘lib ishlaydi, allaqayda sirtdan o‘qiydi. Harbiy xizmatni shu yerda o‘tab, qolib ketgan. Bir chamadon sovg‘a-salom ko‘tarib, keksa onasini ko‘rgani tez-tez qishloqqa ham borib turadi. Shaharda qolib ketgani shaharsevarligi uchungina emas, qishloqda kim bilandir, yaqin bir qarindoshi bilan gapi qochgan, chamasi, qandaydir nizoga ham borishgan — bu haqda tuzuk og‘iz ochmaydi. Uylangan, go‘dakka o‘xshagan arazchi, lekin mehribon xotini bor; uni kam olib keladi: kir yuvmoqchi edi; opasining uyiga ketgan; qizchamizning tobi yo‘qroq edi…
Najmiddin kelganda men doim quvonib ketaman, har qanday ishimni yig‘ishtirib, unga peshvoz chiqaman, o‘tirib bajonidil gurunglashaman.
— Yur endi,— deyman (u mendan ancha yosh kichik), choydan so‘ng uni ish bo‘lmamga boshlab. — Yangi narsa yozganman, o‘qishamiz.
— Ko‘kal haqidami? — deydi u ko‘zlari chaqnab.
Ensam qotgandek kulimsirab qo‘yaman: «Topgan gapi — Ko‘kal».
Nega men bilimdon do‘stlarim qolib, adabiyotdan yiroq bir odamga hikoya o‘qib beraman, undan fikr kutaman? Uning muruvvatiga tayanib, o‘zimcha ko‘nglimni ovlab ko‘yish uchunmi? Yoki yozgan narsamni shunchaki bir jaydari sinovdan o‘tkazib olish uchunmi? Axir, u tizzasiga shapatilab: «To‘g‘ri, to‘ppa-to‘g‘ri!» desa — hikoya chindan ham tuzuk, «yaxshi», deb qo‘ya qolsa — yomon, albatta bir ishkali bor chiqadi. Buni o‘zim ham sezib turaman… O‘rtabo‘yman — bo‘ychanroq bo‘lishni, qiziqqonman — siporoq bo‘lishni, yalqovman — serg‘ayrat o‘lishni orzu qilaman. Orzu qilaman, ammo iloj qancha?!
Najmiddin har safar hikoyani eshitib bo‘lgach:
— E, Ko‘kalni yozingda-e! — deydi, — Ko‘kal qiziq, Ko‘kal ajoyib… — U bolalikda birga o‘sgan oshnasining g‘aroyib qismatidan naql qila ketadi. — Bilaman, baribir yozmaysiz, — deydi hikoyasini yakunlarkan, o‘kinch bilan. So‘ng qizishib uqtiradi: — Yozmaysiz, chunki u paxtadan mo‘l hosil yetishtirmagan, biron mansabning egasi ham emas, hech qanday qahramonlik ko‘rsatmagan, sevgisi ham kitoblardagiga o‘xshamaydi. Lekin, baribir Ko‘kal qiziq, Ko‘kal ajoyib!
«Shunisi yaxshi-da», deyman ichimda va umrimda ko‘rmagan, bilmagan odamim —bog‘bololik Ko‘kal haqida o‘ylab ketaman. Mayli, u paxtadan mo‘l hosil yetishtirmasin, mayli, mansabdor ham bo‘lmasin, qahramonlik ko‘rsatishi ham shart emas, o‘sha, mashina haftada bir boradigan xilvat qishlog‘ida jimgina, o‘z kunini o‘zi ko‘rib yuraversin — shuning o‘zi kifoya emasmi odamzodga?
Najmiddinga qarayman. Nigohida ta’na, o‘kinch: «Bilaman, baribir yozmaysiz». Loaqal uning ko‘ngli uchun o‘sha ajabtovur oshnasi haqida biror nima yozib ko‘rgim keladi. Ammo qo‘rqaman, uiing dilidagi porloq bir xotirotni, ajib bir muhabbatni o‘ldirib qo‘yishdan qo‘rqaman.

* * *

— Ko‘ka-al! — deb qichqiradi onasi. — Ko‘kingni kiyay, Ko‘ka-al! Bo‘ying go‘rda chirigur Ko‘ka-al! Zotingga tortmay noming o‘chgur Ko‘ka-al!..
Onasi o‘riklilik tog‘chilar urug‘idan edi. Bu mardum xiyla badfe’l, jangari keladi, bilasiz, g‘alvani pulga sotib olay deydi. Turib-turib, zerikkanidan sho‘rlik Ko‘kalni qarg‘ab qolardi. Shomu sahar hovlida g‘imirlab, ro‘zg‘orning o‘tidan kirib, suvidan chiqadigan Ko‘kal burilib bir og‘iz: «Nima deyapsiz o‘zi?» deb so‘ramasdi. Bu jihatdan u otasiga tortgan edi. Otasi… Otasi shu o‘zimizning chag‘atoylardan. Aytgandek, uning otasi yo‘q edi. To‘g‘rirog‘i, bor edi-yu, yo‘q hisobida edi. Bilganlar bilardi, ammo bilmaganga olardi. Jig‘iga tegish uchunmi, Ko‘kalni jo‘rttaga tergashardi:
— Kimdi uli bo‘lasiz, Ko‘kalboy?
— Enamdi.
— Enangiz kim, Ko‘kalboy?
— Mayram tog‘chi.
— Otangiz-chi?
— Otam yo‘q.
— Nima, o‘lganmi?
— Yo‘q…
— Bo‘lmasa, kim u?
— Bilmayman.
— Odam otasiz ham tug‘iladimi, bachchag‘ar?! Hamma balo shundaki, Ko‘kal otasining kimligini bilardi. Bilardi-yu, kimsaga aytolmasdi. Peshonasining sho‘ri ham shu edi-da uning.
Ko‘kal daroz, novchaligidanmi, doim enkayib, allanechuk qimtinib yurar, siz bilan gaplashganda ham ko‘zini yerdan uzmas edi; avaylab, oyoq uchida odim bosardi — sharpamdan birov cho‘chimasin degandek, qo‘rqibgina nafas olardi — bu havodan bahramand bo‘lishga haqkim bormi degandek…
U soyadek sharpasiz, sharpadek soyasiz edi go‘yo, shuning bilan ham atrofdagilarga yoqardi. Negadir sira kulishni bilmaydigan odamovi, o‘gay, temirchi otasi ham, Ko‘kalga hech o‘xshamaydigan sho‘x-shitroqi ukalari ham uni yomon ko‘rishmasdi. Birgina onasi go‘rdan olib, go‘rga solishni qo‘ymasdi:
— Suvsab o‘lgur Ko‘kal, suv opke!..
— O‘t-olovsiz o‘tgur Ko‘kal, o‘tin yor!..
— Og‘ilni murdasho‘ying kuraydimi, juvonmarg?!.
— Eshakka qara, bo‘yning uzilgur, nima deb hangrayapti?!.
Ko‘kal jimgina borib Doniyorovning hovuzidan suv keltirar, jimgina o‘tin yorar, jimgina og‘il kurar, jimgina eshagini sug‘orar edi. Hamma ishni jimgina, bo‘yin burmay bajarardi. Onasi esa guzarga jar solib javrardi: «Ko‘ka-al, Ko‘ka-al!..»
Ko‘kal butun Bog‘bologa dastyor edi. Onalarimiz uni bizga ibrat qilib ko‘rsatishardi: «Ana, Ko‘kalni qara…» Ko‘kalga qarardik; u kattalarga qo‘shilib toqqa ko‘mirga borardi, yoz bo‘yi dashtdan qiy-tezak tashirdi, kuzda qop-qoplab somon to‘plardi. Biz buni ko‘rardigu, lekin qishloqning tepasidagi adirlikda ertadan kechgacha to‘p tepar, chillak urar, hayqirib-qiyqirib quvlashmachoq o‘ynar edik. Namozshom payti bir zumginaga Ko‘kalni ko‘rib qolardik. O‘ do‘ng boshida cho‘nqayib, tizzalarini kuchgan ko‘yi bizning o‘yinimizga va kattakon chorboqqa o‘xshash Bog‘boloning adl teraklari uchini yallig‘lantirgancha tog‘ ortiga yashirinayotgan oftobga termilib o‘tirar edi. U ichida oh tortardi, ammo uning ohini na biz, na Bog‘bolo teraklari, na-da tog‘ ortiga yashirinayotgan quyosh eshitardi: biz — bola, hech baloni tushunmaydigan go‘dak edik, teraklar — tilsiz, jonsiz, quyosh — barcha jonzotga barobar quyosh yashirinib ulgurgan… — Ko‘ka-al, Ko‘ka-al!..
Do‘ng boshidagi Ko‘kal tog‘ boshidagi oftobdek birdan g‘oyib bo‘lardi.
U hech qachon bizga qo‘shilib birpas o‘ynamagan — bola holicha kattalar dunyosiga o‘tib ketgan edi. O‘zi ham bizga qaraganda xiyla qoruvli, rostakam bo‘zbola edi. Maktabga yangi kelgan o‘qituvchi orqangi partada o‘tirgan Ko‘kalga ko‘zi tushsa, albatta: «Siz ham… o‘qiysizmi?» deb so‘rardi. Adabiyot muallimimiz hazillashib uni «Ko‘kaldosh» deb atardi; «Doskaga chiqish navbati — to‘qson alpning og‘asi, pahlavon Ko‘kaldoshga!»
Ko‘kal onasi buyurgan hamma ishni bajonidil bajarar, faqat Doniyorovning hovuziga borishgina unga azob edi. Lekin har kuni ikki karra — ertalab va kechqurun suv keltirishi shart. Endi satilni suvga botirganida qayoqdandir Doniyorovning baqalok, badqovoq xotini paydo bo‘ladi:
— Av, suvni loyqalatmay ol!.. Av, ko‘zingga qara, hovuzga tushib ketma tag‘in…
Ko‘kal: «Hay, loyqalansa, yana tinar» yoki «Xudoga shukr, ko‘zim bor, xola!» deyishi mumkin, ammo indamaydi. U shosha-pisha satilini yarimlatib iziga qayrilarkan, sarhovuzdagi baland shiyponda to‘nini yelkasiga tashlab, o‘zi bilan o‘zi shaxmat o‘ynab o‘tirgan basavlat Doniyorov ko‘zoynagi ustidan avval unga, so‘ngra xotiniga bir qarab qo‘yadi. U ham indamaydi.
Ko‘kal uning indashidan qo‘rqadi, «bnr kun indaydi-yov», deb qo‘rqadi. Shunday basavlat, ko‘rinishdan badjahl odam indab qolsa… nima bo‘lar ekan?
Lekin Doniyorov indamaydi. Ko‘zoynagi ustidan odamni teshib yuborgudek bir qaraydi-yu, churk etmaydi. Xayoli oldidagi shohlaru sipohlarda bo‘lsa kerak. Yoki shu zormanda hovuzni to‘ldirnsh uchun qayoqlardan suv bog‘lab kelishda Ko‘kalning ham hissasi borligini, qechalari quloq-dahnalarda yotib mashaqqat chekkanini bilarmikan?..
Doniyorovni hamma «yaxshi odam», deydi, hamma hurmat qiladi. Bu atrofda u minmagan mansab oti yo‘q emish: rais bo‘lgan, hosilot bo‘lgan, MTS direktori bo‘lgan… Ana shunday baobro‘ odam endilikda birmuncha qartayib, allaqanday dardga mubtalo, uyda o‘tiradi, kun-uzzukun oldidagi kataklarga tikilib o‘zi bilan o‘zi kuch sinashadi: harif ham o‘zi, raqib ham o‘zi. Go‘yo bir paytlar yo‘qotgan narsasini bugun shu tilsimli kataklardan qidirgandek…
U vaqti-zamonida, ayniqsa, qahatchilik yillari ko‘p kishilarga yaxshilik qilgan, mana shu Ko‘kalning onasini — sabil qolgan yetimcha qizni ham tog‘dan Doniyorov olib kelgan, birmuncha muddat xonadonidan joy ham bergan… Ko‘kal bularni biladi, bilgani uchun ham undan mudom nimadir kutib, ko‘rqib-hadiksirab yuradi. Qo‘lida satil, Doniyorovning darvozasidan chiqar-chiqmas, onasining shang‘illagani eshitiladi:
— Suvga ketib cho‘kib o‘ldingmi, Ko‘ka-al?! Men sen sag‘irni deb…
Shunda basavlat Doniyorov joyidan nimxez bo‘lib, devor osha bosiq to‘ng‘illab qo‘yadi:
— Bas endi, o‘v, Mayram!
Onasi tomog‘iga tosh tiqilgandek birdan jimib qoladi.
Alamidan telbanamo, serxarxasha bo‘lib qolgan onaning qarg‘ish-qiynovi ostida, otasiz o‘sgani bilan Ko‘kal juda ta’sirchan, oriyatli edi. Shunday bo‘lmaganida maktabni biz bilan bitirarmidi?..
O‘qishlar tugab, yozda pichan o‘rgani chiqdik. Mehnat ta’limidan kiradigan o‘qituvchimiz Doniyorovning ukasi edi. U har bir bolaga tegishli joyni taqsimlab ko‘rsatdi-da, o‘zi soyning narigi betiga o‘tib ketdi. U yoqdagi o‘rikzorda Salom chaqqon chavki — kurash bermoqda, dam-badam davraning guv-guv olqishlari eshitilib turar edi. O‘roq-qurog‘imizni marzalarga uloqtirib, biz ham soy kechib tomoshaga oshiqdik. Unda-bunda kurash tushib yuradigan muallimimiz o‘sha kuni davraga chiqib, dastlabki qo‘ldayoq ko‘chkaklik bir o‘spirindan yiqildi. Buni ko‘rib hammamiz jontalvasa soydan o‘tib, o‘roq-o‘rog‘imizga yopishdik. Izimizdan yetib kelgan alamzada Doniyorov birinchi uchragan bola — Ko‘kalni tergamoqqa tushdi. Ko‘kal nimadir degan edi, muallim uning basharasiga shart-shurt tushirib: «Bepadar haromi!» deya o‘shqirdi. Bu gapdan g‘alati titrab ketgan Ko‘kal qo‘lidagi o‘roqni shiddat bilan havoga sermadi-yu, so‘ng soyga uloqtirib, pastak tosh devordan bir hatlab g‘oyib bo‘ldi.
Qizlardan eshitdik: biz hammamiz kurashni tomosha qilgani ketganda bu yerda qolgan yolg‘iz bola — Ko‘kal ekan…
Shu gapdan keyin Ko‘kal qaytib maktabga oyoq bosmadi, Bog‘boloda ham ko‘rinmay qoldi. Tog‘ ichkarisidagi O‘riklida, ona jamoat bobosidan qolgan mulkni obod qilib, o‘rmonda ishlay boshladi. Onda-sonda qari bir baytalni minib Bog‘boloda paydo bo‘lib qolardi. Soqol-mo‘ylovi o‘sgan, bet-boshiga g‘ubor o‘rnashgandek, qiyofasi allaqanday so‘nik, tashvishmand. Lekin endi yelkalari to‘lishib, norg‘ul, barzangi yigitga aylangan.
«Ko‘kal armiyadan qochganmish!» degan gap yurib qoldi Bog‘boloda.
Ko‘kal armiyadan qochganmish. Chimildiqdagi oyimtillasidan ko‘ngil uzolmay shunday qilganmish. Yangigina tushirib olgan ekan-da o‘zi. Obbo, Ko‘kal-ey! Poyezd qaysi bir stantsiyada to‘xtaganda, qaylig‘ini eslab-qo‘msab, undan muchchi olgisi kelibdiyu shartta vagondan tushib qolibdi. Xotin degani buncha shirin bo‘lmasa, jonivor! Ko‘ziga allanimalar ko‘ringan-da bachchag‘arning! Obbo, Ko‘kal-ey, obbo, sherimard-ey!
Bu — Bog‘bolodagi gap, bog‘bololiklarning og‘zidagi naql. Endi haqiqatni tog‘ ichkarisidagi O‘riklidan eshiting.
Ko‘kalning harbiy xizmatga chaqirilgani rost edi: axir, u ham odam, u ham yigit, otasi bo‘lmasa, onasi «o‘g‘lim» degan, belida belbog‘i mahkam bo‘zbola — burchini o‘tashi kerak. Rayondagi harbiy komissarlik hovlisida ikki kun sarg‘ayib, kechalari navnihat qaylig‘ini eslagani ham to‘g‘ri, muchchi olgisi kelib tamshanganlari ham… Axir, go‘shangaga kirganiga bir oy bo‘lgan emas, Oytumanni bag‘riga bosib, mehriga qonganicha yo‘q — ketyapti, ikki yilga, musofir yurtlarga ketyapti; Oytuman qolyapti — yolg‘iz, bag‘ri tutab, ikki yilga!.. Nima qilsin bechora Ko‘kal? Lekin qochmadi u: yon-veridagilardan ajralib, hovli adog‘idagi kallaklangan tutning tagiga bordi-da, choponini ostiga to‘shab, yonboshlagancha xudo deb yotaverdi. Esi Oytumanda, xayoli Oytumanda. Bir vaqt nomini tutib chaqirib kolishdi. Chaqirib: «Sizni xizmatdan ozod qilamiz, yassitovon ekansiz», deyishdi. Ko‘kal dovdirab qoldi: suyunay desa — sen yigit emassan, xizmatga yaroqsiz ekansan, degandek qilishyapti, kuyunay desa — bu yoqda Oytuman… Nihoyat, ko‘ngli allatovur, oqshom piyodalab O‘rikliga yo‘l tortdi. Oytuman, Oytuman… Otasinikiga ketib qolmadimi? Bormidi o‘zi u?..
Bultur Somondaradan zira ortib qaytayotgan Ko‘kal jalada qolib, Umrqul merganning tosh qo‘rasida bir kecha qo‘noq bo‘ladi. Mergan bilan qo‘rchi chiqib, undan-bundan gurunglashib yotishadi. Shu-shu, yo‘l o‘tganda unikiga tushib o‘ta boshlaydi. Merganning bo‘y yetgan qizi bor ekan. Ko‘kal unga qaramas, to‘g‘rirog‘i, qaragani yuragi dov bermas ekan. U bir gal O‘rikliga yetgan joyida orqasiga o‘girilsa — haligi qiz izidan ergashi-ib kelyapti, merganning bo‘y yetgan qizi! «Yo pirim-ey! — debdi ichida Ko‘kalboy. — Bu qiz nimaga buytib yuribdi? Tushimmi, o‘ngim?» Ey, sodda o‘zbak, ey, bandai basir, tushu o‘ngingga yo‘riq qidirib yoqangni ushlaguncha, orqa-oldingga bunday bir nazar tashlab yursang-chi! Izingdan jonhalak yo‘l tutgan sargashta ko‘ngildan hol so‘rsang-chi! Ko‘kalboy qizarib-bo‘zarib qizni gapga solibdi. Qiz ammasinikiga kelayotganmish, adashmayin, deb qorama-qora yo‘lga chiqqanmish. Ko‘kalboy ishonibdi, chippa-chin ishonibdi. «Unday bo‘lsa, toza charchabsiz, singil.!.» Ammo mingashishga ko‘nmabdi qiz. Ko‘kalboy bunga ham darrov ko‘naqolibdi. Ey bandai g‘o‘r, bandai g‘ofil, bo‘y yetgan qiz ammasinikida nima qilsin, ammasi unga deb tuttolqon tuyib o‘tiribdimi?!
Bunday hol yana uch ora takrorlangandan keyingina Ko‘kalboyning yigitligi esiga tushadi. O‘sha birinchi uchrashuvdan beri es-xayolini jilovlab olgan bu «ammasiga mehribon jiyan»ni gap-gap bilan daraning og‘zidagi xilvat yong‘oqzorga boshlab kiradi. Erta kuz ekan, daraxtlarning uchi kontalash, oyoq osti qontalash… U yong‘oqzorda ne sir, ne savdo kechgan — endi bir-biriga tashna ikki muntazir ko‘ngilu tepada xudoga ayon. Kuzakda bir oqshom yakka-so‘qqa Ko‘kalnikiga tuyqusdan Umrqul mergan mehmon bo‘lib kelibdi, yo‘q, sovchi bo‘lib! «Ko‘kalboy, sizni o‘g‘lim desam…» Ko‘kalboy yo‘q demabdi — ertasiyoq jonhalpida Bog‘bologa enib borib, bir to‘da mashvaratchi xotin-xalajni ergashtirib qaytibdi, ularni surdovlashtirib mergannikiga kuzatib qo‘ygach, o‘zi gangib o‘sha dara og‘zidagi yong‘oqzorga burilibdi. Shunda oyoq ostidagi — kechagina qontalash, endi qovjiroq xazonlar tilga kirganiga ishonasizmi? Ishoning, ishonavering, g‘ijir-g‘ijir tilga kirib: «Oytuman, Oytuman…» deganmish ular. Ishonmasangiz, ana, Ko‘kal — guvoh…
«Ko‘kal o‘zini Vetnamga yozdiribdi!» degan yana bir gap tarqaldi Bog‘boloda. Bu gapda endi zig‘irchalik ham lof yo‘q edi.
Bahorda Ko‘kalni shoshilinch suratda harbiy komissarlikka chaqirib, qo‘liga qog‘oz tutqazishdi, «Sizni jo‘natmasak bo‘lmaydi», deyishdi. «Avvalgi safar nega qoldirgan edilaringu endi nega jo‘natasizlar?» deya so‘rab ham o‘tirmadi Ko‘kal, o‘sha alami ko‘nglida yotgan ekanmi, saflarni tekshirib yurgan yoshgina kapitanga qarab: «Jo‘natsalaring, endi to‘g‘ri Vetnamga jo‘natinglar!» deb yubordi mardonasiga. Kulgidan butun saf, butun hovli larzaga keldi. Lekin Ko‘kal kulgiga qo‘shilmadi, ahdida sobit edi: «Ketsam — ketdim-da. Bugun-erta Oytuman o‘g‘il tug‘ib beradi. O‘g‘lim o‘rnimga qoladigan o‘g‘lim bo‘ladi. Ketsam — ketdim-da!»
Ko‘kal ko‘p uzoqqa ketmadi — atigi Qarshida xizmat qildi. Ikki marta otpuskaga ham keldi, kelib o‘g‘ilchasini ko‘rib ketdi. U endi yanada to‘lishib, azamat yigitga aylangan edi — tovonining taypoqligini kim ko‘rib o‘tiribdi?!
Ammo, uning tovonini hech kim ko‘rmagan bo‘lsa ham, bu ishda bir sinoat ko‘rganlar bor ekan. «Hah, sag‘ir-a, Doniyorovning to‘ng‘ichi o‘rnida ketding-a xizmatga! — deyishdi ular, so‘ng miyiqda kulib bosh chayqab qo‘yishdi.— Xah, taqdir, ajab charxpalak o‘yinlaring bor-da!».
Ko‘kal xizmatdan qaytgach, bobosining makonini yana ham obod qildi, qiz ko‘rdi. Bog‘ to‘ridan o‘g‘ilchasiga atab imorat soldi. Yashayverdi ollo deb.
Bo‘ orada keksa Doniyorovning ahvoli to‘satdan og‘irlashdi. Shiftga tikilgan ko‘yi jon taslim qilolmay yotgan bemor bir oqshom kutilmaganda Ko‘kalni yo‘qlab qoldi. Bog‘boloda ko‘pchilik nomini ham unutib yuborgan Ko‘kal sag‘irni! Doniyorov — baobro‘, badavlat, basavlat Doniyorov! Joni qil ustida turgan bandaning har qanday tilagi — vojib. Ko‘kalni boshlab keldilar, ikkovini xoli qoldirdilar. O‘rtada nima gap kechdi — endi yolg‘iz Ko‘kal biladi. («O‘g‘lim, sening otingni o‘zim qo‘yganman, ko‘klamda tug‘ilgan eding, mening ham ko‘klamim, besabr, bebosh ko‘klamim edi…» degan bo‘lsa ehtimol, Doniyorov). Har nechuk, ertasi kuni tobutni yerdan uzishganda Ko‘kal birdan «otam»lab yubordi, chopon kiyib, belbog‘ bog‘lab, mozorga hassakashlar safida bordi. Boshda oriyati qo‘zib, marhumning to‘ng‘ichi Kamol bir xezlanib keldi-yu, so‘ng Ko‘kalning yuz-ko‘ziga tikila-tikila, lom-mim deyolmay, boshi egilgancha asta unga ergashdi.
Sochini yoyib, beliga fo‘ta o‘rab olgan Oytuman hayat — bedapoyadagi zardolining tagida, marhumga jigargo‘sha xotin-xalajga qo‘shilib, yuzlarini tirnay-tirnay sadr tushardi. U avvaliga tariqibroq turdi: «Ebi, sizga bir balo bo‘lama, begonaning o‘ligiga men nima uchun sadr tepar ekaiman — enaboshi xotini turganda, qo‘sha-qo‘sha qizlari turganda? Ayb qilar el-ulus…» Ko‘kal fig‘on aralash zovita qildi: «Nimaga begona deysan, enag‘ar, qaynatang bo‘ladi; qaynatang!»
Bog‘bolo ahlidan, devor-darmiyon ko‘shni bo‘laturib, yolg‘iz Mayram tog‘chi kelmadi azaga. Temirchi erining ko‘zi oldida, undan orttirgan besh bolasining ko‘zi oldida sochlarini yoygancha, hovli aylanib tanho o‘zi sadr tushganmish u…
Marhumning qirqiga Ko‘kal kattakon bir qo‘chqorni so‘yib, elga ma’raka berdi.
Shu-shu, Ko‘kal yana bog‘bololikka aylandi. Endi to‘y-ma’raka usiz o‘tmaydi, u barchasiga bel bog‘lab, ko‘krak kerib xizmat qiladi, ko‘krak kerib Bog‘boloning ko‘chasini to‘ldirib yuradi. Ko‘zdan qolgan bitta-yarimta mo‘ysafid: «Kimdi uli bo‘lasiz, bolam?» deb so‘rab qolsa, dadil javob qaytaradi:
— Doniyorovning, bobo!
— Doniyorovning bolalarini tanigich edim-ku…
— Men to‘ng‘ichiman, bobo, ko‘zni bir qarating!
— To‘ng‘ichi Kamol edi chog‘i?..
— Men — Ko‘klamiman, bobo, Ko‘klami!
— To‘ng‘ichi ikkita bo‘lar ekan-da, tavba!
— Bitta bo‘ladi, bobo, bitta! Shunday deb javob qiladi Doniyorovning to‘ng‘ichi Ko‘klam — Ko‘kal — Ko‘kaldosh…

* * *

Najmiddin anchadan beri ko‘rinmay ketdi. Men shu kunlarda uning kelib qolishidan qo‘rqib yuribman. Kelsa, siz eshitgan naqlni unga ham o‘qib berishim kerak bo‘ladi. Tinglay turib, tizzasiga shapatilab: «To‘g‘ri, to‘ppa-to‘g‘ri!» desa-ku, murodimga yetganim, bordi-yu, «yaxshi», deb qo‘ya qolsa-chi…
Nachora, o‘rtabo‘yman — bo‘ychanroq bo‘lishni, qiziqqonman — siporoq bo‘lishni, yalqovman — serg‘ayrat bo‘lishni orzu qilaman. Orzu qilaman…
Axir, bog‘bololik Ko‘kaldosh niyatiga yetdi-ku!..

1982