Умри киндик қони тўкилган овулида ўтаётган бўлишига қарамасдан Ибодулла шаҳар жинниси эди. Бемалол айтиш мумкинки, балиқ сувда ўзини қандай эмин-эркин сезса, аллақачон “шаҳарлик” лақабига эга бўлиб улгурган жўрамам ўзини шаҳарда шундай ҳис қиларди. Ҳолбуки, мактабни битирганидан сўнг у Тошкентда бор-йўғи бир ой яшаган, ундаям абитуриент бўлиб. Лекин барибир пойтахтни беш бармоғидай аниқ билади, дейишади. Мабодо бирон манзил борасида иккиланиб қолган тақдирда ҳам Ибодулла учун сўраб-суриштириб, айтилган жойни топиб бориш қўшни овулдаги тўйга ўтиб-келишдай жўн иш.
Ҳар гал шаҳарга тушиш жўрам учун байрам эди. Ўзиям оғзининг таноби қочиб, икки-уч кунлаб астойдил тайёргарлик кўрарди: сочлар олдирилган, кўйлак-шимлар ювдирилган, дазмоллатилган, ҳаттоки рўмолчага қимматгина атирдан мўл-кўл сепилган, қора мой суртилавериб-чўткаланаверганидан, бир парча духобада артилаверганидан ялтираб кетган туфлисига қараб бемалол соч тараса бўлади… Айниқса пойабзал масаласида Ибодулла жуда инжиқ эди: шаҳарга атаб атайин олиб қўйган туфлисини наинки ўзимизнинг овулдаги, балки ён қишлоқлардаги энг дабдабали тўйларига ҳам киймасди, таъбир жоиз эса, кўз қорачиғидек асрарди. Унинг бу қилиғидан ранжиганларга ёинки хатти-ҳаракатини мазах қилганларга жавобан Ибодулла одатда “Сен нимани ҳам тушунардинг, эй умри бефойда ўтиб бораётган банда” дегандай ачиниш аралаш қараб қўйгач, ўхшатиб жавоб берарди:
– Душман оёққа қарайди…
Дарҳақиқат, шундан кейин мазкур ўта оддий ҳақиқатни унутган ҳолда меъёридан ортиқ тирғала бошлаганини сезган ҳар қандай гапдон ҳамқишлоқ ҳам жимиб қоларди.
Тўғри, минг яхши кўргани билан, ҳа деб шаҳарга тушиб келаверишга жўрамизнинг ҳамёни имкони бермасди. Ахир, ўзи фермер… хўжалигида оддий сувчи бўлса, арзимаган маошию ҳосил йиғилганда оладиган уч-тўрт тонна буғдойи, бирон тележка егулик қовун-тарвуз билан бола-чақасини боқсинми, шаҳарда ялло қилиб юрсинми?
Аммо қишлоқда ким кўп – у-бу юмуши сабаб пойтахтга отланиб қолганлар кўп. Қишлоқ одами шаҳарга шундай, дабдурустдан бостириб бораверишдан ийманади. Бунинг устига шаҳарда ким кўп – ҳужжатингни сўрайдиган, сўнг, паспортни қўлига олгач, “Сизни тўрт кун бурунам шу ерда кўргандайман”, дея талмовсираб турадиган миршаб кўп. Шундай пайтлари бундай одамларнинг жонига Ибодуллага ўхшаган “шаҳар кўрган эчки”лар ора киришади.
Тан олиш керак, шаҳарча озода уст-бош кийган, бунинг устига кўчадаям, метродаям шу жойларнинг асл эгасидай гердайиб юрадиган, юзида ўзига ишонч ва қатъият акс этиб турган Ибодуллани ҳали бирон миршаб тўхтатиб, ҳужжат сўрамаган. Аммо унинг бўйнини қисибгина, атрофга олазарак қараб, “Ишқилиб уялиб қолмайин-да” деган ҳадикда кетаётган ҳамроҳларидан биронтасини милиционер тўхтатса бас, Ибодулла кўмакка ошиқарди.
Одатда Ибодулла честь бериб ўзини таништирган миршабга кўзларини қисганча майин ва ҳаттоки, оталарча табассум билан қараб турарди-да, шеригининг паспортини ўзининг қўлига олиб:
– Раҳимхон акам яхши юрибдиларми? – деб сўрарди. – Ҳойнаҳой ишда бўлсалар керак, биз уларнинг уйларига бораётгандик. Кеннойимга кеча қўнғироқ қилиб тайинлаб қўйгандим.
То миршаб “Раҳимхон ака”нинг кимлигини эслаб олгунга қадар Ибодулла кейинги зарбани берарди, яъни бирдан бош чайқарди-да:
– Э, кечирасиз, – дерди астойдил афсусланиб, – Раҳимхон ака вазирликка ўтиб кетдилар, а? Ман у кишиниям ҳалиям сизларнинг бошқармангизда деб ўйлаб…
Одатда, исмлар ўзгариб турарди: баъзан “Раҳимхон”, баъзан “Акмалжон”, баъзан яна бошқаси…
Табиийки, бундай сўзамолликдан кейин иккиланиб қолган баъзи миршабларнинг бу йўловчиларга оқ йўл тилишдан ўзга иложи қолмасди. Буни тахминан элликка-эллик дейиш мумкин. Аммо сал ҳушёрроқ ёинки тажрибалироқ милицонер барибир ҳужжатни олар ва номига бўлса ҳам варақлаб кўргандан сўнггина буларга жавоб бериб юборарди. Тўғри, баъзан умуман бунақанги тарзда аравани қуруқ опқочишлар таъсир қилмайдиган бирон миршаб ўзига самимият билан қараб турган Ибодуллага қараб эҳтимолки ўша жумласини айтиб ҳам қоларди: “Сизларни тўрт кун бурун кўргандайман… Амалдаги қонунга кўра шаҳарда уч кундан ортиқ юрсаларингиз…”
– Тўппа-тўғри, – дерди Ибодулла киприк қоқмасдан. – Тўрт кун бурун келиб Раҳимхон акамни (Акмалжон акамни, Рустам акамни…) аммасининг тўйига айтиб кетгандик. Раҳимхон акам полковник Аслиддин аканиям олиб бордилар. Ажойиб одам эканлар… Сизга ўхшаган қўл-оёғи чаққон укалари хизматда бўлишди…
Бу қадар очиқ-ойдин эътирофдан сўнг яна тирғалаверишга унча-унча миршабнинг ҳадди сиғмаслиги аниқ…
Бундай пайтлари ҳайратга тушган ҳамроҳлар дарров Ибодулладан ўша акахонини қаердан танишини сўраб қолишади. Ибодулла қувлик билан кўз қисади ва сирли тарзда:
– Шаҳарга қулоқни тозалаб келиш керак, – деб қўяди…
Устига-устак, Ибодулла кўп ялинтириб ёки ўзини тарозига солиб ўтирмайди. Одатда, у ҳамроҳликни илтимос қилиб келгувчига учта савол билан мурожаат этади:
– Боришдан мақсад? Қачон қайтилади? Мабодо ўша куни қайтилмаса, қаерда ётиб қолинади?
Мана шу саволларига қисқагина жавоб олгач, Ибодулла қошларини чимирган кўйи бир лаҳза жиддий тарзда ўйланиб қолар, шундан сўнг қатъий тарзда:
– Борамиз, – дерди.
Шу билан иш битди, тамом-вассалом.
Ибодулланинг соқол-мўйловини қиртишлаб олиб, сартарошга чопқиллаб қолганини, кийимларини ювдириб, дазмоллатаётганини, арзанда туфлисини шифонер тагидаги қутисидан олиб, артиб-артиб қўяётганини кўрган Гуласал эрининг яна шаҳар сафарига тадорик кўраётганини биларди-ю, бироқ миқ этмасди. Зеро, Ибодулла – ҳаттоки бир кунга бориб келса ҳам – шаҳардан алланечук хушнуду шодон кайфиятда, кўзлари чақнаб, болаларию рафиқасини жуда-жуда соғиниб, энтикиш аралаш ҳаяжон билан, ҳовлиқиб, ажабтовур совға-саломлар билан қайтгувчи эди. Баайни олдидан оққан сувнинг қадрига энди-энди ета бошлагандай… Бундай кунларнинг кундузлари қувончли, кечалари эса лаззатли бўларди… Ўзини ёлғондан сипо, вазмин тутаётган, аммо ҳаяжондан вужуди дир-дир титраётган эри шаҳарга жўнаб қолса бас, Гуласал ширин бир нимани орзиқиб кутаётган гўдакдек тамшаниб йўл қарагани-қараган эди.
Лекин худо шоҳид, кимга ҳамроҳлик қилмасин, баъзилар орқаворатдан ачитиб айтганидай, кимга “гид”лик, яъни экскурсоводлик қилмасин, Ибодулла ўша одамнинг ўзига пул сарфлашига йўл қўймасди! Ўзи камбағал бўлгани билан, орияти баланд йигит эди бизнинг “шаҳар кўрган эчки”миз Ибодулла!
Одамлар унинг мана шу қилиғини тушунолмай аввал ажабланишар, сўнг ҳайрон бўлишар, ниҳоят жаҳллари чиқиб Ибодуллани (яна орқаворатдан):
– Ўзининг фойдасини билмаган тентак, – деб сўкиб ҳам қўйишарди.
Илло, шаҳарга бориб келишга ҳамроҳ бўлишни илтимос қилган ҳар қандай банда ўша одамнинг йўл ва овқат пулини тўлаши жоиз ҳамда лозим эмасми? Шундоқ. Оддий мантиқ ҳам шуни талаб этади-ку. Лекин Ибодулла мантиқ-пантиқни тан олмас, кўзларини бақрайтирганча “Немецкий ҳисоб-китоб” деб тураверарди. Буни энди ўзбекчага ўгирсак “Элликка-эллик” ёки бўлмаса “Ҳар ким ўзига тўлайди” деган ажабтовур маъноларни англатарди. Сўнг, гапига қатъий амал қилган кўйи, автобус ё бўлмаса “Истана” маршрутли таксининг йўл ҳақини ўзи учун тўлар, бирон ошхонада овқатлангани маҳаллари ярим пулини чиқариб тураверар, агар ҳамроҳи “ҳой-ҳой” демаса шаҳардаги автобус-троллейбусу метрода ҳам йўл ҳақини биринчи бўлиб узатишдан ҳам қайтмасди…
Шўрлик Ибодулланинг маблағи ошиб-тошиб ётган бўлсаям майлийди… Ахир кўр эмасмиз, биламиз, Ибодулла бир сўмлаб пул йиғади, ўзини, баъзан оила аъзоларини ейиш-ичишдан сиқади, бировларнинг ўтини ўриб бериб уч-тўрт танга топади, кимларнингдир томорқасини суғориб бериб яна “носвой пули” ишлайди. Ва топганларининг барини тишининг кавагида асрайди. Бариси, бариси шаҳар учун, шаҳар учун!
Шаҳар!
Ҳатто уч фарзанд – икки ўғил ва бир қиз ҳам дадалари баъзан хасислик қилиб бермаган пул озгина фурсатдан сўнг шаҳардан ўзларига ажойиб-ғаройиб совға-саломлар тарзида қайтиб келишини яхши билганлари учунми ортиқча тихирлик қилиб ўтирмайдилар. Шу боисдан улар ҳам меҳрибон отанинг пойтахт сафарини интиқ кутадилар…
Шаҳарга бориши аниқ бўлиб қолган маҳаллари Ибодулланинг кўзлари чақнаб кетарди. Бу кўзларда қувончдан кўра каттароқ, ҳаяжондан кўра кучлироқ, энтикишга нисбатан таъсирчанроқ туйғу ёлқинланарди.
Ҳа, Ибодулла шаҳар учун туғилган эди. Ҳар бир шаҳар сафари унинг учун бир дунё шодликлар олиб келадиган эзгу айём каби азиз ва лазиз эди…
Афсуски, жўрам қишлоқда яшарди…

* * *

Бу дунёда ҳамма ҳам омади чопган ишбилармон ёки яхши яшашни қотириб қўядиган уддабурон бўлавермайди-ку. Одатда осмондаги ойни орзу қилмасдан, борига қаноат қилибгина кун кўришни маъқул кўрадиган одамлар атрофимизда кўпроқ учрайди: ҳаёт қонуни бу.
Ибодулла ҳам шундайлар тоифасидан шекилли. Ҳар қалай, ўттиз беш йиллик умрини камтарин-камсуқумгина ўтказди, бойиб кетайин, қўлимда пул ўйнасин деб ўзини ўтга-чўққа урмади; илло, бунақа ишларни эплолмаслигини ўзи ҳам яхши биларди.
Мана, қишлоқ адоғида турадиган Ғанибой. Ўн йилча бурун институтнинг филология факультетини тугатган. Аммо ўзининг соҳаси бўйича бир кун ҳам ишламади. Дипломини сандиққа ташлаб қўйганча, тадбиркорлик билан шуғулланди. Аввал фермер бўлди, кейин қўшимчасига биофабрика ташкил қилди. Бунгаям қаноат ҳосил қилмай, қишлоқнинг ўзида иккита тегирмон қурди, иккита дўкон ишга туширди, даласига Россиянинг иккита тракторини сотиб олди. Аммо шу даражага эришгунга қадар, билганларнинг таъбири билан айтганда, “эшшакдай ишлади”: на ўзи дам олди, на ишчиларини тинч қўйди…
Институтда олган билими унчалик ёдидан чиқмаган шекилли, Ғани баъзан негадир ўзидан кўмак ёки қарз сўраб келганларга қараб туриб истеҳзоли оҳангда машҳур мисрани сал ўзгартирилган шаклда ўқиб қоларди:
– Мен ғанийман, сизда бисёр эҳтиёж…
Албатта, илтимосчини “ғаний” сўзининг аслида “бой, бадавлат” маънода келиши ҳам, ғазал муаллифи ҳам қизиқтирмайди. Унинг учун ўтинчи бажарилиб қолса бас.
Мана шу Ғанибойнинг иккита лақаби бор эди. Иккинчиси “янги ўзбек”. Бу-ку, тушунарли, ҳар қалай, “Ўзбековул”дан чиққан баобрў тадбиркор, сармоядор. Аммо биринчи лақаби ғалати ва анчайин узун ҳам: “Диққат! Тошкентдан кўрсатамиз!..” Ҳа, ҳа, худди шундай. Бунинг қисқача тарихи эса бундоқ: Институтда ўқиб юрган йиллари таътилга келган Ғанининг бўлғуси тилшунос эканлигидан, бунинг устига шиғир-пиғир ёғиб юришидан хабар топган раис уни атай чақиртириб, қишлоқнинг ёзги саройида хўжалик аъзоларининг умумий йиғилиши бошланиши ҳақидаги хабарни саҳна ортидан овоз кучайтиргичда эълон қилишни сўрайди. Матн ҳам соддагина бўлади: “Диққат! “Ўзбековул”дан гапирамиз…” Аммо нимагадир ҳаяжонланиб кетган Ғани ўзини диктор Ўктам Жобиров ҳис қиладими, ишқилиб кўтаринки оҳангда, тилини ғалати бураганча ўта тантанавор тарзда: “Диққат! Тошкентдан кўрсатамиз!..” деб юборади.
Жон-пони чиқиб кетган раис оғзидаги носини туфлайсола чопиб парда ортига ўтади ва “Ҳозир ўзингга кўрсатиб қўяман!” деганча шўрлик дикторни қувиб солади…
Қизиқ томони шунда эдики, “янги ўзбек”нинг сармояси ортган сайин шунга тескари мутаносиб равишда биринчи лақаб ўз-ўзидан эл-улуснинг ёдидан кўтарилиб кетмоқда эди: ҳар нечук, ноқулай энди, шундай одам-а; бир замонлар овулдошларига ҳадди сиғиб ҳазиллашган бўлса ҳазиллашгандир, нима, энди шугина эркалигини қирқ йил достон қилиб юриш шартми… уят бўлади-я…
Қишлоқда гап ётармиди. Айниқса кўпчилик назаридаги одамнинг туриш-турмуши синчков нигоҳлар остида кечиши тайин. Хуллас, шундай нигоҳлар эгалари тарқатган айрим миш-мишларга қараганда, кейинги пайтлари Ғанибой анча ўзгариб қолган. Хусусан, қўйиб беришса кун-туннинг йигирма тўрт соатини оёқда, ишда ўтказадиган “янги ўзбек” кутилмаганда мутолаага зўр беришга ўтганмиш-у, энди сал фурсат топса бас, ётиб олиб бир нималарни ўқигани-ўқиган эмиш. Бир хил пайтлари қордай оппоқ “Ласетти”сини ичидан қулфлаб олиб, китобдан бош кўтармай ўтираверармиш… Бироқ бу ҳали ҳаммаси эмас. Ғанибой хонасига қамалиб олганча, далага борсаям қўлтиғидан қўймайдиган “ноутбук” компьютерида эринмай кино кўрармиш. Аммо бу ҳам ҳали ҳаммаси эмас. Ғанибой… тунлари, ҳаммадан яшириниб олиб бир нималар ёзаётган эмиш… Сармоядор одамнинг ҳар бир хатти-ҳаракатидан недир эзгуликлар қидирадиган ва уларни топишга ҳам уста аҳли овул дарҳол воқеликнинг моҳиятини очиб берадиган ташхисини эълон қилдиким, ёзаверсин, ёзгани яхши-да. Мана кўрасизлар, тез орада мазкур “ижод намуналари” – бу иборани ўзбековулликлар эҳтиром билан тилга олишарди – алоҳида китоб ҳолида чоп этилади, ададиям бирон ўн беш минг, йўқ-йўқ, овулдаги чақалоқлару қарияларниям ҳисобга олган ҳолда ўттиз мингни ташкил этади. Бу ҳали бошланиши. Ажабмас, кейинги китоб овулимизда яшаб ўтган ва ҳозирда яшаётган машҳур зотлар ҳамда оддий одамлар ҳақида бўлса… “Қазисан-қартасан, ўз касбингга тортасан, – деди овулда синчилигию мақолларни ўзи айтмоқчи бўлган фикрга мослаб ислоҳ этиши билан ном чиқарган Марди бобо. – Ғанибойдиям ҳўкимат бежиз тўрт йил ёзув-чизувга ўқитмаган-да…”
Каттагина овулнинг у бошида ўтказилган тўй-маъракага баъзан бу бошидаги одам боролмасдан ҳам қолади. Камсуқумроқ Ибодулланинг Ғанибой билан ош-қатиқлиги йўқ эди, бунинг устига “янги ўзбек”нинг жўрамга ўхшаганлар қўшилмайдиган давраси бошқа, улфату ошна-оғайниси бошқа. Марди бобо топиб айтганидай, тезак қопи билан, кетмон сопи билан, ҳамён эса ўзига бопи билан.
Шунгами, саратон тафти қайтган сунбула тонгларидан бирида шахсан Ғанибойнинг ўзи далага кириб келганида Ибодулла аввалига уни танимай қолди. Хўп, ана, уни кўрмаганига нари борса етти-саккиз ой бўлгандир. Одам ҳам шунчалик тез ўзгарадими? Қани у аввалги кибр аралаш манманлик, кўзга яққол ташланиб турадиган даражадаги бировларни менсимаслик, ҳамсуҳбатига тепадан қарашлар, қўлларини кўкрагига намойишкорона чалиштириб туришлар, қаддини ғоз тутиб юришлар… Ибодулланинг қаршисида озиб-тўзиб, қорайиб кетган, ёноқ суяклари туртиб чиққан, кенг пешонасини чуқур ажинлар тилиб ўтган, кўзлари ич-ичига ботган… ҳорғин банда турарди. Ҳа, бутун вужудида, пир-пир учаётган лабларида, билинар-билинмас титраётган бармоқларида бениҳоя ҳорғинлик “манаман” дея кўзга ташланиб турган шу банда биринчи бўлиб салом берди ва ўзи овулда эришиб улгурган мақомига мутлақо ярашмаган титроқ овозда, аҳволига янада мос тушмаган тарзда чўғдай ёнаётган кўзларини олиб қочган кўйи… шаҳарга бирга бориб келишни таклиф қилди.
Бундай кутилмаган ташрифдан довдираб қолган Ибодулла – ахир, овулнинг ўзида “янги ўзбек” “юр” деган заҳоти чопқиллаб чиқадиган неча-неча талабгор топилиши аниқ! – ўзининг одатдаги аниқлаштирувчи саволларини ҳам айтолмади. Ғанининг ўзи изоҳ берди:
– Икки машина буғдой обкетаётгандим. Сотишга.
Бундай тижорат сафари таклифи сал ўзига келиб олган Ибодуланинг кўнглига ўтиришмади.
– Мен бир оддий сувчи бўлсам, Ғани ака, – деди у шаҳарликларга таассубан ўзидан кичик одамга ҳам “ака”лаб мурожаат этиб. – Савдо-сотиқни тушунмасам…
– Менам килолаб сотиб ўтирмайман. Оптом бераман-қўяман… – ердан бош кўтармай садо берди Ғанибой. – Менга шаҳарни биладиган одам керак. Бир-икки борар жойларим бор…
– Ўйлаб кўрай, – аниқ жавобдан ўзини олиб қочди Ибодулла.
– Илтимос, ака… Сизга ишониб келдим…
Ёпирай! Бу “янги ўзбек”ка бир бало бўлгани чин шекилли. “Илтимос” дедими? Дўпписи ерга тушиб кетса, пул бериб олдирадиган одам-а?..
“Синган!..” деган ўйдан юраги шувиллаб кетган Ибодулла вақтдан ютишга ҳаракат қилди:
– Ўзи қачон бориш керак?
– Ҳозир. Ана, машиналар ҳам кеп қолишди…
Дарҳақиқат, йўл бошида иккита “КамАЗ” машинаси кўринди.
– Бу… бу… – баттар довдираб қолди Ибодулла. – Тайёрланмасдан… шундайига…
– Шаҳарда таксида юрамиз… Орқагаям… Илтимос…
Кимсан, Ғанибойнинг ўзи қаршингда қўл қовуштириб турипти-я, Ибодулла! Шундай одамга йўқ деб бўладими?..
– Ундай бўлса… кетдик…
Шундай қилиб, Ғанибой деганлари олдинга ўтиб йўл бошлади, жўрам унга эргашди.
Ҳаётида илк бор шаҳарга ҳеч бир тайёргарликсиз бораётгани учунми, Ибодулланинг кўнгли ғаш эди…

* * *

Ҳайдовчи Ғанибойнинг қайниси Азиз экан. Машина катта йўлга чиққандан у қулоғига бир нима тақиб олдию, йўлдан кўз узмаган кўйи, ора-сира елкаларини учириб қўйганча миқ этмасдан кетаверди.
Ўхшатмагунча учратмас. Ноутбукини очган Ғанибой ҳам қулоғига наушник тақаётганини кўрган Ибодулланинг энсаси қотди: илло, у одатда сафарга чиққанида ҳамроҳлари билан чақчақлашиб, гангир-гунгир ҳангома қилиб кетарди; шунда йўлнинг узоқлигиям билинмай кетади. Булар бўлса…
“Йўқ, бу синмаган, – ўзича мулоҳаза юрита бошлади Ибодулла. – Шундай бўлганида аллақачон ярим қишлоқ бундан хабар топиб улгурарди. Лекин буни бир бало қилиб алдаб-сулдаб, катта пулга ухлатиб кетишган. Шунинг аламига куйиб кетган…”
Ҳамроҳининг ўзига тикилиб қолганини сездими, клавиатура тугмачаларини ошиқиб босаётган Ғанибой бош кўтариб, нимадир деди.
– А? Узр… эшитмай қолдим…
“Янги ўзбек” ноутбуки экранига ишора қилди:
– “Қора оққуш”. Кўрганмисиз?
Ҳа, бу бандага нимадир бўлгани аниқ эди. Ўзи оққушмиш-у, яна қорамиш… Тўғри, Ибодулла унга ўхшаб тўрт йил институт тупроғини яламаган, аммо табиатда бунақаси учрамаслигини билади. Шундай бўлса-да, ҳар эҳтимолга қарши, жим турмаслик учуноқ, азбаройи лутф юзасидан сўраган бўлди:
– Қайси қуш?
Ғанибой бажонидил изоҳ берди:
– Натали Портман ўйнаган. Кейин ўзининг балетмейстерига эрга теккан актриса бор-ку.
Ибодулла “пиқ” этиб кулиб юборишдан ўзини аранг тийди, зеро у айни сонияда телевизорда кўп қўйиладиган бир кинодаги гуржими-арманми одамнинг гапларини эслаб, ўзича ҳозирги вазиятга мослаганди ҳам: “Менга қара, Валико, ким у Натали деганлари, бу ерда нима қилиб юрибди у, пишириб қўйибдими унга…”
Бир амаллаб лаб-лунжини йиғиштириб олган Ибодулла жиддий тарзда бош ирғаб қўйишни уддалади, гўёки айтди: “Ким бўлибди у Портман-мортманларингиз… Керак бўлса ундан катталариниям биламиз, ака!”
Бу унсиз эътирофни илғаб, баногоҳ юзи ёришиб кетган, лаблари пир-пир учиш асносида қўллари сезиларли даражада титрай бошлаган Ғанижон (“Худо ҳаққи, унинг иссиғи бор! – деган тўхтамга келди Ибодулла ҳамроҳининг чўғдай ёнаётган кўзларидан нигоҳини олиб қочиб, тер тепчиган пешонасига зимдан разм соларкан. – Камида ўттиз тўққиз, балки қирққаям яқинлаб қолгандир…”) компьютерини ўртага қўйди-да, буюк ҳаяжон билан экранга ишора қилди. Ибодулла шу томонга қаради. Унда ярим-яланғоч аёллару тор иштон кийган эркаклар уёқдан-буёққа чопиб юришарди. Ғанибой сал энгашиб, наушнигининг бир томонини ҳамроҳининг қулоғига қўйган эди, Ибодуллага энди мусиқа ҳам эшитила бошлади.
Юзи ҳамроҳинининг юзига яқинлашиб қолган Ғанибой ҳеч бир муқаддимасиз, гўё тасодифан узилиб қолган суҳбатини келган жойидан давом эттираётгандай:
– Кўряпсизми?! Кўряпсизми?! – деди туйқус босиб келган ҳиссиётлар гирдобида вужуди дир-дир титраганча. – Кўлда оққушлар яна қизларга айланишди. Мана малика. Мана… Шўрлик қиз шаҳзодага ҳаммасини айтиб беряпти. Ёвуз сеҳргар уни оққушга айлантириб қўйган. Фақат тундагина у яна маликага айланади. Жодудан бутунлай халос бўлиш учун қизни кимдир чин кўнгилдан севиб қолиши керак… Худди ўзимизнинг афсоналарга ўхшайди-я… Тўғрими, тўғрими!
Бу савол эмас эди, маълум ва аён ҳақиқатни тасдиқлатиб олиш эди, холос. Шу боис ўзига титраб-қақшаб қараб турган ҳамроҳига бош ирғаб қўйган Ибодулла яна бир бор азбаройи оғзига талқон солиб ўтирмаслик учуноқ сўради:
– Ишқилиб охирида… қутуладими қиз?
– Йўқ-да! – чинқириб юборди Ғанибой. – Ёвуз сеҳргар маликанинг ўрнига ўзининг қизини шаҳзодага малика деб кўрсатади. Шаҳзода алданади… Буни эшитган Одетта ҳалок бўлади, кейин Зигфрид ҳам…
– Ким-ким?
– Қиз билан йигит…
– Ҳа, оғир экан… – деб қўйди Ибодулла.
– Тўппа-тўғри! Тўппа-тўғри! Буни кўриш оғир. Лекин кўрмасликнинг иложи йўқ… ҳеч иложи йўқ…
Ўзининг оддийгина луқмаси бундай чуқур мулоҳазаларга олиб келишини кутмаган Ибодулла ортиқча ақлли гап қилиб ўтирмасдан, оддийроқ таклифга кўча қолди:
– Бошқаси йўқми? Енгилроғи…
– Бор, бор… – “Янги ўзбек” шошиб клавиатура тугмачаларини боса бошлади. – Мана, “Жизель”. Лекин бунинг охиридаям алданган қиз ўлади-да… Қаранг, ўзингиз қаранг.
Бу балет томошаси эди.
Тўғриси, Ибодулла бошида ҳеч нимани тушунмади. Йигит-қизлар уёқдан-буёққа ўтиб сакрашадими-ей, оёқ учларида юришадими-ей… Ўзи жуда яхши биладиган нарсалар ҳақида тушунтириш беришга уринаётган Ғанибойнинг изоҳлари эса аксар ҳолда жуда қисқа, бунинг устига нотаниш исмларга мўл эди:
– Манави Жизель. Деҳқоннинг қизи… Отаси йўқ, онаси бор. Онасининг оти Берта… Бу шаҳзода Альбер. Кўряпсизми, у деҳқонга ўхшаб кийиниб оляпти. Буни ўрмончи йигит Ганс кузатиб турибди… Қизлар узум теришяпти… Мана, Альбер Жизелни кўриб қолди. Бир кўришда муҳаббат!.. Қаранг, юраги касал бўлсаям қиз қандай ўйнаяпти… Учаяпти!.. Ганс рашк қилаяпти…
…Ниҳоят Жизель ҳалок бўлди!
Ибодулла шу билан томоша тугади деб ўйлаганди. Аммо кўзлари жиққа ёш Ғанибой мўъжиза кутаётган ўсмир каби энтикиб, ҳамон экрандан кўз узмасдан турарди.
Балетнинг давоми бор экан: қизнинг арвоҳи қабрдан чиқиб келди-да, аввалига аста-секин, кейин эса шиддат билан рақс туша кетди… Альбер деганлари чирпирак бўлиб унга қўшилиб кетди-ку…

* * *

– Етиб келдик, почча!.. Почча деяпман!
Жеркиброқ айтилган бу гапдан сўнг иккала балет томошабини бошларини кўтаришди. Дарҳақиқат, машина бозор дарвозаси ёнида турарди. Айб иш устида қўлга тушиб қолгандай хижолат тортаётган Ғанибой шошиб компьютерни ўчира бошлади.
Машинани ўраб олган йигирма-ўттиз чоғли эркак-аёл зўр бериб бир-бирларини итариб-туртган кўйи вағир-вуғир кўтарганча кабина томон интилишарди.
– Даллоллар, – деб қўйди Ғани.
– Олибсотар каналар! – нафрат билан тишларини ғижирлатди Азиз.
Орқадан етиб келган иккинчи машина сигнал берди.
Учовлон пастга тушишди. Ибодулла даллолу-олибсотарлар тўдасини ёриб ўтиб, чеккароққа бориб тураркан, ўзича бу Ғани бежиз “янги ўзбек” эмас, савдо соҳасида катта истеъдоди бор-у, ҳозир шуни намойиш этади деб тахмин қилганди. Бироқ даллолларнинг қўлни омбурдай қисиб олишию, елкани узиб олгудай силташларига чидайдиган одам асли Азиз экан. У пинак бузмай, ўзининг нархини айтиб тураверди…
Ахийри ўзаро келишув юз берди чоғи, машинани ичкарига олиб кириб кетишди.
Орадан ярим соатлар чамаси вақт ўтди ва терлаб-пишиб кетган, ярим қоп пулни қўлтиғига қисган “янги ўзбек” бошчилигидаги икки машина дарвозадан қайтиб чиқди.
Ғани Ибодулланинг олдига борди, яна нимадир илтимос қилмоқчидай жовдираб қаради, аммо оғиз очишга улгуролмади: қайниси ҳаллослаб келиб қолди.
– Қайтамизми?
Ғани қопни Азизга узатди:
– Буни опангга бериб қўярсан.
Ҳайдовчи поччасига ажабланиб қаради:
– Сиз қайтмайсизми?
– Жон деб қайтардим тайёр машинада. – Ғани минг истиҳола ила ҳафсаласиз тарзда турган Ибодуллага ишора қилди: – Аканинг бир-иккита иши бор экан. Шунга қарашиб юборинг деганди.
– Ростданми? – аллақандай шубҳаланиб сўради ҳайдовчи гўё у еб, ўзи қуруқ қолгандай Ибодулла тарафга ўқрайиб қараб қўяркан. – Иши бўлса ўзи қилавермайдими?
– Энди, ука, олди-бердилик иш экан. Сал қаттиқроқ турадиган одам бўлмаса бу кишини гел қилиб кетишлари ҳеч гап эмас… Бир овулнинг одами бўлсак. Одамнинг иши одамга тушади-да…
– Унда… қачон қайтасизлар? – савол беришини қўймасди ўжар қайин. – Опам сизни мен билан бирга қайтади деганди.
– Мен жон-жон деб қайтган бўлардим, деб айтдим-ку, – гўё ноилож қолган одамдай қўлларини икки ёнга ёйди Ғани. – Лекин ёрдам бераман деб лафз қилиб қўйдим… Ишимиз битганда таксида бўлсаям қайтамиз…
Ўжар қайин иккиланиб турди-турди, охири бир қарорга келди шекилли, қўлини силтаганча, ҳаттоки хайрлашмасдан ҳам машинаси томон юрди.
Тезда иккала машина ҳам жўнаб кетди. Ана шундан кейингина елкасидан тоғ ағдарилгандай енгил нафас олган Ғанибой ўзига ҳайрон бўлиб қараб турган Ибодуллага қараб қандайдир аянчли тарзда кўз қисиб қўйишга, лаблари титраб илжайишга уринаркан:
– Қаранг, – деди иддао ила. – Буларнинг бари ўзича хўжайин…
Гап кимлар ҳақида кетаётганини тусмол қилган бўлса-да, Ибодулла индамай қўяқолди. Зеро Ғанибойнинг туҳматига қолганидан унинг дили озор чеккан эди.
Буни сезди шекилли, “янги ўзбек” кўзларини олиб қочган кўйи бир оғиз:
– Узр… – деди.
Эркак кишига узр сўраш осон эмас. Айниқса Ғанибойдай от устида юрган одамга. “Шундай одамки шундай йўл тутяптими, демак бунга арзирли бирон сабаб бўлса керак. Қани, бу ёғини кутайлик-чи, – деган қарорга келди Ибодулла. – Ўлмаган қул ҳаммасини кўраверади…”
– Юринг.
Гап оҳангида шиддан кўра ҳадик-хавотир, ишончдан кўра илинж кўпроқдай туюлаётган Ғанибой тутқунликдан озод бўлган қуш каби кўкрагини тўлдириб нафас олди-да, катта-катта қадам ташлаганча йўл бошлади, Ибодулла унга эргашди.

* * *

Афтидан, бу ерларни Ғанибойнинг ўзи жуда яхши билади шекилли, Ибодуллани ҳеч иккиланмасдан… ҳаммомга бошлади.
– Ҳали ювинадиган иш қилмадингиз шекилли, – пичинг қилди Ибодулла шеригининг “шундай кирамиз-у, чиқамиз” деган таклифига жавобан. – Қолаверса, ўлай агар, шу ҳавода иссиқ буғда ўтиришимни ўйласам, ҳалитдан нафасим қайтиб кетяпти.
“Шаҳарлик”нинг аҳволини тушундими, Ғани кўп тиқилинч қилиб ўтирмасдан, ҳаммомга кирди-кетди ва орадан чорак соатлар ўтгандан сўнг арчилган бодрингдай силлиққина бўлиб чиқиб келди: сартарошга соч-соқолини қиртишлатишга ҳам улгурибди! Энг ажабланарлиси, Ғанибой бўйинбоғ тақиб олгандики, буни кўриб Ибодулла бира тўла тилдан қолди.
Ўзи бугун “шаҳарлик” кўп ажабланишларга дучор бўладиган кун чоғи, Ғанибой йўлга чиқасола дуч келган машинани тўхтатди ва ҳайдовчидан сўраб ҳам ўтирмасдан олд ўриндиққа жойлашиб оларкан, бир оғиз:
– Театрга! – деди.
– Қайси бирига, ака? Шаҳарда театр кўп бўлса.
Ғани бу саволни берган ҳайдовчига “Шуниям билмайсанми?” дегандай ажабланиб қаради-да, сўнг, Ибодуллани баттар ҳайратларга солган кўйи:
– Опера-балетга, – дея манзилга аниқлик киритди.
– Ўн беш минг.
– Ҳайда.
Ибодулла эътироз билдиришга уринди, туллак ҳайдовчи билан савдолашмоқчи бўлди, илло у турган ерларидан “опера-балет”га кўпи билан тўрт минг сўмга бориш мумкинлигини яхши биларди. Аммо то “шаҳарлик” оғзини очиб улгургунга қадар Ғани эшикни қарсиллатиб ёпди ва машина тез ўрнидан қўзғалди.
Атрофга намозшом қоронғулиги босиб келмоқда эди.
Ибодулла театр ёнидаги бирон емакхонага, дейлик, “уголок”ка ё “Зарафшон”га борармиз, “опера-балет” шунчаки мўлжал бўлса керак, деб тахмин қилганди. Аммо ўзини театр ёнидаги ўриндиққа ўтқазиб қўйган Ғанибой чопиб бориб кассадан иккита чипта, йўлнинг қарама-қарши тарафидаги гул дўконидан эса чиройли ва каттакон гулдаста олиб келганини кўргач, бутунлай калавасининг учини йўқотиб, довдираб қолди. Илло, шунча йиллардан бери шаҳарга қатнайди, қанчадан-қанча ҳамқишлоқларига Тошкентни томоша қилдирди, аммо ҳалигача бирон мардум “Мени опера-балетга олиб бор”, демаган. Сўраганлари бозор, зоопарк, цирк, ҳа, ана, жуда борса Миллий театр. Шундаям бирон “кулдирадиган томоша” бўлса…
Бу ерда эса…
Афтидан, дунёда “таом, егулик” деган нарсалар борлигини тамомила унутган, балки шунгами, – ҳа, ҳа, булар мадорсизлик аломати, бошқача бўлиши мумкин эмас! – ранги сезиларли даражада оқариб, калта-калта нафас олаётган, нечукдир лаблари яна пир-пир уча бошлаган, гулдастани қалқон янглиғ маҳкам бағрига босган “янги ўзбек” Ибодуллани театрга бошлади.
“Оққуш кўли” деган балет намойиш этиляпти экан.
Томошабин сийрак залга кириб, жойларига ўтиришди.
Оч, чарчаган “Шаҳарлик”нинг бир тили қичиди, бир тили қичиди; “Ҳали эрта эмасми, ака, кунингиз энди – латифаларда милён марта айтилганидай – ярим яланғоч қизларни кўриб илҳомланишга қолдими?” дея гап билан шеригини ўйиб олмоқчи бўлди, бироқ… Бироқ Ғанибой гап эшитадиган, эҳтимол, айтилган гапни тушунадиган аҳволда эмасди: у суратдай қотиб, саҳнага тикилиб қолганди, баайни заррин нақшли, қизғиш ҳошияли пардадаги кўринмас томошада кимнингдир, балки ўзининг ҳаёт-мамот масаласи ҳал бўлаётгандай…
Залга виқорли, капалакнусха бўйинбоғ таққан эркаклар, анвойи либослару дур-жавоҳирлар шодаси сиймин танларининг очиқ ўринларини янада кўз-кўзлаётган кибрли аёлар кириб келишди. Зериккан Ибодулла уларни томоша қилиб ўтирди.
Ахийри зал чироқлари ўчди, парда очилиб, саҳна ёришди ва ҳақиқий томоша бошланди.
Тантанали мусиқадан кейин саҳнага беш-олтита йигит-қиз чопиб чиқиб келиб, оёқларининг учларида туриб ўйнай бошлашди.
Кўз қири билан томошабинларни кузатиб ўтирган Ибодулланинг назарида Ғани нимадир деб шивирлагандай бўлди.
– А? – деди у сал энгашиб, қулоғини “янги ўзбек”нинг оғзига яқин олиб бораркан.
– Адажио… – тишлари орасидан аранг шивирлади саҳнага қараб қотиб қолган, ҳатто киприк қоқмаётган Ғанибой. – Энди… энди “па-де-де”…
Томошабинлар жонланиб қолишди, уч-тўрттаси ўз ҳайратини изҳор этгандай қарсак ҳам чалиб юборди. Ибодулла саҳнага қаради: оқ либосли қиз бир оёғининг учида тик турганча зўр бериб жойида чир айланарди.
– Фуэте… – яна пичирлади Ғанижон.
Шериги балет атамаларини тилга олаётганини тушунган Ибодулла “дод” деб юборишдан ўзини аранг тияркан, энсаси қотганини яшириб ҳам ўтирмасдан пичинг қилди:
– Нима қилай шунга, суюнчи берайми?..
Лекин Ғани ҳамон одамни эшитадиган аҳволда эмасди…
Асабийлашган Ибодулла ўзини ўзи чалғитиш ҳаракатига тушди ва, ажабки, бирдан топиб, илжайиб ҳам қўйди. Кўпинча, ёши каттароқ қишлоқ аёллари бирон нохушроқ гап-сўз, ғийбат топиб келган бола-бақра ёки ўзлари унчалик ёқтирмайдиган хотин-халажга “Нима, суюнчисига иштонимни ечиб берайинми?” дея заҳарханда қилишади ва ҳаттоки ростдан ҳам шундай қилишмоқчидай лозимларига қўл теккизиб қўйишади. Энди, тасаввур этайликки, саҳнада ўйнаётган раққосалар ҳам шунақа деб қолишди. Лекин ечиб берай деса ёки қўл теккизиб кўрсатай деса уларнинг иштонлари йўқ-ку. Шунда улар нима қилишади?.. Ҳа-ҳа-ҳа…
Саҳнага еттитами-саккизта оққуш чиқиб келди ва бир-бирларининг қўлларини чалиштириб ушлаганларича саф тортишиб қандайдир кўл (гўёки, чунки унинг чизилганлиги кўриниб турарди) бўйида рақс туша бошлашди.
Ана шунда… ана шунда Ибодулланинг назарида ер қимирлаётгандай бўлди ва у ваҳима аралаш ажабланиб ёнига қараркан, кўзлари ўт бўлиб ёнаётган Ғанибойнинг тишлари такиллаб, бутун вужуди қалт-қалт титраётганини кўрди… Яна бир сониядан сўнг “янги ўзбек”нинг қулаб тушиши аён эди.
Буни сезишдан аввал ҳис қилган, ваҳимага тушиб қолган Ибодулла шеригининг биқинига аста туртди:
– Мазангиз бўлмаяптими, ака?
Саҳнадан кўз узолмаётган Ғани биқинига теккан қўлни беихтиёр маҳкам чангаллаб олди ва омбурдай қаттиқ қисди. Кафт суяклари синиб кетгудай бўлган Ибодулла додлаб юбормаслик учун тишини тишига босаркан, барибир:
– Им! – дейишдан ўзини тийиб туролмади.
Олдинги қаторда ўтирган аёл ўгирилиб, бармоғини лабига босган кўйи пичирлади:
– Тш-ш!..
Орқа қатордан ҳам шивирлаб дакки беришди:
– Молодие люди!.. Не шалитесь!.. Это театр!
Туйқус сесканиб кетган Ғани саҳнадан нигоҳини олди ва қаерда ўтирганини эслолмаётгандай ён-атрофга, Ибодуллага эсанкираб қаради, унинг қўлини чангалидан қўйиб юборди.
– Чиқиб… сув-пув ичиб келайлик, ака.
Ғани кескин бош чайқади, шу билан наинки ўзи қишлоқдан бошлаб келган “шаҳарлик”ни, балки бутун дунёни унутган одамдай саҳнага қадалиб, “қилт” этмай тикилиб ўтираверди. Бамисоли ҳайкал…
Алоҳа спектакл тугади. Томошабинлар ўринларидан туриб қарсак чалишди. Таъзимга чиққан балетчиларга гулдасталар тақдим этишди. Ибодуллани ҳайрон қолдиргани шу бўлдики, Ғанибой шундоқ чиройли – шубҳасиз, жуда қиммат – гулдастасини бировга топширмади, бориб саҳна четига қўйиб келди.
Ташқарига чиқишди. Ғани яна шошиб такси тўхтатди, бу сафар манзилни ҳайдовчининг қулоғига шивирлаб айтди. Унинг болаларча бу қилиғи Ибодулланинг ҳам кулгисини қистатди, ҳам жаҳлини чиқарди. Ибодулла деганлари шаҳарни билмаса экан!
Такси Ибодуллага таниш мавзедаги бир маҳалла охирроғида тўхтади, “янги ўзбек” билан келишувга кўра таксичи уларни кутиб турадиган бўлди.
Сезиларли даражада ҳаяжонланаётган, бармоқлари титрай бошлаган Ғанибой ҳовлилардан бирининг эшигини ўз калити билан очди.
– Вақтимиз зиқроқ, шунинг учун фақат зални кўрсак етади. Меҳмонхона билан ётоқхона кейинги сафарга.
Ибодулла “янги ўзбек”нинг бу гапидан ҳеч нарсани тушунмаган бўлса-да, ҳар эҳтимолга қарши бош ирғаб қўйди.
Уйда катта қурилиш кетаётганлиги ҳовлида сочилиб ётган материаллар бўлакларидан, турли чиқиндилар уюмлари, ҳавоза ва эски чўтка-пақирлардан ҳам билиниб турарди.
Ғанибой ишонч билан йўл бошлади. Улар бўёқ ва оҳак иси анқиб турган йўлак орқали кенг-мўл, айтиш мумкинки ҳаддан ташқари кенг-мўл хонага ўтишди. Ғанибой “чиқ” этказиб девордаги тугмачани босди. Шифтдаги денгиз манзараси ўртасига осилган улкан, заррин шокилали қандил порпираб ёнди… Энди буни хона ҳам деб бўлмасди. Дейлик, мўъжазроқ спорт зали. Фақат уч тараф девор ҳам яхлит кўзгу билан қопланган. Тўртинчи тарафда одам бўйи расмлар қатор осилган.
– Йигирмага ўн, – ғурур билан гапириб қолди Ғанижон. Сўнг деворда осилган расмларга ишора қилиб, бир-бир таништириб чиқа бошлади: – Бу Мари Рамберг. Буниси Анна Павлова, киносини кўрган бўлсангиз керак. Икки серияли. Бу Ольга Преображенская. Буниси Матильда Кшесинская, у ҳақда энди кино олинаяпти. Бу Агриппина Вагонова. Галина Уланова билан Майя Плисецкаяни таниган чиқарсиз. Буниси Ульяна Лопаткина… Светлана Захарова… Мария Аллаш… Сильва Софиан… Диана Вишнёва… Екатерина Васильевани билмаган одам йўқ… Буниси ўзимизнинг Бернора Қориева… Бунақа юлдузлар қараб турган залда машқ қилишнинг ўзи бўладими, ака!
Ибодулла деворда балет юлдузларининг суратлари турганлигини, бу эса машқ зали эканлигини тушунди. Аммо ким учун, нима учун? Тўғри, у нималарнидир сал-пал фаҳмлагандай эди, бироқ аниқ бир тўхтамга келишга қийналаётганди. Ҳар қалай, Ғанибойнинг театрда титраб-қақшаб ўтиришининг ўзиёқ у-бу нарсалардан шоҳидлик бераётгандай…
– Сиз, – ҳаяжонланиб гапида давом этди “янги ўзбек”, – бу уйни кўрган ягона одамсиз! Керак бўлиб қолса, тасвирлаб берасиз. Чунки мен гапиролмай қоламан… соқовга ўхшаб қоламан… Мен бу уйни… таг-туги билан бераман. Иккаламиздан бошқа ҳеч ким билмайди. Шундайига. Олсин. Кейин хоҳласа яшасин, хоҳламаса ёқиб юборсин ё бировга совға қилиб юборсин! Бу унинг иши…
Жумбоқ гаплардан тоқати тоқ бўлган Ибодулла қўрсроқ оҳангда сўради:
– Кимнинг ахир?
Ғанибой худди ўзи ҳаммага маълум ой ёинки қуёш ҳақида гапираяпти-ю, бу ғалча негадир тушунмаётгандай, ҳамқишлоғига ажабланиб-меровсираб қаради. Сўнг бир оғиз:
– Кетдик, – деди.
Ибодулла тўнғиллаб қўйди:
– Умримиз йўлда ўтаркан-да…

* * *

Бу сафар такси уларни кўп қаватли уй ёнига ташлаб кетди.
Тез орада тутқаноғи тутадигандай дир-дир титраётган, оғир-оғир нафас олаётган Ғанижон дамо-дам уйга қараб қўйиб, уёқдан-буёққа бориб келаркан, ўзини чалғитиш, асабларини жиловлаб олиш учунми, тинмай гапирарди:
– …Мен бир нарсани аниқ биламан, жўра. Бир марта кўришдаёқ юрак-бағринг ўртаниб севиб қолсанг – мана шу ҳақиқий муҳаббат, қолган ҳаммаси бекор. Дунёда олти миллиард одам яшайди. Лекин юлдузинг юлдузингга тўғри келадигани биттагина. Биттагина, холос. Ўшани топсанг – бахтинг, топмасанг ўзингниям, ўзгаларниям алдаб, кун кўриб ўтиб кетаверасан бу ҳаётдан… Бир йилча бурун мен уни учратиб қолдим. Кўрдиму қотдим… Ўзиям аёлмисан аёл-да! Кийинишлари, юришлари, кулишлари… Тишлари майда, бир текис, худди гуручдай… Бадан, юз оппоқдан-оппоқ… қордай десаммикин, мармардайми… Қош ингичка қилиб терилган, киприклар узун-узун… Нозик, қаттиқроқ ушласанг узилиб тушадигандай бармоқлар… Анови… ким эди-я… ҳа, Отойи айтган-ку, “Ғояти нозуклигиндин сув била ютса бўлур” деб… Худди ўшанақа аёл… Бир қултум сув билан “лиқ” этиб ютиб юборсанг… Фақат қоп-қора кўзлари маъюс, жуда маъюс… Бир кўришдаёқ у мен учун, фақат мен учун яратилганини тушундим… У ҳам ҳаммасини сезди… Индамасдан келиб қўлтиқлаб олди. Биз шаҳарни узоқ кездик. Тасаввур қиласизми, бир оғиз гаплашмасдан кездик. Бир оғиз гаплашмасдан-а… Йўқ… – ногаҳоний хотиралар қучоғида қолган Ғанибой ширин лаззатдан инграб юборди, – йўқ, у юрмасди, сузарди… Унинг қадам ташлаши олдида бизнинг хотинларнинг лўкиллаб юрадиган туядан фарқи қолмайди… Кейин шу ерга келдик… Унинг уйига… Мана шу бир хонали каталакка… Қордай оппоқ баданидан… баданидан шундай бир нозик ис, нозик ифор келардики, бир нафас олсангиз бас, бошингиз айланиб кетади… Бундай аёл эркак кишига ҳаётида бир марта учрайди, бир марта. Бошқа дуч келмайди… Шу аёл… шу аёл… бошини кўкрагимга қўйиб ҳўнграб йиғлади, нозик билаклари билан мени қучиб йиғлади… Ёлғизлигини, оқшом театрдан қайтганида зимистон уй кўзига лаҳаддай кўринишини, чироқларни ҳам ёқмасдан муздайин пешонасини кўзгуга тираб узоқ-узоқ йиғлашларини гапириб берди… Мен ҳам қўшилиб йиғладим… Эркак бошим билан кўз ёшларимдан уялмай йиғладим… Кўз ёши юракни дарддан фориғ қилишини ана шунда билдим, ака. Шунча йил яшаб, ҳақиқий севги қанақа бўлишини ана шунда билдим, ака… Кўнгиллар қовушиши таналар қовушишидан афзалроқ эканлигига ана шунда имон келтирдим, ака… Бундай аёлга – ҳатто у сени қучиб турганида ҳам – ҳирс билан қаролмайсан, қақшаб сиғинасан, тавалло қиласан…
Мен ҳам одамман, ахир! Мен ҳам дунёга бир марта келаман. Қисқагина ҳаётимда шундайин фаришта ўз-ўзидан қаршимда пайдо бўлиб қолганлигининг ўзи яратганнинг менга чексиз инояти эмасми?..
Жиққа ёш тўлган кўзларини чирт юмиб олганча ширин хотиралар уммонида лаззатланиб-ҳузурланиб сузаётган Ғанибойга ҳайрон бўлиб қараб турган Ибодулла ахийри:
– Ўшани… ўшани излаб келдингизми бу ерга? – деб сўради.
Ғанибой сесканиб кўзларини очди. Сўнг, савол маънисини англади шекилли, Ибодуллага ёш болага қарагандай ажабланиб қаради:
– Э, ака, бундай аёлни излаб келмайдилар. Бундай аёлга тиз чўкиб “Буюр, одам ўлдирайинми, ўғирлик қилайинми, бутун дунёга ўт қўяйинми, айтганингни киприк қоқмай адо этаман, фақат сен меники бўлсанг бас!” дейдилар…
Ниҳоят филологлиги намоён бўлаётган Ғанига диққат билан тикилаётган Ибодулла шошиб кейинги саволини берди:
– Сиз шундай қилдингизми?
– Ҳа! – деди Ғанибой шоша-пиша. Аммо бу эътирофда ғурурдан, сурурдан кўра алам, чорасизлик кўпроқ эди. – Мен ҳаммасидан воз кечаман дедим! Бола-чақамдан, уйим-жойимдан, бойлигимдан, обрўйимдан. Эвазига ёнингда юрсам бас дедим. Мен… мен ҳатто унинг хизматкори бўлишгаям рози эдим… Лекин… лекин… – шу ерга келганда Ғанининг товуши титраб кетди: – лекин у мени рад этди!
– Нега? – беихтиёр қичқириб юборди Ибодулла. Сўнг, бирдан қаерда туришгани эсига тушиб қолдию, хижолат аралаш атрофга аланглади.
Аммо, афтидан, Ғанибой бутун дунёни унутган эди. Кўзларидан йирик-йирик ёш томчилари юмалаб тушаётган “янги ўзбек” чексиз изтироб ва ваҳима билан шивирлади:
– У мени рад этди… Кейин бир оғиз: “Савдолашманг… майдалашманг…” деди… Шунда… шунда мен нималар қилиб қўйганимни тушундим… Энди кеч эди… “Фалон ишни қиламан!” деб оғиз кўпиртирмасдан бурун аввал шу ишни қилишим керак эди… Кейин оёғига бош урсам арзирди… Хуллас, у мендан воз кечди… Унинг уйидан… орқасига ўхшатиб тепилган итдай думимни қисиб чиқиб кетдиму… Ўзиям бир кеча-кундуз қўйнимга пичоқ солиб, шу ерда пойлоқчилик қилдим… Билмайман, нега? Ахир айб ўзимда эди… У театрдан қайтаётган маҳали мени кўрди, аммо кўрмагандай ўтди-кетди… Ўшандай виқорли… Мағрур… Қўл-оёғимдан жон қочди… Тонгга қадар уй ёнида титраб-қақшаб турдим… Дераза ёнига бир неча марта келиб-кетди. Буни кўрдим… Аммо мени чақирмади. Кейин чироқни ўчирди… Саҳар палла пойи пиёда йўлга тушдим… Қишлоққа не аҳволда кириб бордим… Алаҳлаётган касалга ўхшаб қолган бўлсам керак… уйдагилар бошимда парвона… Бир ҳафта деганда ўзимга келдим… Нимадир етишмайди денг… Яшагим ҳам келмайди… Уни эсдан чиқарай дейман-у… Кўрган ошнинг куйиги ёмон бўларкан… Охири шаҳарга келиб, излай-излай иккита энг қиммат фаранг атиридан сотиб олдим. Ҳар бири юз доллардан экан. Хотинимга обориб бердим. Нархини сўраб бошимни қотирганди, “Беш минг сўмдан экан” дедим. Ниятим, яна ўша ифорни туйиш эди… Аммо… – Ғанибой алам дарахтни муштлади, – биттасини дарров эрга тегмаган синглисига ошириб юборибди. Бир мақтаниб қўймоқчи бўлган-да! Иккинчиси бир қўшнисига тўққиз минг сўмга пуллабди. Кечқурун борсам “Тўрт минг фойда кўрдим”, деб турибди тиржайиб… Солиб юборишимга сал қолди… Аммо… индамадим… Шу билан ҳаммаси эсимдан чиқиб кетар деб ўйлагандим… Қаёқда дейсиз… Мана бу ерим ўртанади, мана бу ерим… – Шундай дея Ғанибой кўксига шапатилади. – Шунақа пайтлари ақлдан озаётгандай бўламан, гўё тез орада ётар-турар жойим жиннихона бўладигандай… Ухлай олмайман. Кун бўйи, ярим тунга қадар атай ўлиб-тирилиб ишлайман, чарчайин дейман, кейин ўзимни тўшакка отаман… Лекин барибир ухлолмайман… “Ишқ аҳлиғадур ҳаром уйқу”…
Ибодулла миқ этмай ўтирарди. Тўғриси, у ўзича тўпори, кўнглию миясида пул топишдан бошқа ташвиши йўқдай кўринадиган Ғанибойдан шунча гап чиқиши мумкинлигини хаёлига ҳам келтирмаганди…
Ҳа, инсон боласини тушуниш қийин экан. Бўлмаса бу “янги ўзбек”ка нима етишмайди… Армони бор экан-да бечоранинг…
– Шу оловни босайин дея бирон баҳона топиб шаҳарга келаман. Ҳа, ҳа, баҳона топиб. Бир нарсанинг ҳидини сезишганми, уйдагилар бу ёққа келишимга тиш-тирноғи билан қаршилик қилишади. Келишиб олишганми нима бало!.. Шунда эркак бошим билан… минг битта баҳона қидираман. Шунақа пайтлари ўзимни ўзим ёмонлар кўриб кетаман… Шу ерга келиб ўтираман… кутаман… кутаман… Гўё у бирдан пайдо бўлиб қоладигандай… “Юринг” дейдигандай… Чироғи ёниқ бўлса бир қувонаман “уйғоқ экан” деб, ўчган бўлса “Ким билан экан?” деб дарди дунёйим қоронғи бўлади… Тишларимни ғижирлатиб яроқ излайман… Гарчанд сезаман, у ёлғиз… Ёлғиз… Тонг саҳарда бўлса яна пойи пиёда қишлоққа йўл оламан…
Балет ҳақида мен ўқимаган китоб, мен кўрмаган кино қолмади-ёв… Кейин… Навоийни ўқидим… Театрга нега унинг номи қўйилган деб ўйладим-да… “Парим бўлса, учиб қочсам улустин то қанотим бор, Қанотим куйса учмоқдин, югурсам то ҳаётим бор…” Менам парим бўлишини истадим, у билан биргаликда эл-улусдан узоқ-узоқларга учиб кетишни орзуладим… Кейин негадир бу орзуни фақат ва фақат балетда чиройлироқ ифодалаб бўлади, деган ўйга бордим, буни ўзимча тасаввур ҳам қилдим… жуда-жуда яққол тасаввур қилдим… Ишонасизми, мен… мен ўқиб-ўрганиб… шу орзуйимни… балетга кўчирмоқчи бўлдим… Мен… мен либретто ёза бошладим. Йигит билан қиз бир-бирини яхши кўриб қолади… Охири парлардан қанот ясаб, кўкка учиб кетишади, булутлар бағрида оққушларга айланишади… Номиям “Парим бўлса…” Ёздим… “Йиғлаб-йиғлаб тугаттим охир”. Ишонасизми…
Ибодулла беихтиёр бош ирғади, баайни ишонишини билдирмоқчи бўлди. Бироқ Ғанибой айни дамларда буни кўрадиган, тушунадиган аҳволда эмасди.
– Бор йиққан-терганимни сарфлаб бояги жойни сотиб олдим-да, ўзимнинг хаёлимдаги уйни қурдиртирдим… Келса, “Парим бўлса…”ни машқ қилса… Балки ўйнаб берар… Ахир у истеъдодли… юлдуз бўлади… Лекин ўйнамасаям майли… Уй уники. Таг-туби билан… Либретто ҳам уники… буткул уники…
Мен театрнинг репертурарини, у қачон, қайси спектаклда саҳнага чиқишини ёддан биламан. Ўзим келолмасам, ишончли одамим орқали гул юбортираман. У билади… ҳаммасини билади… Лекин гулни олмайди… Саҳнада пайти атай мен томонга қарамайди… Ёмон кўнглини қолдирганман-да…
Умр, вақт деганлари учиб ўтиб бормоқда. Мен бундай яшашдан чарчадим. Мен биламан… у ҳалиям ёлғиз… ёлғиз… Мен бугун унинг пойига тиз чўкаман, “Меники бўл, мен ҳаммасидан воз кечдим!” дейман. Агар у яна рад этса… қайтиб ўрнимдан туролмасман… – у қоронғида пайпаслаб Ибодулланинг қўлини топди ва калитни тутди. – Буни бир амаллаб ўзингиз беринг. Отиб юборса, ердан олиб яна беринг. Жойни тушунтиринг… Айтинг, бу унинг учун арзимаган ҳадям… Инсоннинг бир кечалик бахти бунақанги уйлардан мингтасига арзийди денг… Айтинг, ўтинаман…
Шу маҳал машина овози эшитилди. Ғанибой бирдан гапдан тўхтади, овоз келган томонга қаради. Уй ёнига пешойнасида яшил чироқчаси ёниб турган такси машинаси келиб тўхтади.
Машинанинг орқа ўриндиғидан эркак билан аёл тушишди. Машина кетди. Эркак билан аёл қўлтиқлашиб уй томон юришди. Бу сарвиқомат, дарҳақиқат, юрмаётган, виқор ила сузиб кетаётган аёл эди. Эркак нимадир деб шивирлади, аёл хандон отиб кулди… Бу бахтиёр аёлнинг кулгуси эди..
Ибодулла ёнига қаради ва ҳаттоки қоронғуликда ҳам Ғанибойнинг ранги бўздек оқариб кетганини кўрди…
Эркак-аёл подъезддан ичкарига киришди. Биринчи қаватдаги хонадон чироғи ёнди.
Вақт имиллаб ўтарди…
Аввал аёл дераза ёнига келди, аммо тез узоқлашди. Кейин эркак. Эркак пардани туширди. Сўнг чироқ ўчди…
Зулматдан кўз узмай турган Ибодулла ёнида кимдир хириллаётганини эшитгандай бўлди. Ичи бўм-бўш бўлиб қолган Ибодулла шу тарафга ўгирилди.
Нафас ололмаётгандай жон-жаҳди билан бўйнини ишқалаётган Ғанибой. Ибодулла ҳамроҳига синчиклаб назар солди ва… ажабки, унинг булутлар бағридан мўралаган тўлин ой ёруғида ялтираб кетган кўзларида ҳеч қандай маънони илғамади. Ҳеч қандай…
Худди шу лаҳзада, ўртага чўккан муздай сукунатни чил-парчин этиб ташлашга азм қилгандай туйқусдан лаблари дир-дир титраётган Ғанибой жилмайишга уриниш асносида сўзларни дона-дона қилиб, баайни овоз кучайтиргич ёнида турган каби:
– Диққат! Тошкентдан кўрсатамиз! – деди.
Ибодулла донг қотиб қолди…

* * *

Ибодулла энди титраб-қақшаганча қунишиб, бир нималарни тез-тез шивирлаётган Ғанибойнинг қўлидан тутди ва кўзларидан дувиллаб оққан алам ёшларини яшириб ҳам ўтирмасдан пойи-пиёда қишлоқ томон бошлади…
Улар қишлоққа тонгда кириб бордилар.
“Ўзбековул”да сармоядор одамни ҳамма танийди. “Янги ўзбек” Ғанибойнинг шаҳардан ақлидан озгандек, бўйнида бўйинбоғ билан қайтиб келгани ҳақидаги совуқ хабар қишлоққа яшин тезлигида тарқалди.
Орадан бир ош пишгулик фурсат ўтар-ўтмас эса қуйилиб келган саволларга жавоб тарзида бошқа миш-мишлар ҳам болалади: шўрлик Ғанибойни шаҳарга анави “шаҳарлик” Ибодулла олиб борган экан. Бунга Ғанибойнинг қайниси Азиз тирик гувоҳ экан. Ибодулланинг шаҳарда эски ўйнаши бор экан. Ибодулла уялмай-нетмай Ғанибойни шу ўйнашиникига бошлаб борибди. Аммо ўйнаш хотиннинг олдида бошқа ўйнаш эркаклар ҳам бор экан (“Қисқаси, исловатхона экан!” дейишарди янгиликни бир-бирига етказаётган ҳамқишлоқлар ишонч билан). Орада жанжал чиқади ва бечора Ғанибой ҳамқишлоғи Ибодуллани ҳимоя қиламан деб ўртага тушади. Ана шунда анави хотиннинг ўйнашлари бу икки қишлоқини роса тепкилаб ташлашади. Биттаси қалтисроқ тепиб, шўрлик “янги ўзбек”нинг миясини чайқалтириб юборади…
“Янги ўзбек”нинг хотини келиб ўз уйида муштдайгина бўлиб ўтирган Ибодуллани юмма талаб кетди… Қарғишларнинг-ку, ҳеч адоғи кўринмасди…
Буям камдай, орадан ярим соат ўтар-ўтмас қутурган шердай уйга бостириб кирган Азиз “Поччамни ўлдирибсан-ку, наҳс босган! Сенинг касринг поччамга урибди!” дея ҳеч бир қаршилик кўрсатмаган Ибодуллани уриб-тепиб, сулайтириб ташлади… Зор-зор йиғлаб Азизнинг этагига ёпишган Гуласал ҳам, чирқираб йиғлаётган уч фарзанд ҳам қутурган йигитни тўхтатиб қололмади…

* * *

Орадан ўн кунга яқин вақт ўтди.
Ғанибой туманимиз марказидаги шифохонасида “психоген амнезия” ташхиси билан даволанмоқда. Шифокорлар унинг тузалиб кетишига умид бор дейишибди…
“Шаҳардаги кундош” ҳақидаги гап-сўзлардан чарчаган Гуласал фарзандларини олдию, ота-онасиникига кетворди.
Яккамохов бўлиб қолган Ибодулла кўп эзилди. Энди қишлоқ аҳли уни одам қаторига қўшмаслиги аниқ. Кўчага чиқса бас, ёш-қари дарров тескари қараб олади… Баъзилар атай унга эшиттириб: “Бузуқ…” ва ҳаттоки “Сенгаям аталгани бордир” деб ғўлдираб қўйишади…
Бу азобга чидай олмаган, уйида қамалиб ўтиравериб ақлдан озгудай ҳолга тушган Ибодулла кунларнинг бирида шаҳарга қараб йўл олишдан аввал шифохонага кирди.
Ғанибой каттагина ҳовлининг бир чеккасида, етим мусичадай қунишибгина ўтирган экан. Собиқ “янги ўзбек” Ибодуллани танимади, унинг қайта-қайта исмини айтишларини, шаҳарга буғдой сотишга бирга борганликлари тафсилотларини хижолат бўлиб эшитди, пешонасини тириштириб, нималарнидир хотирлашга роса уринса-да, эвини қилолмагач, ноиложлигини билдиргандай елка қисиб қўйиш билан кифояланди, сўнг, бу кам туйилдими, манглайига кўрсаткич бармоғида “дўқ-дўқ” этказиб уриб қўяркан, атай ўзини излаб келган меҳмонга қараб айбдорона тарзда тан олди:
– Хотира кетган, ака…
Дарди дунёси баттар қоронғи бўлган, ўзини шунча гапни деворга айтгандек ҳис қилаётган Ибодулла ўрнидан туриб, кетишга чоғланаркан, баногоҳ ниманидир эслагандай жойида тўхтади ва ҳеч нарсага умид қилмаган ҳолда:
– Парим бўлса… – деди.
Меҳмон ҳурмати учун қаддини ростлаётган жойида таққа тўхтаган Ғанининг кўзларида оний сонияга недир маъно пайдо бўлгандек туйилди-ю, аммо шу заҳоти унинг ўрнини яна хотирасизликдан хижолатпазлик ҳиссиёти эгаллади.
Дарвозадан алам билан бошини қашлаб ўтаётган Ибодулла бирдан қўрқиб кетди: унинг бармоқларига бир тутам соч илашиб чиққанди. Ибодулла шошиб яна бошини қашиди. Яна шу аҳвол…

* * *

Кеча йилтирбош Ибодулла жўрамни Фарҳод бозорида кўриб қолдим. Олибсотарлик қиляпти экан: Қўйлиқнинг улгуржи бозоридан тонг қоронғисида арзонга мева-чева олиб келиб, бу ерда қимматига килолаб пулларкан.
Олма уюлган пешта тагида анча гурунглашиб қолдик, биттадан пиво шишасини бўшатдик. Овулни, қариндош-уруғларни эсладик.
Суҳбат орасида Ғанибойни ҳам ёдга олдик.
Айтишига қараганда, Ибодулла ҳар ҳафта туманимиз марказидаги шифохонага бориб, собиқ “янги ўзбек”дан хабар оларкан. Унга ғазаллар ўқиб бераркан. Айниқса бир ғазални эшитган маҳали кап-катта бемор ёш болага ўхшаб пиқ-пиқ йиғлармиш… Кишини хурсанд қиладиган томони шундаки, Ибодулла охирги марта борганида бемор ўзини рисоладагидай тутибди, ҳатто хайрлашиш олдидан “Китобингизни ташлаб кетсангиз… ўзим кечалари ўқиб ўтираман”, дебди. Сўнг, китобни олгач, дарров уни қўйнига яширибди. Дарвоза ёнида эса, қўриқчилар эшитмасин дебми, вужуди дир-дир титраганча, товуши қалтираб, аранг сўрабди: “У… ёлғизми?”. Бемор ўз номи билан бемор-да: кўнгли ярим… Шу боисдан Ибодулла ҳеч иккиланмасдан “Бордим… Билдим… У ёлғиз” дебди.
– Бу гапимни эшитаётган маҳал унинг юзи фавқулодда ёришиб, кўзлари чақнаб кетди. Худо шоҳид, буни ўзим кўрдим, – деди Ибодулла мамнун бўлиб.
Дарвоқе, мутлақо туйқусдан “янги ўзбек”нинг қип-қизил йўқсил, тасарруфидаги мулкларининг асосий қисми аллақачон сотилиб кетганлигидан, қолган қисми эса гаровга қўйилганлигидан воқиф бўлган, бу кутилмаган машъум янгиликдан эс-ҳушидан айрилар даражага етган ҳамда қарғиш-лаънатлар дўли остида қандайдир “шаҳарлик ойимча”ни улка-ан сармояни ўғирлаб, яшириб қўйишда айблаётган хотин “Ўша бузуқнинг ўзи келиб қарасин энди, нима, бунинг пули ҳалол-у, ўзи ҳаромми!” дея тайсаллаб турганлиги боисми, Ғанибойнинг қарови анчайин ночорроқ аҳволга тушиб қолибди. Устига-устак, қўшимча дори-дармон олишга, яна баъзи бир майда-чуйда ташвишларга ҳам харажат дегандай… (Одамлар… уларни қўя турайлик. Илло, Марди бобо топиб айтганидай: “Пулинг бўлса банкада, Кўргани боришади танкада”. Лекин, айни пайтда, таассуфки, “Ақчадан йироқ – меҳрдан йироқ”. Шу боис куни кеча овулнинг эркатойи бўлиб юрган, нима қилса ярашадиган Ғани кўз очиб-юмгунча – гарчанд унинг учун энди буларнинг бир чақалик аҳамияти бўлмаса-да, – барча унвон-имтиёзларидан маҳрум этилиб, қорни тўйиб кетганидан кўнглига келган номаъқулчиликларни қилиб юрган, охир-оқибат пешонаси “тақ” этиб деворга теккан ва энди, “ўтники ўтга, сувники сувга” қабилида, бор-будидан айрилганидан сўнг еганларини қон қусиб қайтараётган шўртумшуқ бандага айланганди…) Хуллас, бир ташрифида Ибодулла шаҳарда балеринага атаб қурилган уй хусусида сўраб кўради: “Балки сотиш керакдир… ҳозир пул халақит бермасди… аксинча…” Аммо бирдан кўзларини олиб қочган Ғанибой – ҳар қанча пешонасини тириштириб ўйласа-да – нимагадир бу уйни мутлақо эслолмайди.
Шунга қарамасдан, кўнгил тубида не асл ниятлар бўлгани ноаён, Ибодулла барибир шаҳарда Ғанибой қурдирган ҳовлига борибди. Бироқ уйни эгаллаб олган, аллақачон қайта қуришга ҳам киришган “ишончли одам” ҳеч қанақанги Ғани-панини танимаслигини, ҳовли эса якка ўзига тегишли эканлигини айтиб туриб олибди, ҳаттоки ҳужжатларни ҳам кўрсатгач эса агар чақирилмаган меҳмон дарҳол ўз оёғи билан чиқиб кетмаса, милицияга қўнғироқ қилишини айтиб дўқ урибди…
Ибодулла ойда бир марта балетга тушаркан, ҳар сафар ўша балеринага гулдаста ташлаб келаркан: “Ғанибойдан деб ўйлайверсин…”
– Эҳ, тезроқ тузалиб кетса эди!..
Ибодулла бу гапни бир эмас, бир неча маротаба қандайдир ҳаяжон, тўлиқиш билан айтди. Бундай садоқатдан ўзимча хурсанд бўлиб, бу тилакка жон-дилим билан қўшилдим, кейин, бемор шифо топгач нима бўлиши билан қизиқдим.
– Ғанибой ака тузалган куни Гуласални олдига олиб келаман. Ҳаммасини ўз оғзи билан гапириб беради! Ана шундан кейин хотиним ҳаммасини тушунади! Ўзи мендан кечирим сўрайди! – деб қолди бир маҳал Ибодулла энтикиб.
Ўсмоқчилаб сўрай-сўрай билиб олганим шу бўлдики, Ибодулланинг бола-чақаси ҳамон қайтмапти. Айниқса Ибодулланинг шаҳарга келиб ишлаётгани рашк оловига сепилган мойдай таъсир кўрсатибди. “Ўша… шаҳарлик ўйнаши билан қўшмозор бўлсин! Ана, олдига бориб олибди-ку!” дебди Гуласал бош эгиб келган элчиларга. Ваҳоланки…
– Қанақа ўйнаш? – алам билан қўлларини ёйди Ибодулла. – Тўрт бозорчи товуқнинг катагидай хонада ижарада турамиз, жўра. Тор жойда гўшт егандан… деб тунлари иссиқ бўлса, шу ерда ётиб қолавераман. – У ўтирган жойимизни кўрсатди. – Шаҳарга келганим… Бошқа қаергаям борардим… Кимнинг ҳам менга кўзи учиб турибди…
Жўрамни юпатган бўлдим. Ногоҳ у пиқирлаб кулиб юборди.
– Тинчликми? – ҳайрон бўлиб сўрадим.
– Келганимдан бери… – куларди у ҳамон, – келганимдан бери икки марта миршаб ушлаб олди. Бир марта участкасигаям олиб борди, бармоқ изларимни олди…
Тамомила ҳайратга тушдим:
– Сени-я? Бўлиши мумкин эмас! Ахир… ахир қанчадан-қанча акахонларинг…
Бирдан жиддий тортиб қолган Ибодулла тақир бошига ишора қилди:
– Бунақа калла билан унақа акахонларни тилга олиб бўлмайди, жўра…
Ёруғ бошида қишлоққа қайтиб кетишим керак эди, шунинг учун хайрлашишга шошдим.

* * *

Аниқ эсимда бор, Ибодулла билан жума куни кечга яқин хайрлашдик.
Шанба эса…
Ғани шифохонадан хотиржамлик билан, соппа-соғ одамдай чиқади, дўкондан тузуккина уст-бош, ҳаттоки капалак нусха бўйинбоғ ҳам сотиб олади. Сўнг… шаҳарга келади, катта гулдаста харид қилади, театрга киради, дудуқланиб, титраб-қақшаб эшикбон кампирдан балеринани сўрайди.
Театрнинг барча янгиликларидан воқиф кампир унга балерина икки ҳафтадан буён суюкли ёри билан Оврупода “асал ойи”ни ўтказиб юрганлигини айтишга шошади… Баайни суюнчи сўраётгандай ўта кўтаринки кайфиятда айтади, ёш ва бахтли оиланинг театрда ўтган дабдабали тўйида иштирок этганию, маза қилиб рақс тушганига қадар гапираверади, гапираверади…
Кейинроқ айрим шоҳидларнинг гувоҳлик беришларига кўра, ранги бирдан кўмирдай қорайиб кетган Ғанибой бир муддат кампирга анграйиб қараб қолган, нимадир эътироз билдирмоқчидай бўлиб оғзини каппа-каппа очган, лекин гапиролмаган, овоз ўрнига ғайритабий хириллаш эшитилган. Сўнг, ногоҳ, томоққа тиқилиб қолган тош отилиб чиққандай ваҳшиёна тарзда ўкириб юборгану, гуп этиб қулаган…
Ўша воқеадан кейин Ғанини вилоят марказидаги руҳий хасталиклар шифохонасига ўтказиб, алоҳида хонада сақлай бошлашди.
Бир ойга етар-етмай деярли овқат емай қўйган бемор озиб-тўзиб кетди, соч-соқоли ўсиб, кўчада тентиб юрадиган уйсиз-жойсиз дайдиларга ўхшаб қолди.
Лекин… лекин одамнинг жони қаттиқ бўларкан. Айниқса у нимагадир умидвор бўлиб турганида, ниманидир илинж билан кутганида.
Хуллас… тасаввур қиласизми!.. онг-шуур кўзгуси чатнаган, хиралашган, ўргимчак тўридай ёйилиб кетган хаёлот афсунида воқеликни тўлиқ идрок қилолмай қолган Ғанибой яширин равишда, турли-туман қуш-паррандаларнинг патларидан ўзига… қанот ясайди. Қанот!
Йигирма биринчи асрнинг ўн тўртинчи йилида яшаётган Дедалми, Икарми ярим тун, борлиқни тўлин ой сутдай ёритган, кўкда юлдузчалар жимирлаб, сирли кўз қисаётганлари маҳал ҳовлига чиқади, ўртада қад ростлаб турган улкан дарахт тепасига кўтарилади ва… қанотларини ёйганча кўкка парвоз қилади…

* * *

Шифокорларнинг хулосаларига қараганда, заранг ерга чилпарчин қулаб тушганида бўйни қайрилган, умуртқа поғонаси жиддий шикаст еган бу телбани энди алоҳида хонага жойлаштиришнинг ҳожати ҳам йўқ: у барибир ўрнидан қўзғала олмайди…
Аламзада хотин у ёқда турсин, тамомила ҳафсаласи пир бўлган Ибодулла ҳам бемордан хабар олмай қўйди…
Аммо…
Ажабки, жўрам Ибодулла шу ҳолида ҳамон ойда бир-икки марта балетга тушиб туради, “Оққуш кўли”ни-ку, асло ўтказиб юбормайди, ўша балеринага кўз-кўзлаган кўйи саҳна четига алламбало гулдаста қўйиб келишни ҳам унутмайди. Мен “Нега?” деб сўрайман, “Ғанибойдан деб ўйласин-да”, деб жавоб беради жўрам. Мен яна сўрайман: “Нега ахир?” Бу саволимга жавоб ололмайман.
Дарвоқе, яқинда Ибодулла юзини сидириб ташлаб бўлса ҳам овулимизга келди, аллақачон поччасининг “Ласетти”сига эгалик қилиб олган Азиз билан учрашди, ундан Ғанибойнинг ноутбукини сўради, “Кўчириб оладиган бир нарса бор эди, жуда зарил эди”, деди ёлвориб. Бечора Ибодуллани уриб юборгудай важоҳатда турган Азиз аввалига роса оғзи кўпириб сўкиниб олгач, компьютердаги асли поччасининг миясини айнитган, яланғоч қизлари лак-лак уятсиз кино-пино, расм-пасмларнинг ҳаммасини ўчириб ташлаганини, дастурларини ҳам янгилаганлигини, хуллас, “онадан туғилгандай яп-янги” ҳолга келган ўша матаҳда болалари бир муддат “уруш-уруш” ўйинлар ўйнаб юрганликларини, бироқ бир ҳафтача бурун кутилмаганда ноутбукдан ўт чиқиб, ўз-ўзидан ёниб кетганлигини айтади. “Узоқ ёнди”, дейди нобакор қайин баайни “Қўлингдан нима келади?” дегандай тиржайиб.
Дарҳақиқат, қўлидан ҳеч нарса келмаган Ибодулла яна шаҳарга қайтди.
Шундан бери ҳам жўрам ойда бир-икки марта гул кўтариб театрга боришни, афишаларга умид билан қарашни канда қилмайди денг: худди “Парим бўлса…” балетининг премьераси ўтказилиб қолинадигандай…
Шу… одамзодни тушуниш қийин экан-да ўзи…

* * *

Баёнчидан: Мен, дунёга тийрак нигоҳ билан қарашга уринаётган, ҳар бир айтилган сўзни ҳақиқат ўрнида қабул қилишдан аввал эринмасдан тишлаб, ҳидлаб, салмоқлаб кўришга ўрганаётган, ҳаттоки шулардан кейинам кўзга ташланмас илдизлари дилининг туб-тубига етиб борган аъмолларидан озиқ олаётган шубҳаларидан тамомила айро тушолмаётган ҳақир банда, жўрамнинг дил эътирофини одатимга кўра гумонсираб эшитарканман, бу ҳикоятда мантиғу ички боғланишнинг ўзаро номутаносиблигини тусмолладим. Шу боис, ўзимга ўзим минг эшитгандан бир кўрган яхши дедим-у, шаҳарга навбатдаги сафарлардан бири атай Ибодулла оғзини тўлдириб айтган “опера-балет” томошасига кирдим.
Кўнглим бир нарсаларни сезгани чин экан. Саҳнада уёқдан-буёққа чопиб юрган бўйчан, бироқ вужудлари скелетга ўхшаб қуруқ шақирлаган суякдан иборат, нечукдир дўкондаги арзон Барби қўғирчоқларини эслатадиган узуноёқ қизлару аёлларни дурбин билан кузатиб ўтира-ўтира… шўрликларга ачиндим. Илло, қаршимда ҳаёт ташвишларидан толган, кундалик турмушнинг аччиқ турткиларидан зада, балки бир замонлар кўзларида ёнган ўтлар аллақачон сўнган, бор-йўқ ниятлари зиммаларидаги бурчни, яъни мана шу ғичирлаган саҳнада сакраб-сакраб қўйишни адо этиш бўлган, упа чапланган юзлари қаримсиқ ожизалар турарди. Мен ҳатто уларнинг томошадан сўнг, парда ёпилган заҳоти муздай, зах, рутубатли хонага отилиб кирганларича эгниларидаги эскириб-титилган, игна-ип тегмаган жойи қолмаган, кир ва моғор босган, қўлтиқлари сарғайиб кетган оққуш либосларини қанчалар нафрат ва алам билан юлқиб ечаётганликларини яққол кўз олдимга келтирдим… “Парим бўлса” эмиш-а! Парқанот у ёқда турсин, икки қўлтиғига иккитадан мотор ўрнатган тақдирингда ҳам булар ўзларининг бўйларидан баландроққа кўтарила олмасликлари шундайгина кўриниб турибди-ку ахир…
Қани у Ғанибой излаган, ҳаттоки топган ҳам илоҳий фаришта, бир кўрганингдаёқ тинчгина ҳаётингни остин-устун этиб юборишга қодир илоҳий қудрат соҳибаси бўлмиш сервиқор париваш, бир кечалик висоли учуноқ қолган умрингни бир лаҳза ўйлаб ўтирмасдан қурбонликка келтиришга лойиқ бемисл-бетимсол, қўл етмас ҳурлиқо? Қани у?.. Нега мен кўрмаяпман?..
Одам кўпинча ўзи кўргиси келган нарсаларнигина кўради, эшитгиси келган гапларнигина эшитади. Ҳойнаҳой, пул топиб, ақл топмаган бечора Ғанибой ҳам шу кўйга тушган. Бунақанги касаллик эса юқумли бўлади: инчунун, жўрам Ибодулланинг ташхиси ҳам маълум… Демак, аслида ҳеч қанақанги балерина-палерина бўлмаган. Эшитганларим эса икки кап-катта эркакнинг сароб орзулари, алдамчи илинжлари ва… рўё измидаги тентакликлари ҳосиласи, холос. Балки улар бир хилда туш кўргандирлар-у, шуни асл воқелик деб қабул қилишгандир… Ҳойнаҳой, бу ёш билан ҳам боғланган: ўттиздан ошиб-қирққа яқинлашган бир хил эркакларда шунақанги аллатовур “хаста”лик учрашини, охири-оқибат улар ичидан ўзларини бошқаролмай қолган айрим иродасизларининг томи кетиб қолишини эшитгандим… Ҳар не бўлганда ҳам энди буни қатъий ишонч билан айта оламан: бариси бекор. Ҳаётга кўзни каттароқ очиб, ҳушёр қараш керак. Ана шунда ҳаммаси бор-борича, асли қандай бўлса шундоқлигича кўринади-ю, аллақандай бекорчи довдираш-алаҳсирашларга, телбаликларга ўрин қолмайди…
Яна… ким билсин…, биз ҳам бир бандаку?