«Фарҳод ва Ширии» достони Алишср Навоийнинг машҳур «Хамса»сига кирган бсш достоннинг биридир. Улуғ шоирнинг энг зўр асарларидап ҳисобланган «Ҳайратул-аброр», «Лайли ва Мажнун», «Сабъайи Сайёр» ва «Садди Искандар» достонлари орасида «Фарҳод ва Ширин» алоҳида ўрин тутади. «Фарҳод ва Ширин» Навоий бундан беш аср бурун яратиб қолдирган буюк достонларининг энг зўридир.
Йигит Фарҳод ва қиз Ширин тўғрисидаги афсона асрлар бўйича яшаб келмоқда. Гўзал халқ афсонасига айланиб кетган бу ҳикоя аслда, тарихий фактлар асосида юзага келган бўлиб, «Хисрав ва Ширин» номи билан шуҳрат топгандир. Тарих китобларида шундай маълумотлар бор: Хисрав Эроннинг Сосоний ҳукмдорларидан бўлган машҳур Нўширвоннинг набирасидир. Хисрав милоди VII асрда Эрон шоҳи экан. Муҳаммад пайғамбар қўшни ҳукмдорларга хатлар юбориб, мусулмонликни қабул қилишга чақирганда ана шу Хисрав Парвезга хат юборган экан. Тарихчилар, Хисрав Парвез Муҳаммад пайғамбарнинг бу хатини йиртиб ташлаган эди, деб ёзадилар. «Хисрав ва Ширин» ҳақидаги достон эса VII—X асрлар ўртасида яратилгандир.
Хисрав ва Ширин ҳақида биринчи мартаба достон ёзган киши X асрда яшаган буюк шоир Абулқосим Фирдавсийдир. Лекин достоннинг бизда машҳур бўлган энг севимли қаҳрамони Фарҳод ҳақида Фирдавсий ҳеч нарса билмайди. Эрон шоҳи Хисрав овда юриб Ширинни кўриб қолади, севади ва уйланмоқчи бўлади. Лекин Ширин подшолар наслидан эмас эди. Шунинг учун Хисрав атрофидаги кишилар шоҳнинг унга уйланишига қарши турадилар. Хисрав юрт катталарининг мажлисини чақириб, уларни кўндиради ва Ширинга уйланади. Хисравнинг аввалги хотини Марямдан бўлган ўғил Шируя ўз отаси Хисравни ўлдириб, Эрон шоҳлигини ўз қўлига олади ва Ширинни хотин қилмоқчи бўлади. Ширин эса Хисрав қабрида заҳар ичиб ўлади. Фирдавсийнинг достонида Фарҳод бўлмагани каби Шопур ҳам йўқдир.
Фирдавсийдан сўнг, ундан икки юз йил кейин XII асрда яшаган машҳур Озарбайжон шоири Низомий Хисрав ва Ширин тўғрисидаги ҳикояни янгидан ишлаб, зўр бир достон яратгандир. «Хисрав ва Ширин» достони Низомий «Хамса» сидаги достопларнинг биридир. Низомийнинг бу гўзал достонида қаҳрамонлар яна Хисрав билан Шириндир. Фарҳод образи иккинчи даражадаги бир ўринда туради. Шопур образи эса бир уста рассом ва ҳийлакор сайёҳ сифатида бўлиб, Хисравнинг суҳбатдошидир.
Арманнинг гўзал қизи Ширин ҳақидаги хабарни ҳам Хисравга Шопур еткизади ва минг хил йўллар билан Ширинни Хисравга кўнгил қўйдиради. Хисрав отаси билан уришиб, Мадойиндан қочиб Арманга боради. Маҳин Бонуга сиғинади. Ширин эса Мадойиндаги Эрон шоҳига сиғинади. Шопур келиб Ширинга Хисравнинг Арманга борганини эшитдиради. Ширин Арманга қайтади. Хисрав эса отасининг ўлдирилганини эшитиб Эронга қайтади ва Мадойинда тахтга ўтиради. Хисрав билан Ширин яна учрашаолмайдилар. Мадойинда исён кўтарилади, Хисрав яна енгилади, сўнгра Эрондан чиқиб аввал Озарбайжонга ва ундан кейин Арманистонга — Маҳин Бону ҳузурига боради, Ширин билан кўришади.
Ширин енгилган шоҳни хоҳламайди, Хисрав Румга бориб, унда Румо императорининг қизи Марямга уйланади. Румдан катта қўшин билан Эронга келади, ўз душмани бўлган Баҳром Чўбинни тахтдан ағдаради. Ширин эса Хисрав ўз душманини енггандан сўнг, унга хотин бўлишга ваъда берган эди.
Бу вақт Маҳин Бону ўлган. Арманда Ширин қолган эди. У Армандан чиқиб Мадойинга келади ва ўз қасрига тушади. Хисравнинг хотини Марям уларнинг қовишмоқларига мониъ бўлади. Шундан сўнггина воқиага Фарҳод аралашади. Фарҳод — Хитой эмас, балки Хитойга бориб Шопур билан ўқиб келган билимдон, уста йигитдир. У Ширинга бир сут канали қазийди, ва шундан кейин Хисрав билан учрашади. Хисрав Фарҳоддан хавфсирай бошлайди, у, «Бестун тоғидан менинг қўшиним ўтадиган бир йўл қазиб бсрсанг, шунда Ширинни оласан» дейди. Фарҳод ишга киришади ва кундан-кун бу ишда зўр муъжизалар кўрсата бошлайди. Фарҳодга бундай бажариб бўлмас зўр ишни топшириб, уни овора, сарсон қилишни кўзлаган Хисрав, унинг муваффақиятлари олдида талвасага тушади, ҳийлагар кампир воситаси-ла уни ўлдиради.
Фарҳоднинг воқиага бўлган қатнаши шу ерда битади. Достон давом қилади, Хисрав энди Шакар деган бир қизни севиб қолиб, унга уйланади ва ундан сўнггина Ширинни хотинликка олади. Фирдавсийда бўлганидек, Шируя ўз отаси Хисравни ўлдиради ва Ширинга уйланмоқчи бўлади. Ширин Хисрав ўлиги устида ўзини пичоқлаб ўлдиради, воқиа тугайди.
Низомий достони зўр муваффақият қозонади. Бу достонга юзларча тақлидчилар майдонга келадилар. Ўз кучини синаб кўрмоқчи бўлган ҳарбир шоир «Хисрав ва Ширин» ёзади. Лекин ҳечбири ҳам шеърнинг буюк устаси бўлган Низомийга етишаолмайди.
Низомийдан кейин «Хисрав ва Ширин» достонини ёзиб зўр ғалаба қозонган шоир XIV асрда яшаган Амир Хисрав Деҳлавийдир. Амир Хисрав ўз достонида Низомий достонидаги воқиаларни тўла олган, сюжетини бутунлай сақлаган ва Низомийда ҳикоя нима билан бошланиб, нима билан битса, у ҳам худди шундай қилган. Хисрав, Ширин ва Фарҳод ҳақидаги гўзал ҳикоя Шарқдаги бутун зўр ижодичиларнинг фикр уясини қўзғошдан сира тўхтамас эди. Фирдавсийдан беш аср, Низомийдан уч аср ва Амир Хисрав Деҳлавийдан бир аср кейин, бу гўзал мавзуъга бизнинг буюк Алишеримиз қайтди. У ўзбек тилида, энди «Фарҳод ва Ширин» номи билан тамом янги ва ўлмас бир асар яратиб қолдирди.
Навоий «Хамса»ни ва хусусан «Фарҳод ва Ширин»ни ёзишга киришар экан, ўз қаршисида Низомий ва Деҳлавий сингари ижод азаматлари турганини билар, бу тўғрида ўзига аниқ ҳисоб берар, улар кўтарилиб чиққан баландликка чиқиш ва уларга тенг асар яратиш осон эмаслигини жуда аниқ онглар эди:

Эмас осон бу майдон ичра турмоқ,
Низомий панжасига панжа урмоқ.

Навоий Низомийни бир арслон сифатида тушунади ва арслонга баровар келмоқ учун уруш арслони бўлиш ва ҳеч бўлмаганда йўлбарс бўлиш кераклигини айтади:

Керак шер олида ҳам шер жангги,
Агар шер ўлмаса бори палангга

Навоий ўтган зўр ижодий йўлни ва у яратиб қолдирган ўлмас асарларни ҳисобга олиб айтиш мумкинки, Навоий ўз халқининг Низомий даражасидаги зўр уруш арслони бўлиб етишди. Шунинг учун ҳам Низомий ёки Амир Хисрав Деҳлавийнинг тақлидчиси бўлмади. Ўз халқи учун унинг ўз она тилида гўзал бадиий асарлар яратиш вазифасини энг биринчи марта ўз олдига қўйган буюк шоир замонасининг шоҳ асарларини яратиб қолдирган Низомий ва Деҳлавийларнинг ёзганларини танқид кўзидан кечириб чиқишга, улар яратиб қолдирган бадиий бойликни янгидан баҳолашга мажбур бўлди. Натижада Низомий ва Деҳлавийда бош қаҳрамон бўлган Хисрав иккинчи ўринга тушди. Хисрав, Низомий ва Деҳлавийда мусбат образ эди. Навоийда манфий образ сифатида тасвирланди. Навоий Хисравни ёмон кўрди. Хисрав ҳийла билан Фарҳодни ўлдирган, гуноҳсиз бир инсонни беҳудага зулм билан ҳалок қилган киши деб қаради. Хисрав чинакам одамгарчиликдан маҳрум бўлган бир шоҳ, унинг ишқида одамгарчилик йўқ дсб топди. У бугун Марямга, эртаси Шакарга ва индин Ширинга ошиқ бўлади, унинг муҳаббатида қарор ва вафо йўқ деб билди. Хисрав ишқ йўлида вафо ва садоқат ўрнига ҳукмдорликдан фойдаланади, адолатни ерга уради деб қаради ва шундай бир шоҳга маддоҳ бўлиб қолдилар, уни кўкларга кўтариб махтадилар, деб Низомий ва Деҳлавийларни танқид қилди:

Вале чекканлар ушбу жомдин роҳ,
Саросар бўлдилар Хисравга маддоҳ:

Ки мулки мундоғу ойини мундоқ,
Сипоҳи андоғу тамкини мундоқ.

Гаҳи шабдиз олам гардидин деб,
Замони ганж бод овардидин деб,

Нашоти базмида хонлар мурассаъ,
Не хонлар, қасру айвонлар мурассаъ,

Ичиб гаҳ Борбад лаҳни била май,
Гаҳи Шопур достон деб паёпай.

Бузург уммид ҳикмат жўйи онинг,
Не ҳикмат жў ҳушомад гўйи онинг.

Топиб гаҳ Марям оғушида ором,
Шакар ҳалвосидин гоҳи топиб ком.

Бўлуб Ширинга ошиқ подшоҳвор,
Ки ул маҳбуб ўлуб, гоҳи парастор.

Яқиндурким бу шоҳи ноз парвард,
Эрур дарду бало ойинидин фард.

Арода деб бир-икки достон ҳам,
Яна Фарҳоддин айтиб нишон ҳам.

Ки бир хорошгону кўҳсори,
Бўлуб Ширин ғамидин беқарори,

Неча кун васл учун айлаб таку-дав,
Ани ҳам ўлтуруб тош ичра Хисрав.

Агарча килки нақш айлаб нигориш,
Топибдур достон мундоқ гузориш,

Вале назмида ҳар устод моҳир,
Чекибдур анча қимматлик жавоҳир.

Ки даркидин эрур аидиша ҳайрон,
Ҳавоси ақлу ҳикмат пеша ҳайрон.

Алар назмининг олида мени зор,
Чу фаҳм этдимки кўргумдир кўп озор.

Заруратким солиб бир ўзгача тарҳ,
Бу меҳнатномани қилғумдурур шарҳ.

Шунинг учун ҳам «Хисрав ва Ширин» достонининг шеърий санъатига бу икки буюк шоирнинг кўп қимматлик жавҳарлари тўкилган бўлишига қарамасдан, Навоий уни маънан жиддий равишда қайтадан ишлаб чиқишга ва унинг мазмунига чуқур ўзгаришлар киргизишга, подшо Хисрав ўрнига фақйр Фарҳодни кўтаришга зарурат сезади ва ўзининг буюк меҳнатномасини яратади. Унинг номини «Хисрав ва Ширин» эмас, балки «Фарҳод ва Ширин» деб қўяди. Золим, инсон эркини топтовчи ҳукмдор Хисрав ўзииииг бутун моҳияти билан адолатпараст, эркпарвар ва вафодор Фарҳодга қарши қўйилади.
Шундай қилиб Навоий достонида бош қаҳрамон Фарҳод бўлиб, Хисрав иккинчи ўринга кўчирилган, тамом янги манфий моҳият билан тасвирланган ва ҳикояга достоннинг ўрталарида келиб аралашади. Фарҳод макрли йўллар билан ўлдирилгандан сўнг Маҳин Бону ноилож Хисравга таслим бўлади. Шируя ўз отаси Хисравни ўлдиради ва Ширинни ўзи олмоққа уринади, лекин вафодор Ширин саҳрода ўлган Фарҳоднинг суякларини топдириб кўмдиради ва ўзи ҳам унинг жасади ёнида жон беради. Бу қайғудан Маҳин Бону ҳам ўлади.
Фарҳоднинг отаси Ҳоқон па онаси ундан узоқ замон хабар бўлмагач интизорлик билан ўлиб кетадилар. Фарҳоднинг дўсти, Ҳоқон назирининг ўғли Баҳром қўшин тортиб, Фарҳодни истаб Арманистонга келади ва воқиани онглайди. Шундан сўнг Арман ўлкасини унинг ўз халқига топшириб, ватанига жўнашга мажбур бўлади. Баҳром Арманистонда тинчлик ва адолат ўрнатади.
Шулардан Навоийнинг ўз буюк ижодий ҳамкорлари яратган сюжет тўқимасига жиддий ўзгаришлар киргизгани ва достонни мазмун жиҳатидан яна ҳам чуқурлаштиргани ва бунда зўр муваффақият қозонгани аниқ кўриниб туради. Навоийдан сўнг ўтган кейинги беш юз йил ичида юзларча шоирлар «Фарҳод ва Ширин» ёздилар. Лекин уларнинг ҳечбири буюк Алишер яратган достон даражасига кўтарила олмади. Буюк шоир ўзигача бўлган бадиий меросни чуқур ва ҳар тарафлама ўрганган, зарур бўлган ўзгаришларни киргизиш билан уни тамом янги фикрий ва бадиий юксакликка кўтараолганки, ундан сўнг майдонга чиққан шоирларнинг ҳечбири бу бобда унга тенглашолмагандир.
«Фарҳод ва Ширин» жаҳон адабиётининг ўлмас мавзуларидан бўлган муҳаббат ва ҳаёт ҳақида куйлайди. Муҳаббат, ҳаёт ва ўлим мавзуи, инсон ва замон мавзуи, киши шахси ва жамият мавзуи доимо буюк санъаткорларнинг диққат ъмарказида, бадиий идеяларнинг марказида туриб келгандир.
Буюк Алишер ўзининг ўлмас достонида икки дунёни яратгандир. Бу — ёмонлик ва яхшилик дунёси, зулм ва адолат дунёси, жафо ва вафо дунёсидир. Бу икки дунё бир жиҳатдан Фарҳод, Ширин, Шопур ва Маҳин Бону образида, иккинчи жиҳатдан Хисрав, унинг ўғли Шируя ва маккор ва ҳийлакор шериклари образида берилгандир.
Навоийнинг достонини ўқир эканмиз, Фарҳод бизнинг кўз ўнгимизда энг аввало улуғ бир инсон ва улуғ бир ижодкор меҳнаткаш тариқасида гавдаланади:

Кўнгул айлаб сен ул шоҳлик била кенг,
Менинг олдимда ул тупроқ билан тенг.

деган сўзлар бизнинг кўз олдимизга шаҳзодани эмас, ҳақиқий бир одамни келтирадилар. Фарҳод кишиликнинг энг оддий аъзолари қаторига туради ва ўзи билан тенг бўлгаи одамга, ҳур ва эркин фикрли, тўғри инсофли ва вафодор одамга, у қайси элдан, қайси уруғ ва қайси миллатдан бўлмасин, бир умрлик муҳаббат боғлайди. Улар билан дўст бўлади, уларнинг тақдирига ўз тақдирини йўлдош қилади. Улар учун ўлади ва тирилади. Улар қайғусини ўз шахсий қайғуси, уларнинг бошига келган офатни ўз бошига ёғилган бало тариқасида қабул қилади.
Одамнинг мукаммал образи бўлган Фарҳод шунинг учун доимо ҳарқандай кулфат ва ғурбат ичида ҳам, ҳарқандай бало ва офат ичида ҳам ўзига йўлдош топади. Одам одамни топади. Ҳақиқий инсон бўлган кишилар, ўз сафдошлари учун жон беришдан бош гортмайдилар. Бундан одамлар ўртасида зўр бир маънавий бирлик юзага келади. Вафо ва садоқат юзага келади. Фикрлардаги дўстлик, ҳамкорлик ва тақдирдаги йўлдошлик юзага келади.
Одамга бўлган муҳаббат ва ҳурмат, одам ҳурриятига бўлган туганмас севги, одамнинг эрки ва осойишталигига бўлган ғамхўрлик Фарҳод учун бир умр ажралмас дўстларни юзага келтирадилар. Ўзбек Фарҳодга эронли Шопур, арман Ширинни ва Маҳин Бонуни доимий дўст ва йўлдош қилган асос шудир!
Навоий Фарҳод образида меҳнатнинг зўр мадҳиясини яратиб қолдирган. Фарҳоднинг ўлмас образи унинг буюк меҳнаткаш ижодкорлигида камол топгандир. Нозик ва нафис сезгига, ўткир ва ихтирочи фикрга эга бўлган Фарҳод энг ёшлигидан меҳнат ва билимга ҳавас қўяди. Инсон фаолиятининг ҳарбир тури Фарҳод учун яқиндир. У ҳар ишгаки кўз солса, ўша ишнинг бутун ички ва ташқи, очиқ ва махфий сирларини дарҳол пайқаб олади. Ҳунарнинг буюк устаси бўлган наққош, тош йўнар Қорин ўз ҳунарини ўргатиб туриб, Фарҳод қошида шогирд ҳолига тушиб қолади.

Анингдек қилди хоро йўнмагин вирд,
Ки юз Қорин қошида бўлди шогирд.

Фарҳоддаги фикр қудрати шу қадар зўр эди. Рассом Моний Фарҳодга расмкашликни ўргатар экан, у буларни рассомнинг ўзидан илгари ўзлаштириб олади.

Қаю суратки Мопий чекти тимсол,
Анга Фарҳод очди чеҳра филҳол.

Моҳир Фарҳод ўзига солинаётган қаср битгунча ҳам тош йўнар, ҳам рассом бўлиб, ҳунарнинг энг ибтидосидан энг олийсигача кўтарилади:

Ул уйларки тугангунча ичу тош,
Ҳам ўлди хора бур, ҳам ўлди наққош.

Фарҳод бутун ҳунарларга нисбатан шундай эди.

Буларни қўйки ҳар устоди моҳир,
Ки қилди санъатин ул уйда зоҳир.

Чу ҳар ён майли ҳардам зоҳир ўлди,
Ул ишда устоди моҳир ўлди.

Чунки Фарҳод фикр ва ижод кишиси, излаш ва ахтариш кишиси эди. У, одам нимаики қилган бўлса фақат фикрлаш орқасида қилган, фикрлаш мумкин бўлган ерда ҳал қилинмаган мушкул иш бўлмайди, деб қарар ва излаган нарсаларининг таги-тугига етмагунча тинчланаолмас эди:

Деди ҳар ишки қилмиш одамизод,
Тафаккур бирла билмиш одамизод.

Ўлум ичра менга то бўлди мадхал,
Топилмас мушкули мен қилмаган ҳал,

Бунинг ҳам билмағунча асли будин,
Муайян қилмағунча тор — пудин,

Не имконким қарор ўлғай кўнгулга,
Тасалли ошкор ўлгай кўнгулга.

Шунинг учун ҳам ўз замонининг эпг илғор фикр кишиси бўлган Навоий ўз севикли қаҳрамонининг назарини ўша вақтда бошидан-оёқ ҳикматлар билан тўла бир ўлка сифатида танилган Юнонга қаратади ва Фарҳоднинг қисматини Юнон ўлкасининг бир ҳовуч тупроғи бўлган файласуф Суқрот ҳал қилади.
Давлат хазинасидаги биллур сандиқ ичидан чиққан усти ёпиқ ойнаи жаҳоннамо устида: «Ҳарким бу ойнани очиб тамоша қилмоқни истаса, Юнонистонга борсин. Суқрот ҳаким билан кўришсин», деб ёзилган, шундан сўнг Фарҳод Юнонга боришга қарор қилади. Юнонга бориб Суқротни топишга ва унинг учун қоронғи бўлган тилсимни очишга аҳд қилган Фарҳод зўр муъжизалар кўрсатади. Баҳодир юрак, ўткир кўз ва зўр жисмоний кучга эга бўлган гўзал йигит уруш қилиб аждаҳони ўлдиради, жаҳонни қопқора тутунга бостирган Аҳраман девни енгиб ҳалок қилади. Искандари Румийнинг тилсимини очади ва Суқрот тоғидагн қоронғи ғор ичида буюк файласуфни топади. Буларни Фарҳод ўз умрининг сўнгида шундай якун қилган эди:

Бири Юнонга маркаб сургонимни,
Қилиб разм аждаҳо ўлдургонимни.

Иккинчи Аҳраманга айлабон кийн,
Жаҳонни қилганим қон бирла рангин.

Учинчи Искандари Румий тилисмин,
Ки очдим тенг қилиб ер бирла жисмин

Бўлуб тўртипчи Суқротка рақамкаш,
Ки ғори ичра кирдим аждаҳоваш.

Ки то олам биноси бўлди бунёд,    
Бу янглиғ қилмади иш одамизод.

Бу каби муъжизалар яратган Фарҳод қоронғи ғор ичида ҳаким Суқротдан ўз қисмат китобини ўқийди. Суқрот эса Фарҳоднинг келажагини айтиб бўлиб унинг олдида жон беради. Фарҳоднинг бундан сўнгги бутун ҳаёти Суқрот айтган наҳрлардан оқади.
Фарҳод халқ ва инсоният олдида ғоят зўр бир одоб сақлайди. У, илм ва ижодда топган ўз камолини ҳам яна шу одамизод учун ишлатади. У Ширин ўлкасига бориб, зўр тоғни тешиб, қисматнинг оғир юклари остида янчилиб турган ишчиларни кўради, уларнинг қанчалик зўр ишга бел боғлаганлпкларини, қанчалик машаққатлар ичида қолганликларини англайди ва жони ачийди, уларга ёрдам беришга қарор қилади. Унинг ўзига қилган қуйидаги хитобида бутун борлигини инсониятга бағишлаган киши экани жуда равшан бўлади.

Ҳунарни сақлабон неткумдур охир,
Олиб тупроққами кеткумдур охир.

Одамзодни юксалтиришга бўлган бу имон Фарҳод тўғрисида халқ орасида зўр афсона юзага келтиради. У, Арманда экан энг аввало бориб унинг меҳнаткашларига қўшилади. Уларнинг мушкулини осон қилади. Халқ орасида зўр овоза кўтарилиб, бу Маҳин Бону ва Ширингача етади. Ширин ва Маҳин Бону бундай зўр ижодкорни кўришни ўзларига бир ғанимат ва неъмат деб тушунадилар. Маҳин Бону Ширинга энг аввал зўр бир меҳнаткаш тўғрисида хабар беради ва Ширин шундай бир одамни кўришни ўзига ғанимат деб билади:

Биров дерларки пайдо бўлган эрмиш,
Қиёмат ошкоро бўлган эрмиш.

Ки уч йилда не иш битмиш саросар,
Ўзи бир кунда қилмиштур баровар.

Маҳин Бону чу бу роз этди ифшо,
Париваш айлади майли тамошо.

Деди ул ён жанибат сургулукдур.
Бу иш гар вокиъ эрса кўргулнкдур

Ғаниматдур уни кўрмак кишига,
Тамошо айламак қилган ишига.

Маҳин Бону билан Ширин Фарҳоднинг меҳнатини кўргани келадилар ва шунда биринчи мартаба Фарҳод қуёшининг ўти Шириннинг туташгучи юрагига тушиб уни ёндиради. Икки юракда тенг баровар оташин севги пайдо бўлади:

Кўриб Ширинни ҳайрат лол қилди,
Таажжуб бир йўли беҳол килди.

Кўрунгач кўзга мундоқ чеҳри онинг,
Ичига солди шўриш меҳри онинг.

Мўъжизалар яратучи Фарҳодни кўрган Маҳин Бону ва Ширин унинг ишига офаринлар ўқиб, бошидан жавоҳирлар сочадилар.
Фарҳод ва Ширин ўртасидаги алангали ишқ жуда реал инсоний муносабатлар асосида юзага келади. Бу ишқ, Фарҳод ва Шириндаги энг олий хислатлар, кишиликка, инсон ҳурриятига муҳаббат билан маҳкам боғлангандир. Фарҳод билан Ширин ўртасидаги бу ишқ  одамнинг камол топишига, унинг маънавий жиҳатдан покиза бўлиб кўтарнлишига хизмат қилади.
Ширинни ссвган Фарҳод унинг жаннатдан ҳам гўзал ватанини, халқини, унинг тупроғини ҳам севади. Унинг халқининг тинч ва осойишта тирикчилиги учун курашади. Унинг юртини босиб келаётган душманга қарши чиқади ва кўкрак кериб, ўз ўлимини бўйнига олиб, уни қўриқлайди. Ширин ватани ва унинг халқининг қийналган кунлари, Фарҳод учун энг азобли дақиқалар бўлиб сезилади. Шунинг учун халқ бошига келаётган балога қарши энг аввал унинг ўзи кўкрак тутади ва упи қайтаришта ҳаракат қилади.
Навоий тасвирида Фарҳоднинг шахсий тақдири бутун ватан ва халқ тақдири билан ажралмас боғланган, шу халқ осойишта турмуш кечирган ва ватанда тинчлик ҳукм сурган бир вақтдагина Фарҳоднинг севгиси ва унинг хусусий тақдири омон топар эди. Фарҳод образининг энг муҳим моҳиятларидан бири шудир.
Фарҳод билан Ширин ўртасидаги юзага келган абадий дўстликнинг асоси, бу икки дўстнинг тахминан бир фикр ва бир маънавий савияда бўлишида, инсоний хусусиятларга тенг эга бўлишларида, вафо ва садоқатда тенг бўлишларида, жасорат ва мардликда баббаровар бўлишларида, тенг оташин қалбга эга бўлишларида, ўз ватани ва халқини баббаровар яхши кўришларидадир. Агар Ширин Фарҳоддан маънан заррача кам бўлса эди, икки ўртада ҳечқандай гармония юзага келмас ва бундай бир умрбод дўстлик достони ҳам тўқилмаган бўлар эди.
Фарҳоддаги энг муҳим хислатлар Ширинга ҳам тамом хосдир. Ширин ўзини тўла маънодаги инсон деб англайди. У, энг оғир минутларда Фарҳоднинг дардига малҳам бўлиб, қайғусини енгиллатади. Агарда Шириндаги мардлик ва садоқат Фарҳод билан тенг бўлмаганда эди, Фарҳод ҳам ўз севгисида бунчалик баланд кўтарилмаган бўлар эди. Фарҳод ҳаётини маънан тўлдирган Шириндир.
Бу ҳол Шириннинг Фарҳодга ёзган хатида жуда очиқ кўринди. Навоий достонининг энг гўзал ўринларидан бири бўлган бу хат Ширинни ҳақиқий ва пок инсон сифатида гавдалантиради. Шириннинг қалби энг аввал Фарҳодга нисбатан энг нафис ва энг нозик бир меҳрибонлик, жонкуярлик билан тўладир:

Не бўлгай эрди чархи зулм пеша,
Мени сендин жудо қилмай ҳамиша,

Хироминг чоғи йўлдош бўлсам эрди.
Сукунинг вақти қўлдош бўлсам эрди.

Қуёш янглиғ бўлиб кундуз қариннинг,
Бўлиб тун соя янглиғ хамнишининг,

Тикон кирса кафинга қийнасидин,
Чиқарсам эрди кирпик игиасидин.

… Кўруб хору хас ўрнингда ниҳони,
Сочим бирла супурсам эрди они.

Бу сатрлар билан Ширин Фарҳодга катта тасалли берар, унинг юрагига қувват киргизар эди. Фарҳод тўғрисида севгилининг мадҳиясидан иборат бўлган бу хатда Ширин уни сабрга, тоқатга, чидамли бўлишга чақирарди.

Вале бўлмиш жаҳон аҳлига маълум,
Ки илъкингда қотиқ хоро эруғ мум.

Чекарга дарду андуҳ журъатинг бор,
Бало тортарға сабру тоқатинг бор.

Агарча фирқатимдин нотавонсен,
Вале ҳам эрсену ҳам паҳлавонсен.

Ўз халқининг ва ватанининг аҳволи тўғрисида ва унинг золим Хисрав қўлида талон-торож бўлиб ётганидан сўзловчи бу хатда Шириннинг қизлик номуси, ундаги иффат, бокиралик, ҳаё ва одоб ҳам ёрқин ифода қилингандир. Улуғ инсон бўлган Фарҳоднинг жавоб хатида эса энг мукаммал бир тимсолини топган.
Ширин Фарҳодни мукаммал бир одам сифатида севади, бу одам қаршисида ўз бурчини тўла англайди ва адо қилади. У, Хисравдан келган элчига берган жавобида дейди:

Менга не ёру не ошиқ ҳавасдур,
Агар мен одам ўлсам ушбу басдур.

Гўзал Шириннппг тили билан ўзбек халқининг улуғ шоири Навоий бу сатрларда асрлар ва замонларнинг шиорини битиб қолднргандир. Шириннинг бу сўзидан биз унинг бутуп маънавий ҳаётнпи англаймиз, у шу сўзлар билан ўзига зўр бир салобат туғдиради ва уни жаҳон адабиётидаги энг гўзал ва энг мукаммал ишланган образлар қаторига қўяди. Ширин ва Фарҳод кишиликнинг энг яхши ижодчилари томонидан яратилиб қолдирилган энг катта образларни эслатиб турадилар.
Фарҳод ва Шириннинг образи ҳечқачон кўнгиллардан чиқмагани каби, бу икки буюк одам яратган дўстликнинг ҳам оти ўчмайди. Бу Шопур, Маҳин Бону ва Баҳромдир. Бу пайт Навоий достонининг энг халқчил ерларидан биридир.
Дўстлик халқлар ва одамлар ўртасидаги энг табиий бир ҳол. Чин одамлар доимо бир-бирларини ўзларига дўст ва йўлдош кўра келганлар. Фикр ва руҳдаги бирлик, ният ва амалдаги биргалик, иш ва ҳаётдаги биргалик кишилар ўртасида дўстлик уруғини соча келган. Халқлар ва кишилар ўртасини эксплоататор синфларгина бузадилар. Хусусий мулк ва молу дунё талаши билан эксплоататор синфлар халқлар ўртасига низоъ ва ажралиш соладилар. Дўстлик ва иноқлик сифати, ҳамкорлик сифати кенг халқ оммаларининг энг зўр хусусиятидир.
Навоий халқ фарзандларидаги ана шу чин хусусиятни ўзининг доҳиёна кўзлари билан кўра билган, халқлар ўртасида дўстликни юзага келтирадиган асосларни ва душманлик соладиган элементларнн кўрсата билгандир.
Шопур Фарҳоднинг бир умрлик чин дўстидир. Шопур фақат Фарҳоднинг эмас ва балки Шириннинг ҳам бир умрлик чин дўстидир, ўзбек Фарҳод, арман Ширин ва эронли Шопур уртасида юзага келеан дўстлик ўлим ёстиғигача ўзгармас ва айнимас дўстликдир. Бу дўстлик бошларга бало ва мусибат келган кунларида синалган, кураш ва машаққат кунларида зоҳир бўлган вафо ва садоқат асосида  мустаҳкамланган дўстликдир. Бундай дўстликнинг асоси зўр бўлади. Уни қўпориб ва ағдариб бўлмайди. Бу ҳақиқатан шундандир. Арман ўлкасини чет таловчилар босиб келган пайтда бу дўстлик яна ҳам маҳкамланиб очиқ кўринади. Халққа бўлган муҳаббат, ватанга бўлган муҳаббат, кишиларнинг ўзларига ва ўз идеяларига бўлган садоқат, уларни бир-бирларига яна ҳпм қаттиқроқ боғлайди. Ватан душманларига, халқ душманларига бўлган ғазаб ва нафрат, ватан тупрогини асраш учун бўлган ҳиммат ва онт, уларни яна ҳам бирлаштиради. Табиийким бундай зўр синовлардан ўтган дўстлик бир умрлик ажралмас ва бузилмас бўлиб маҳкамланади. Дўстлар бир-бирларининг ишларини тугаллайдилар. Бири бошлаб кетган ишни бири охирига етказади, бири яратолмаганни бири барпо қилади. Бири тиклолмаганни бири ўрнатади. Фарҳод, Ширин, Шопур ва Баҳром ўртасидаги дўстлик шундайдир.
Баҳром Фарҳоднинг қабрини қучоқлаб йиғлар экан Навоий унинг тили билан бу дўстликнинг чин марсиясини айтгандир:

Кўзим чиқсун сени кўргунча мундоқ,
Кесилсин тил сени сўргунча мундоқ,

Нелар келмиш бошингга ғурбат ичра,
Не ғурбатлар чекибсен шиддат ичра.

Кўзинг очиб кўтаргил бошинг охир!
Ки келмиш бир ҳазин цўлдошинг охир!

Тепиб гардунға ун сесканмагинг йўқ,
Тушуб оламга ўт тебранмагинг йўқ.

Кўз очмассан, дебон, келган қулумдур,
Масал чин бўлдиким уйқу ўлимдур.
Бу ишиииг тоқати мендин йироқдур,
Муни кўргунча ўлсам яхшироқдур.

Ўзбек, арман ва эрон халқларининг фарзандлари ўртасида юзага келган дўстликни юксак образларда куйлаш билан бизнинг улуг Алишеримиз кишиликнинг энг прогрессив идеялари даражасига кўтарилган, буюк гуманист сифатида халқлар биродарлиги ва интернационализм куйчиси бўлиб қолгандир.
Хисрав, маккор кампир ва Шируя орқали Навоий одамларнинг иккинчи гуруҳини, ёмонлик дунёсини кўрсатган.
Хисрав — золим, инсон ҳурриятининг раҳмсиз қотили ва ўз айшу ишратлари учун қонлар тўкишга, юртларни вайрон қилишга, халқларнинг уйини барбод беришга тайёр турган бир шоҳ. Навоий Хисравда одамгарчиликни кўрмайди. Лекин Хисравнинг ўз кишилари, ўз дўстлари бор. Аммо бу дўстлар ким? Бу дўстларнинг бири маккор кампирдир.
Маккор кампир Хисравнинг энг яқин кйшиси, дўсти, лекин у инсон эмас. Унда бирорта бўлсин чин кишилик хислати йўқ. У ўз умрида бир сўз бўлсин рост тапирмаган. Бутун ҳаёти ҳийла, макр ва найранг асосига қурилган. У сиҳргарликни бошласа тошларни мум қилиб юборади. Макр асосида қиз билан отани, она билан ўғилни эру хотин қилолади. Ҳийла ва зулм билан кишиларнинг хону монини куйдиради. Унинг ҳаёт бўлишидан кишиликка зарардан бошқа ҳечнарса келмайди. Пўлат тоғ бўлган Фарҳодни у бир дамда фусун ва сиҳр билан барбод қилади. Хисравнинг дўсти бўлган бу одам қотил, Фарҳодни ўлдиручидир. Навоий уни шундай тасвирлайди:

Хутути макрдин юзида юз чин,
Тилига ўтмайин умрида сўз чин.

Чу соз айлаб фусупий ҳийлайи шум,
Қўлида хора юмшаб ўйлаким мум.

Бериб сўргач фусунлиқ можарони,
Отага қизни, ўғилга онони.

… Қачон носозлиғ айлаб ирода.
Бузуб бир сўз била юз хонвода

… Урарга зулм тиғин тез ҳуш ул.
Демайким тез ҳуш, Фарҳодкуш ул.

… Ки гар Фарҳод бўлсун кўҳи фўлод,
Берар афсун била бир дамда барбод.

Хисравнинг бутун ҳаёт қоидаси аиа шу макр ва ҳийла асосига қурилган, у шунга мажбур, у фақат шу асосда яшай олади. Навоий жуда характерли чизиқларда тасвир этган бу кампир, Хисравнинг қиличи, у Хисрав душманларининг бошини кесади, ёстиғини қуритади, Хисрав макр ва ҳийлани, макр ва ҳийла кишилари Хисравни яратади. Бу бўлмаса Хисрав асло яшолмайди ва ҳукмрон ҳам бўлолмайди.
Хисравнинг иккинчи дўсти унинг ўз ўғли Шируядир. Бунинг одам бўлиб қилган энгзўр иши ўз отасини ўлдирмоқдир. Маккор кампир Фарҳодни ўлдиради, Шируя ўз отаси Хисравни ўлдиради. Хисравнинг ўзи бўлса шахсан шу ишларнинг бошида туради. Шоҳ Хисравлар дунёси шудир.
Хисравнинг образини яратишда Навоий реал борликка суянган ва бу дунёнинг моҳиятини доҳиёна очиб ташлагандир. Уларнинг ички маъносини, қадри ва қимматини тўла изчиллик ва зийраклик билан фош қилгандир.
Фарҳод, Ширин кабн мазмундор одамлар қаршисида Навоий Хисравларнинг маънан пуч ва ўлик ҳаётини тасвир қилади. Фарҳод ишқни киши юксаклигикинг муҳим бир хислати тариқасида тушунади. Зоҳирда Ширинга ошиқ бўлиб кўринган Хисрав эса ҳақиқатда, икки оёқли бир маҳлуқ тариқасида гавдаланади. Фарҳод ва Хисрав иккови ўртасида ўтган машҳур тортишувда Фарҳод қанча баланд кўтарилса, Хисрав шунча тубанга тушади, маънавий дунёси тору мор келиб, яланғочланади ва кўз ўнгимизда шоҳ кийимини кийиб тахтга чиққан икки оёқли махлуқ суратланади. Фарҳод шоҳлар аҳлининг чин севги ҳисларидан маҳрум эканликларини, одамгарчиликда, севгида шоҳ билан фақир, хўжа билан гадонинг тенг эканини айтади.  Бу олижаноб фикрлар яшин чаққан каби Хисравнинг ички дунёсини титратадилар. У қақшаб қолади:

Деди: Қайдин сен э мажнуни гумроҳ,
Деди: Мажнун ватандин қайда огоҳ.

Деди: Недур сенга оламда пеша,
Деди: Ишқ ичра мажнунлик ҳамиша.

Дедиким, ишқ ўтидин де фасона,
Деди: Куймай киши топмас нишона.

Дедиким, куймакингни айла маълум,
Деди: Андин эрур шоҳ аҳли маҳрум.

Деди: Қай чоғдин ўлдинг ишқ аро маст,
Деди: Руҳ эрмас эрди танга пайваст.

Дедиким, дилбарингнинг де сифотин,
Деди: Тил ғайратидин тутмам отин.

Деди: Ким ишқига кўнглунг ўриндир,
Деди: Кўнглумда жондек ёшриндур.

Деди: Васлига борсен орзуманд
Деди: Бор мен хаёли бирла хурсанд.

Деди: Кўксунгни гар чок этса бебок,
Деди: Кўнглум тутай ҳам айла деб чок.

Деди: Бу ишқ тарки ихшироқдур,
Деди: Бу шева ошиқдин йироқдур.

Дедиким, шаҳга бўлма ширкат андиш,
Деди: Ишқ ичра тенгдур шоҳу дарвиш.

Деди: Кишвар берай, кеч бу ҳавасдин.
Деди: Бечора; кеч бу мултамасдин.

Нечаким бўлди мушкул сўз хитоби,
Баси осон анга етди жавоби.

Хисрав саволларига берган ҳарбир ўткир жавоби бbлан Фарҳод уни ер билан тенг қилади. Унинг муҳокамаларидаги пучликни очиб ташлайди, ва буюк Фарҳод қаршисида увоқ ва майда бўлиб қолган шоҳ, зулмга қўл узатади. Фарҳодни дорга осишга ва ундан сўнг зўр ўт ёқиб куйдиришга буюради:

Сиёсат қилгулиқдур бу фидои,
Ки ҳарбир тоғ ила води гадои.

Яна кўргузмагай бу хавфу даҳшат,
Салотин хизматида сўзга журъат.

Ғазаб бирла буюрди шоҳи ғаддор,
Ки урдилар ҳисор олида бир дор.

Навоий Хисравни, одамзод гулистонига тушган бир ҳашарот сифатида англайди ва шундай тасвир қилади. Хисрав шунча золимки, унинг дастидан Фарҳод ўлади, Маҳин Бону ўлади, Арман ўлкаси хароб бўлади. Навоий тасвирида Хисрав одамзоднинг офатидир. Навоийнинг ўлмас достонини ўқир эканмиз, Хисрав образи бизга кишиликнинг энг ашаддий душманларини, одамзоднинг энг яхши фарзандларини йўқотиш, ижодий фикрларининг энг улкан намуналарини ўтга ёқиш, тинч ва осойишта турмуш кечиручи халқларнинг ватанини тўпга тутиш, бомбардимонлар қилиш билан ўз ҳокимиятпнч мустаҳкамлашни истовчи қонхўрларни эслатади. Фарҳод ўз севгилисининг юртини обод қилучи, унинг тинчлиги ва осойишталигини сақловчи, Хисрав эса ўз «севгаиининг» юртига ғорат беручи, ва барбод қилучисидир. Фарҳод ўз ишқи йўлида халқнинг тинчлигини бузучи, ўлкалар ва юртларни хароб қилучи шоҳдан жуда қаттиқ кулади:

Жафо майдонига ҳардам суруб от,
Киши андин нечук қилгай муҳобот.

Эрур бу турфароқким тортибон тиғ,
Қорартиб ерни хайлинг уйлаким миғ

Қилиб эл мулка ичра қатлу торож,
Олай деб мулк элидин тахт ила тож,

Бировниким бериб мулкиии барбод,
Қилурсен нозанип кўнглини ношод.

Шикастиға стам ёйин қурарсеи,
Эшитдим ишқ лофин ҳам урарсеи.

Бу бўлғай ишқу, дард оҳини ваҳ-ваҳ,
Вафоу миҳр шарти оллоҳ-оллоҳ.

Киши ишқида зор ўлмоқ бу бўлғай,
Ғамидин беқарор ўлмоқ бу бўлғай.

Фарҳод Хисрав ишқида маъно бўлмаганидаи, вафо, меҳр ва садоқат бўлмаганидан қаттнқ кулади. Истиҳзо қилади. Фарҳоднинг Хисрав ишқига қараши чуқур нафрат ва киноя билан тўлган.
Фарҳод тенг ва баровар ишқ тарафдори. Унинг тушунчасича бундай севги халққагина хос. Хисрав буни англашдан бутунлай ожиз. У бундай ҳақиқий ишқнинг борлигини ёлғиз халқдан эшитибгина билган. Ишқ сўзини халқдан эшитиб билган Хисрав чин севгучи юракка эга бўлган Фарҳодга рақиб бўлиб, Ширинга, уни ҳатто кўрмасдан туриб ошиқ бўлади:

Эшитиб халқдин ишқи сўзини,
Анга шоҳи рақиб этгай ўзини.

Бировга кўрмай ўзин ошиқ эткай,
Бу ошиқлиқда ўзин содиқ эткай.

Фарҳод бошдан-оёқ Хисравнинг маънавий ҳаётидан, унда чин инсоний хислатларнинг йўқлигидан кулади. Тенг севгига лойиқ бўлмаган шоҳ Хисрав ўзига севгили бўлажак гўзалнинг ватанига қўшин тортиб келади. Одамларини ўлдириб, ўлкасини вайрон этади. Фарҳод ундан қаттиқ заҳарханда қилади:

Анинг мулкига солғай қатлу торож
Бадандин бош тушургай, бошдин тож,

… Адолат ушбу бўлғай лавҳаш оллоҳ,
Шужоат бунча бўлғай бсракаллоҳ.

Ширин ҳам бутун вужуди билан Хисравни ёмон кўради, уни золим, қонхўр деб атайди. Навоий Шириннинг Фарҳодга ёзган хатини келтириб ёзади:

Бўлуб кўб зикр мактуб ичра Парвез,
Ани деб гоҳи золим, гоҳи хунрез,

Етиб Арманни вайрон қилғанини,
Улусқа ғорати жон қилғанини…

… Агар ошиқ будур маъдум хушроқ,
Висол иқболидин маҳрум хушроқ.

Ҳақ андии асрасунким бўйла ошиқ,
Ўзин кўргай мурод авжида фоиқ.

Ширин Хисравга хотин бўлишни, унинг шоҳ деган зўр овозасига қарамасдан, ўзига чидаб бўлмас катта бир хўрлик деб тушунади. Унинг билан тиз чўкиб кўришмоқдан кўра ўлмакни ўзига шараф деб билади… Шириннинг қаҳрамон образини Навоий бизга уни қўрғонда Хисрав қамАлидан ўзини курашиб асраш тўғрисидаги оНти билан яна мукаммаллаб беради:

Менинг жисмимда то жондин рамақдур,
Ишим қўрғонда ўзни асрамоқдур.

Фарҳод ва Ширин курашчан кишиларнинг образидир. Улар энг муқаддас ва энг олижаноб хислатларни ўзларида ташийдилар. Улар то ўлгунча ўз идеялари учун душман — Хисравга қарши курашадилар.
Аммо Фарҳод билан Ширин яшаган жамиятда Хисравлар ҳокимлик қиладилар. Шунинг учун умр бўйи бахт ахтарган Фарҳод доим бахтсизликка тушади. Эрк излаган Ширин ўлимга йўлиқади. Хисравнинг қўли остида яхшилик ва адолат ўлдирилиб, ёмонлик — бадкорлик тантана қуради. Икки пок ва бокира қалбнинг боши замоннинг қаттиқ тошларига урилади ва парча-парча бўлиб синади.
Фарҳод ва Ширин ниҳоят ўзларини ўраб олган муҳитга, замонага, унинг тузумига ва унинг расм ва одатларига қарши исён кўтарадилар, дод дейдилар. Зулм ва адолатсизликни қарғаб кўзёши тўкадилар. Фарҳод ўзининг бутун ҳаёт йўлига якун ясайди: «қанча яхши иш қилган бўлсам шунча зулм ва ёмонлик кўрдим, менинг ўткир тош йўнар тешам қанча тош ушатган бўлса, фалак унинг ҳаммасини йиғиб, менинг ўз бошимга отди, қанча буюк тоғлар яратган бўлсам, ўзим қазо ҳукми билан ҳаммасининг остида қолдим, мен ғам тоғи бўлиб қолдим ва балки қайғу тоғи остида йўқ бўлиб кетдим», дейди.

Дегил ҳар тошким тешам ушатди,
Йиғиб гардун менинг бошимға отди

Қачон ёғдурса гардун юз туман тот
Булар остида неткай бир синиқ бош.

Фалакваш тогларким ерга солдим,
Қазодин барчанинг остида қолдим.

Менга бўлди фалак қатл айлаган чоғ,
Узолғон турбатимнинг тоши бир тоғ.

Ул авлоким дегаймен кўҳи ғаммен.
Ки кўҳи ғамнинг остида адаммен.

Ширин, кўксимни юз пора қилган билан дунёнинг зулмига қандай чора қилаолар эдим дсб йиғлайди:

Киши гар кўксуни юз пора қилсун,
Фалак бедодига не чора қилсум.

Фарҳод золим дунёга қараб: «зулмнинг сўнгги борми? Менинг бошимга қандай қора кунлар келтирдинг?» деган хитоб билан зўр қарғишлайди:

Ки э золим сиеҳри кина парвард,
Чиқардинг ушбу хоки жисмдин гард.

Тариқи зулм ила кин мунча бўлғай!
Жафо қилмоққа ойин мунча бўлғай.

Ажал тиғин чекиб сурсанг не бўлди,
Мени бир қатла ўлтурсанг не бўлди.

Ғариби хастаю маҳзун эманму,
Бало водисида Мажнун эманму.

…. Қаён борди сенинг озарминг охир,
Қора тупроққа чеҳри гарминг охир.

Неча жонимға мундоқ кеча бўлғай,
Кеча жонимга мундоқ неча бўлгай.

Бошимға кўрки не тун келтурибсен,
Демай тун не қаро кун келтурибсан.

Фарҳод ва Шириннинг ҳалок бўлишидан бағри қон бўлиб кетган буюк Алишер яхшиларнинг ўлимидан ёмонларнинг роҳатланиши ҳақида ўша замон учун жуда ҳам характерли бўлган чуқур ҳикматлар айтади: «Кишининг гавҳари қанча тоза бўлса, унинг зулмидан шунча қайғули бўлади. гавҳарнинг энг асили ёқутдир, бироқ замон унинг бағрини ҳам тешиб қон қилади, қуёшдан борлиқ нур олади, аммо кеча уни ҳам тупроққа кўмади, пиёлаларга тўлган қон — шароб битта фосиқнинг бир дамлик хушвақтлиги учундир; юзлаб покиза гавҳарларни тупроққа ташламоқдан битта банги қувонади; кўкариб турган дарахтни синдириб ёқишдан ўтпарастнинггина кўнгли тинади, Фарҳод қонини аямай тўкишдан Хисравпша базм қуради». Ёлғиз афоризмлардангина иборат бўлган бу сўзларнинг байти шудир:

Кишининг неча кўпроқ гавҳари пок.
Анинг бедодидин кўпроқ аламнок.

Чу асли пок гавҳар келди ёқут,
Тешиб бағрини қон айлар анга қут.

Қуёшким коинот андин олур нур,
Қилур хар тун қаро тупроққа мастур

Баси соғарнинг андин қони тўлғай,
Ки бирдам фосиқи хушҳол бўлғай.

Етиб юз жавҳари покизани хок,
Ки андин бангини бўлғай фараҳнок.

Бериб бир нахлға ҳардам шикасти,    
Ки тингай тобдин оташпарасти.

Тўкиб Фарҳод қонин бемадоро.
Ки Хисрав майдин ўлғай мажлис оро.

Фарҳод ва Ширин достони Навоий айтган бу фикрларни бизга жуда гўзал бадиий образларда исбот қилиб беради. Икки севгучи юракнинг ўлмас образи бизнинг қалбимизда жой олиб, доим кўз ўнгимизда жилваланади ва биз ундан ҳечбир ажралаолмаймиз ва уларга нисбатан чуқур бир ҳурмат сақлаймиз, уларнинг энг гўзал хислатлари бизда ҳавас ва уйғониш туғдиради, биз шунинг билан фахрланамиз.
Севгучи Фарҳод ва Ширинлар ҳақидаги гўзал ҳикоя асрлар бўйн яшаб келмоқда. Чунки уни халқ яратган, унга ўзининг гўзал ва бой хаёлини киргизган, шунинг учун халқ уни сира унутмайди. Бу гўзал ҳикоянинг моҳиятида севги фожиасининг тарихи билан бир қаторда жуда чуқур инсоний фикрлар ва туйғулар ётади.
Фарҳод билан Ширин. образига севги ҳурлиги, инсон шахсининг ҳурлиги идеяси, гуманизм ва халқлар биродарлиги идеяси, ватанпарварлик ва ватанни мудофаа қилиш идеяси, садоқат ва адолат идеяси, вафо ва ботирлик идеяси, меҳнат ва ижодкорликка муҳаббат идсяси сингдирилган. Фарҳод билан Ширин тақдири — Навоийга яқин ва асрдош бўлган халқлар тақдири, унинг энг яхши ва энг комил кишиларининг тақдиридир. Бу — мулк ва адолатсизлик ҳукм сурган жамиятдаги халқнинг энг яхши ўғил ва қизларининг тақдиридир. Бу—кишиларнинг бахти уларнинг жамиятдаги мулкдорлик вазиятлари билан белгиланадиган одамларнинг тақдиридир. Бу — қайғу ва шодликнинг мадҳия ва марсиясидан, ўлим ва ҳаёт мавзуининг юзига қалқиб чиқиб, унда бирнеча бош баланд кўтарилиб, келажакка боққан ботир одамларнинг қасида ва мадҳиясидан иборатдир.
Халқ Фарҳод билан Ширин образида ўзининг қайғули ўтмиш тарихини кўриб келган: унинг ўғил-қизлари эса ундан ўз ота-боболарининг тақдирини кўриб келгандирлар.
Улуғ шоир ўзининг ўлмас образлари билан кишиларга адолат ва шодлик ҳисларини пайванд қилар эди. Улуғ шоирнинг образлари кўп наслларга вафо, қаҳрамонлик, инсон шахсининг ҳуррияти ва муҳаббат ҳуррияти учун кураш сезгилариии, ватанга муҳаббат сезгиларини пайвандлаб келган. Фарҳод билан Ширин ўртасидаги оташин ишқ кишини юксалтиради ва камолга етказади.
Шунинг учуп ҳам ўзбск халқи Фарҳод ва Ширин образларини жуда яхши кўради ва уни ҳамавақт ёдида тутади. Ўрта Осиёда Навоийнинг Фарҳод ва Ширин ҳақидаги гўзал ҳикояси бориб етмаган жой йўқдир. Шунинг таъсири билан Хўжанд ва Бойсун атрофларидаги «Фарҳод тоғи» деган тоғ ва «Ширин сойи» деб аталган сой юзага келган. Машҳур ўзбек халқ шоири Фозил Йўлдош Навоийнинг «Фарҳод ва Ширин», «Лайли ва Мажнун» деган асарлари таъсири билан «Фарҳод ва Ширин», «Лайли ва Мажнун» деган достонлар яратган. Навоийнинг достонлари билан Фозил шоир яратган достонлар орасида умумий сюжет ва идеянинг бир бўлишига қарамасдан бир ажойиб фарқ бор: Навоийнинг ҳар иккала достонида ҳам қаҳрамонлар ҳалок бўладилар. Фозил шоир достонларида буларнинг ҳаммаси тирик қолади ва мурод мақсадга етади. Бундан халқ достонларигагина хос бўлган, Горький айтган, чуқур оптимизм — умидлилик жуда очиқ кўринади. Фарҳод билан Ширин ҳақида жуда кўп халқ афсоналари ва эртаклари бор. Бойсун атрофидан ёзилиб олинган бир ҳикояда Фарҳод қўй боқучи чўпон қилиб тасвирланади. Булар Фарҳод билан Ширин образига халқ муносабатининг қанча зўр эканини кўрсатадиган далиллардир.
Чинакам халқ образи бўлган, асрлар ва замонларнинг муҳаббатини қозонган Фарҳод одамзоднинг келажак наслларига зўр васият қолдирган. Фарҳод билан Ширин ҳали инсон эркин бўлмаган жамиятда киши бошига тушиши мумкин бўлган муснбатлариинг ҳаммасини тортдилар. Фарҳод билан Ширин кўрмаган зулм, Фарҳод билан Ширин чекмаган алам қолмади.
«Фарҳод ва Ширин»ни қаламга олар экан, Навоий қандайдир бир янгилик ахтарар, бирнеча сўз бўлса ҳам кишилар айтмаган нарсаларни айтишга уринар эди. У, эл юриб ўтиб кетган йўлдан чопиб юрмоқ, кишилар айтиб улгурганни бошқатдан такрорламоқ ижодчининг иши эмас деб қарайди.
Навоий ижодкорнинг янгилик яратмоғи зарур эканини қайта-қайта айтади. Ҳаёт бўстонининг саҳнида чаман ва гул кўп эканини ва фақат уни меҳнат қилиб ахтариб топиш зарурлигини сўзлади.

Ани назм этки тарҳинг тоза бўлғай,
Улусқа майл беандоза бўлгай.

Йўқ эрса назм қилгаппн халойиқ,
Муқаррар айламак сепдин на лойиқ.

Хуш эрмас эл сўнгича рахш сурмоқ,
Йўли ким эл югурмишдур югурмоқ.

Бировким бир чаманда сойир эрди,
Нечаким гул очилган кўрди терди.

Ҳам ул ерда эмас гул истамак хўб,
Бу бўстон саҳнида гул кўп, чаман кўп.

Чу бу сўзларки фикр этти замирим,
Кўринди борча маъни дилназирим.

Қилиб кўнглумни бу андеша шайдо,
Таворих айладим ҳар сои пайдо.

Назар айлаб барин аввалдин охир,
Бўлуб бошдин аёқ олимда зоҳир,

Топилди анча сўзким комим эрди,
Қуюлди анча майким жомим эрди.

Бу дурлар чунки манзум ўлғусидур,
Қулоқ, солғанға маълум ўлғусидур.

Буюк ижод доҳиси бўлган Алишер Навоий ўз достонини бадиий тараққиёт тарихида янги бир қадам сифатида яратишга ниятланган ва ўз ниятига мукаммал равишда етгандир.