«Муштум»нинг борди-келдиси

Инқилобғача Тошканд бойлари деб шуларни билар эдик:

1. Шоҳолим ҳожи Шоҳисҳоқов[1] (ҳозирда ҳам давлати катта, бошқалар инқилобдан зарарланган бўлса, бул киши фойдаланди).

2. Вали ҳожи Абдулмалик ўғли* (бунинг ҳам давлати чакки эмас, ҳозирда ҳам бирни учка сотуб, эски ҳолиға қайтмоқ ҳаракатида).

3. Орифжон Маллабоев[2] (вафот, дунёға келган бўлса-да, келмагандек).

4. Орифхўжа Азизхўжаев[3] (бу кунда жуда пири бадавлат, Туркистонни сотқучи машҳур хоинлардан пўчўтни гражданин Саид Азимбойнинг[4] шафоати билан Некалай ҳукуматига содиқ ўғул бўлуб танилған ва унинг кўмаги соясида бутхона, тўнғузхона ва амсоли… хоналарни таъмир пудратини олуб одамшаванда бўлуб юрган эди).

Иккинчи даражадаги бойтарошлар[5]:

1. Комилжон Аҳмаджонов[6] (бул жониворнинг аксар умри шаллақилиқ, лўлилик, моли-мардумхўрлик[7] билан ўтди).

2. Абдулмавлонбой ҳожи[8] (давлати чакки эмас эди. Ҳозирда ҳам ўғуллари иш сурмакда. Бу оила фақат еб-ичиб умр ўтказадир).

3. Ғулом қори Тиллашайхов[9] (бул бечора кўб давлатини «Уламо» жамияти муфтхўрлари[10] йўлиға тикиб, ўзи муфлис[11] бўлаёзған эди. Ҳозирда эса «Уламо» жамиятидан олуб қолған дуолари баракасида тағи ҳам бойуб кетди. Охири бахайр бўлсун).

4. Буродарон Қурбонбоевлар[12] (Буродаронларнинг шуҳратлари масжид солиш биландур).

5. Боқижонбой[13]: («Оти улуғ суфраси қуруқ» мақоли шу кишининг шаънига айтилган, лекин ўзи зарарсиз киши).

6. Иброҳимҳожи Каримбоев[14] (бул кишининг барча ташаббуси тааддуди завжот[15] масаласига кетди. Шунинг баракасида бир неча ўнлаб ўғуллари бўлдиким, бул кишидан миллатнинг қилған истиъфодаси фақат шундангинадир.

7. Азиз Халфа[16] («Уламо» жамиятига кўб хизмат қилуб алҳол тақсирот[17] касалига мубтало бўлуб қолди).

8. Буродарон Норбековлар[18] (агарчандики, бу авлод тараққийпарвардир, лекин мирқуруқлик буларга ирсий касалликдур).

9. Тўхтажонбой Алижонбоев[19] (товламачи бойларимизнинг энг ашаддийси эди, Масков фирмаларини қон қақшатуб, Тошкандга муҳташам масжид солуб берди. Городдаги «Насионал»[20] биноси ҳам унинг хизмати меваларидан. Илгари тарс ёрилуб, сўнгидан шарт синди. Бу кунда бўлса қўйчилиқ қилуб яна қобирғасини ёпуб қолди).

Қисқаси, бу иккинчи даражага киратурган кишилар жуда кўб, машруъ[21] ва номашруъ бу мавқеъга минган алмойи-алжойилар ҳисобсиз, аммо фақат тутуруғи борларнигина ёзиб кўрсатдик.

Инқилобдан кейинги НЭП фарзандлари тўғрисиға тўхталсақ, миямиз шишиб қоладир. Яъни нуқул ғарчча мой еб, чўмучимиз мой устида сузадир… Гап кўп қалам тўмтоқ, иштаҳа карнай палов бедарак, отимиз улуғ суфрамиз қуруғ… каби юқори-қуйи гаплар билан ҳозирга бу кейинги мавзуни иккинчи вақтқа қолдирсамиз ҳам, бироқ НЭПнинг, Тошканд бойларининг «шоҳ асари» бўлған Азимбойбачча[22] устида тўхтолмай ўтолмаймиз. Тузук, бу буродаримиз ўзининг гуруллаган кунларидан нишона қилуб, кейинги уч йилнинг бадалида етти-саккиз ердан масжид бино қилди, ҳатто Юсуфхўжа эшоннинг қабри устига дахма қилиш ҳимматигача боруб етди. Бироқ бу ҳимматлар бизнинг ақли қосиримизча лойиқи шуҳрат ва тақдир эмас… Бизнинг ҳар биримизнинг ёнимиз дўппайдими, дарҳол масжидга урина кетамиз. Аммо ҳамма касал, барча тирриқлик мактаб деган муаммонинг устида! Демакчимизки, бу янги даврнинг «йўлбошчиси» Азим саркордек бир одам бўлсун, мактаб солиш ишини умумийлашдирсун!

Гапдан гап чиқуб, сўз узоққа кетди. Бу мақолани ёзишдан муддао шулки, юқорида Тошканд бойларининг биринчисига Шоҳолим ҳожи акамизни қўйған эдик. Тўғриси, ҳам бу мақола ўша кишининг туфайли билан ёзиладир.

Туркистондан Масковга вагон-вагон магиз, ўрик, гурунч, Масковдан Еттисувга той-той газлама, Еттисувдан Туркистонга қўшоқ-қўшоқ қўй, Туркистондан Масковга яна ҳалиги гап… худда чархфалак.

Бу ишни қилаётқан одам франсиялик Рўкфеллер[23] эмас, америкалик Рўтшилд[24] ҳам эмас, ўзимизнинг тошкандлик Шоҳолим ҳожи акангиз! Бу гап тўғри, Худо берса шундай бўлар экан. Ақл, иш, келим-кетим, ҳаммаси ҳам мошинавори[25]. Албатта, бунчалик иш сурган кишининг чирмандаси ҳам бир неча қоплаб бордир, деб ўйларсиз. Фақирингиз ҳам сизнинг фикрингизда… Тунов кун бойнинг отаси ўлди, элли червонкалаб оқча фақат жанозаға йиғилған қаланғи-қасанғиларға улашилди. Худо зиёда қилсун.

— Неча масжид солди? — деб сўрарсиз, албатта. Ҳозирча солинған масжид-пасжиддан дарак йўқ.

— Неча мактабнинг оталиғини олди? — деб яна сўрарсиз. Лочин билан баҳслашкан олақарға айткан эканки, шуни олсам биркам юзтаси қоладир, деб. Унға ўхшаш бизнинг ҳожи акамиз ҳам башарти энди бир мактабнинг оталиғини олса фақат битта бўладир.

Ҳожи акамизнинг ёшлари эллидан ошқан бўлса ҳам, лекин ўғул-қизлари йўқ, деб баъзи одамлар таъна қиладирлар. Биз айтамизки, ўғулсизлик айб эмас, агар ҳожи акамиз чин ота бўлмоқчи бўлсалар (Худоё, товба қилдим), бутун миллат болалари ул кишининг болалари, ўғуллари, қизлари! Дунёда бундай оталиққа ҳеч кимса ноил бўла олмас, тушунсалар!

— Ҳой, ҳожи!

Ёшинг анчага борди, бир оёқинг ерда бўлса, бир оёқинг гўрда, эсинг борида этагингни ёп! Илло, йиғуб-терганларинг фақат уч-тўрт қузғунларға қолишини унутма! Яъни отинг, донғинг ўзинг билан бирга кўмилмасун…

Сўзимиз ёлғуз бир киши устидагина эмас, «Қизим, санга айтаман келиним сан эшит!» қабилида бошқаларға ҳам ом[26].

Калвак махзумнинг жияни.

«Муштум», 1924 йил, 23-сон, 6-7-бетлар.

[1] Шоҳолим ҳожи Шоҳисхоқов — ҳовлиси Чорсуда, масжиди жомеъни атрофида бўлган.
[2] Валиҳожи Абдумалик ўғли — Ўрдага яқин Занжирлиқ махаллалик, инқилоб кунлари мол-мулкини давлатга топшириб, ўзи Лабзакдаги кичкина ҳовлида яшаб, тўқсон ёшлардан ошиб вафот этган.
[3] Орифхўжабой — ота ҳовлиси Бешёғочнинг Қоратош маҳалласида, янги ҳовлиси Ўрдада — Қишлоқ хўжалиги вазирлиги ўрнида бўлган. Тошкент — Оренбург темир йўли, Тошкент вокзали қурилишини пудратга олган. Саидазимбойнинг куёви.
[4] Саидазимбой — Тошкентнинг энг катта бойларидан бири, ҳовлиси Хадрада, собиқ Тоштрам ўрнида бўлган.
[5] Бойтарош — ўзини бой деб кўрсатадиганлар.
[6] Комилжонбой —Тошкентнинг машҳур чойфуруш бойларидан, Каллахоналик, қулоқ қилиниб, 1930 йил Ўзгантда вафот этган.
[7] Мардумхўр — бировнинг ҳақини ейиш.
[8] Абдумавлонбой — ҳовлиси ҳазрати имом Қаффоли Шоший маҳалласида, Жинкўчалик бўлган.
[9] Ғуломқорибой — бу киши ҳам ўша маҳаллалик.
[10] Муфтхур — текинхўр.
[11] Муфлис — савдода синиш.
[12] Ака-ука Йулдошҳожи, Тошматбой Қурбоновлар — Дегрез маҳаллалик.
[13] Боқижонбой — ҳовлиси Чорсуда, ГУМни ўрнида бўлган, Чорсудаги бузиб юборилган машҳур ҳаммом шу кишининг мулкидан бўлган.
[14] Иброҳимҳожибой — Тошкентнинг кўнчи бойларидан, Чорсунинг Бедабозор маҳалласидан, 1925 йил вафот этган.
[15] Тааддуди завжот хотинлар сони (Муал.).
[16] Азизбой — Хофиз Кўҳакий маҳалласидан, Эски жўвадаги Аброр Ҳидоятов номидаги театр биноси шу кишининг инояти билан қурилган.
[17] Тақсирот касали — иззатталаблик, манманлик.
[18] Каримбек, Комилбек Норбековлар — Сағбон маҳалласидан.
[19] Тўхтажонбой — Чақичмон маҳаллалик.
[20] «Национал» меҳмонхонаси Бухоро кўчасидаги бу бинода ҳозир «Уруш ва меҳнат фахрийлари уюшмаси» жойлашган.
[21] Машруъ — шаръий.
[22] Азимбой — Саидазимбой.
[23] Жон Рокфеллер — (1839-1937) XIX аср охиридан АҚШдаги нефт саноати ва савдосининг монополия соҳиби.
[24] Майер Амшел Ротшилд — XIX асрнинг биринчи ярмидан бошлаб Европанинг марказий шаҳарларидаги банкларнинг соҳиби.
[25] Мошинавори — ўз-ўзидан, ихтиёрсиз.
[26] Ом — умумий, ҳаммага баробар.