Ўртоқлар! Мени кечирасизлар, мен ўзимда бўлмаган сабаб билан доимо бошим оғриқ ҳолатда сўзга чиқишга мажбур бўламан. Шунинг учун, балки, истаган фикримни гапира олмасман. Мен шу ердаги ўртоқ Берегиннинг* айтилган сўзларидаги уч нарсага жавоб беришим керак. Кейин ўзимнинг айтатурган сўзларимни айтарман. Ўртоқ Берегин менинг хатоларимни кўрсатиб бериб яхши иш қилди. Мен хатоларимни шу мажлисда ўз устимга оламан.
Модомики биз ўзимизни танқид қилар эканмиз, албатта, бош­қалар қатори мен ҳам ўзимнинг айбларимни бўйнимга олишим керак. Ўз-ўзини танқид* қилишни шундай англаш керакки, биз ҳеч қайсимиз хатодан холи эмасмиз. Ким бўлмасин: «Хато қилмайман!» – деса нотўғри айтган бўлади. Бизнинг бу мажлисимиз ҳам ўзимизда бўлган хатоларни айтиб бериш учун чақирилган. Шунинг учун бор хатоларни айтиб, ўз-ўзимизни танқид қилишимиз керак.
Бу ерда бир нарсани айтиб ўтиш керак. Ёзувчилар ўртасида икки хил хато тушуниш бор: биринчиси – мажлис, иккинчиси – хусусий гаплашишда.
Биз ҳамма вақт ўзаро суҳбатлашиб ўтирганимизда бир-биримизнинг камчиликларимизни кўрсатамиз, айтамиз. Лекин минбарга чиққан вақтда ҳаммамизнинг тилимиз тутилиб қолади. Мен шу ерда ўтирган ўртоқлар орасида Уйғуннинг гапини жуда яхши тингладим. Ул кўп нарсаларни айтди. Лекин шунда ҳам Уйғуннинг айтмасдан қолдирган нарсалари оз эмас. Чунки сўзлаганда ҳам, мажлислардан чиққанда ҳам ҳамма нарсани очиб ташлаш керак бўлади…
…Ғулом Зафарий* тўғрисида айтиб ўтишим керак. Бу одам мени союз боғига борган вақт(им)да излаб келган. У кишини(нг) меникига нима учун келганлиги сабабини тушунтириб бераман. Менда қанд касали бор. Мен ўзимнинг касалимни тузатиш устида Москвада ва бошқа жойларда тиббий муассасаларда бўлдим. Шу касалимга ҳеч қайда яхши даво топа олмаганимдан кейин табиблар менга шотут ейишни тавсия қилдилар. Мен ўзимни зиёли деб ҳисоблашимга қарамай, шу маслаҳатга ишониб Зафарийдан (бир коса) шотутни олиб келишни сўраганман. У союз боғига мен ухлаб қолганимдан кейин, кеч келиб қолиб, меникига кирмай, Сўфизоданинг* олдига кирган…
…Эртаси куни мени Сўфизоданикига чоқириб қолишди. Биз шу ерда суҳбатлашиб ўтирдик. Шу вақт ўртоқ Шамс* бу ишнинг ярамаслигини айтган. Бунинг танбеҳи тўғри эди. Мана шундан кейин улар билан учрашмай қўйдим. Аммо шундан ке­йин ўртоқ Шамс чақириб менга танбеҳ қилган. Шу вақтда мен ўртоқ Шамсга: «Ўзимдаги камчиликларни тугатиш учун одамларнинг танқидига ва ёрдамига муҳтожман», – дедим. Бу ўзини тузатиш масаласидаги иккинчи маротаба айтган сўзим эди….
Агар эски хатоларимизни шу икки-уч кундагина тузатиб, бизни одам қиламиз десангиз, ёлғон бўлади. Бизни чақириб, англатиб, жамият ичига олиб кириб тузатингиз. Биз турмушга йўл солган кишилармиз. Лекин бу йўлда камчиликлар бўлса, бунинг учун сизлар ҳам жавобгарсиз. Зафарий масаласи шундан иборат. Буни ўша вақтда ўртоқ Берегин билгани йўқ…
…Иккинчидан, цитаталар тўғрисида нимадир айтдилар. Мен буни яхши англамадим. Билсам эдим – жавоб қайтарар эдим. Мен Ҳофиз ва бошқа классиқ ёзувчиларнинг асарларини кўп ўқийман. Форс шоирларининг энг гўзал асарларидан баъзи бир ҳикматли байтларни ёзиб олганман. Ҳозир шулардан баъзи бирларини ўқиб бермоқчиман…* Агар шу зарарли бўлса, мен буни бўйнимга оламан…
Энди энг оғир ва нозик масала бу – Чўлпон ўзини кўрсатмади деган масала.
Москвадан келганимга икки йил бўлди. Аммо шу муддатнинг эллик процентини «скидка» қиласиз. Чунки мен кўп вақт касал бўламан. Мен ярим одамликдан чиққанман. Буни ҳамма билиши керак.
Мана шу икки йил орасида мен қандай ишларни бажардим? «Она»нинг иккинчи бўлимини* таржума қилдим. Бу тўғрида ҳаммадан мақтов сўзларини эшитяпман. Бу бўлим ҳам ҳажм жиҳатдан биринчи бўлимча келади. Жуда катта асар. Ундан кейин Горькийнинг «Егор Буличев»ини*, Пушкиннинг «Дуб­ровский», «Борис Годунов» асарларини таржума қилдим. «Жўр» деган шеърлар тўпламини* нашрга топширдим, Лоҳутийнинг «Оврупо сафари»ни* таржума қилдим. Ундан ташқари, Эски шаҳарда чиқатурган «Тиётру» газетасига* қатнашиб тураман. Ундан ке­йин «Муштум» журналида ишлайман. Агар сизлар шунча ишни ҳам кам десаларингиз мени халтура йўлига тортган бўласизлар. Мен сизлардан тарбия кутаман, халтура йўлига бошлашингизни истамайман. Менинг хатоларим кўп, лекин сизларнинг ташаб­бусларингиз билан мен шу хатоларни тузатмоқчиман.
Энди мени йигирма бир йилдан бери қандай тарбия қилдиларингиз?
Мен ҳозирги кунгача союз аъзоси эмасман. Бунинг сабабини англамайман. Ариза берганимга анча вақт бўлди. Бунинг учун менинг асарларимни таҳлил қилиш керак экан. Мен келганимдан бир ой кейин «Соз» деган шеърлар тўпламим* чиқди. Агар мен миллатчи бўлсам, қора бўлсам, нима учун шу асарни сўзбошисиз чиқардингиз? Тўплам қўлёзмасини муҳокама қилиб сўкиш, танқид қилиш керак эди. Ёшлар Чўлпоннинг асарини бевосита олиб ўқимасдан, восита билан ўқиши керак эди. Мен ўзим бошсўз ёзиб чиқарсам бўлармиди? Бўлмас эди. Нима учун миллатчининг асари сўзбошисиз чиқади? Ундан кейин менинг романим* босилиб чиқди. Бу роман сотилиб ҳам бўлди. Ҳозир ҳеч қаерда йўқ. Бу ҳам сўзбошисиз чиқди. Мана шунга ярим йил бўлди, ҳеч қаерда роман ҳақида бир оғиз ҳам сўз айтилмади. «Ёш ленинчи»да бир мақолани ўқидим, у фақат мақтовдан иборат эди. Мен унинг муаллифига раҳмат демайман, чунки бу мақола менга ҳеч нарса бергани йўқ. Мен Москвадан келганимдан кейин шу асарни союзда ўқиб бермоқчи бўлдим. Биринчи мажлисга 11 киши, иккинчи мажлисга 7 киши, учинчи мажлисга эса 4 кишигина келди, холос. Шунда ҳам раҳбарликдан ҳеч ким келгани йўқ. Фақат ўртоқ Ойдин* бўлди. Мана бу ҳам «эски миллатчи»ни тарбия­лаш!
Мен эски зиёли сифатида хато қилмасдан ишлай олмайман. Сизлар менинг хатоларимни тузатишларингиз керак. Мен: «Асарларим бўйича танқидий фикр-мулоҳазаларингизни айтиб беринглар, мен камчиликларимни ўзим тузатиб чиқаман», – дедим. Менга асаримда яширинган мажозий жойларни тузатиб беришни топширишди. Мен уларни тузатиб чиқдим. Роман босилиб чиққандан кейин анча замон ўтди. Аммо асар хусусида бирор мақола ёзилмади. Шунинг учун ҳам бугун кечгача шу ерда қолиб мени яхши танқид қилишингиз керак эди. Мен ҳам бир кеча қолишга рози бўлуб келгандим. Мен шундай ошкора муҳокама бўлишини ҳозиргача кутаман. Аммо, афсуски, ҳеч нарса бўлмаётир…
…Энди шеърлар хусусида.
Мен қўлимдан келганча шеърлар ёзиб келаётирман. Бу шеърлар баъзи бир журналлар ва газеталарда босилиб турибди. Шеъриятнинг руҳини ўзгартириш тез бўлатурган процесс эмас. Шу қийинчиликни енгиб олиш керак. Бу нарса, масалан, «Соз»да озроқ бўлса, «Жўр»да кўпроқ. «Ўктябрь инқилобини қарши олганда»* деган шеърим тўғрисида ўртоқ Усмонов* «дуруст» деди. Лекин ана шу «дуруст» шеър ҳам босилмасдан ётибди. Сизлар шу шеър чиққунига қадар мени сўкиб тураверасизлар. Аммо бу шеър чиққанидан кейин бир оз масала енгиллик топар деб ўйлайман. (Кулги овозлари.) Чунки аввалгига қараганда унда хийла ўзгаришлар бор.
Мен Москвадан келганимда Акмал ака* мени қабул қил­ди. Айтдики: «Сиз ҳозир шеърларингизнинг художественний томонини қўйиб, кўпроқ сиёсий томонларига аҳамият беринг», – деб. Шундан кейин сайловга бағишлаб шеър ёзиб олиб борганимда (газета идорасида) «Сиз лирик томонлардан ёз­мабсиз», – деб мендан ўпкаланишди. Бу қийин бир нарса. Лекин мен бу қи­йин­чиликларни албатта енгиб ўтаман. Сизнинг танқидингиз, аямас­лигингиз орқасида, «домулла» деб ул ёғини айтмасдан қўйишингиз орқасида бўлса-да мен тузаламан.
Энди икки оғиз сўз «Ҳамлет» тўғрисида. «Ҳамлет» Лондонда довруқланди*. У ҳақда кўп гапирдилар, лекин ҳеч қаерда таржимоннинг номини эсламадилар. Мен ўзим ҳақимда «кўпроқ гапиринглар» деб талаб қилмайман. Лекин таржимон ҳам одам, уни ранжитмаслик керак. Нега энди: «Фалончи ўртоқ мана бундай катта бир асарнинг таржимони», – дейиш мумкин эмас?! Сизлар бундай сукут билан таржимонни ранжитяпсизлар. Биласизларми, мен ўзим: «Таржумага фамилиямни қў­­йинглар», – деб эшикма-эшик юрдим. «Она»нинг таржумасида бўлса таржимоннинг номини техник редакторнинг фамилияси қаторига қўйишган эди.
Яна бир нарса устида ўртоқ Берегинга айтмоқчиман: «Ҳамлет»ни менга беришдан илгари бошқа бировга беришган экан. Лекин у истамаган экан. Сўнгра «Ҳамлет»нинг таржумасини менга берганлар. Биз таржума устида Уйғур* билан бирга ишладик. Охирида газетага чиқдики, «Ҳамлет»нинг таржумаси Чўлпоннинг ҳеч бир иштирокисиз тиётрга чиқди», – деб. Тўғри эмасми (Зиё Саидийга қараб), Зиё ака*?!
З и ё С а и д и й. Таржума Уйғур билан сизнинг ўртангизда бўлган.
Ч ў л п о н (давом этиб). Кейин араб сўзлари устида ҳам гап бўлган. Лекин бу ёлғон! Мен араб эмасман! Мен миллатчи эмасман! Мен арабчани ёмон кўраман! Қурсин араб сўзлари! (Кулги.)
«Ҳамлет» Ҳамза тиётрида қўйилганидан кейин ҳеч вақт таржимоннинг номи эсланмади. Москвада(ги гастрўл чоғида) ҳам таржимон хусусида ҳеч нарса дейилмади. Майли, мен тўғримда ёзманглар. Лекин ёш ёзувчилар бирор асарни таржума қилишганда таржимон номи технический редактор номи билан бир қаторда турибди. Натижада шу бўлдики, ўзингизнинг хаёлингизга келмаганидан кейин мен келиб: «Таржимоннинг номини ёзингиз», – деб Зиё Саидийга ялиниб юрдим.
Мана шу «Ҳамлет» ўйналиб бўлгандан кейин Ўзбекистонда ҳам, Москвада ҳам катта муваффақият қозониб турган бир вақтда ўртоқ Назир Тўрақуловнинг мақоласи* лоп этиб пайдо бўлди. Агар мен «Ҳамлет»ни русча насрий таржумадан ўгирган бўлсам, у Лозинский таржумасини олиб таржума ҳеч нарсага ярамайди деб мени сўкди… Менга эса газетада ўзимни ҳимоя қилишга керакли ўрин бермай, фақат қисқача хатимгина* босилди ва ҳатто союзга жавоб ёзишимга ҳам имкон берилмади.
Фалончи* мени шундай сўкдики, ҳатто мени «отбоқар» деб, «миршаб» деб ҳам сўкди. Ҳеч бир совет матбуотида ишлатилмайтурган сўзлар билан сўкди. Ўртоқ Берегин эса лом-мим демай юрди. Ахир ўртоқ Берегин шу асарнинг редактори эди-ку! Редактор ҳам жавобгарми, йўқми?! Мен минг жойга бош урдим. Хайрият, Санжар* бор экан, топиб таржуманинг оригинали бошқа эканлигини айтди. Шунинг учун бу ерда редакторларга ҳам «жавобгарлик» деган сўзнинг асл маъносини тушунтириб қўйиш керак.
Энди, ўртоқлар, ёшлар ижоди хусусида бир гапни айтмоқчиман. Ҳали ўртоқ Туйғун* сўзлади. У менга бир шеърини берган эди. «Шу шеър тўғрисида фикрингизни беринг, мен яқинда бос­тирмоқчиман», – деди. Мен ёлғон гапирсам, мажлиснинг шаънига асло ярашмайди. Унинг ижоди бадиий жиҳатдан ниҳоятда паст савияда. Агар мен унга шу гапни айт­сам, у мендан аразлаб қолган бўларди.
Ўртоқ Туйғун бу ерда: «Менинг еттита асарим бор», – деди. Бу, балки, ёшларга яхши тарбия бермасликнинг натижасидир. Эндигина ёза бошлаган ёш ёзувчининг еттита асари босилиб чиқибди… Ёшларга адабий маслаҳат берган вақтда улар ёшини, савиясини билиб бериш керак. Битта шеър ёзиб келса, «яхши» деб, уни ўқиб-таҳлил қилиб ўтирмасдан бостира бериш тўғри эмас. Масалан, биз саноат корхоналарини қандай қайта қурдик? Саноат корхоналарига жуда мураккаб машиналар келтирилди. Улар квалификацияси кўтарилмаган бир рабочийга ишониб берилмайди-ку! Худди шунингдек, маслаҳатни ҳам, мавзуни ҳам ўйлаб бериш керак. Ўйлайманки, бу гапларни айтаётганим учун ўртоқ Туйғун мендан асло хафа бўлмайди. Уни кўпроқ тарбия қилиш ўрнига ҳадеб шеърини боса бериш яхши эмас… Шунинг учун бундан кейин ёшларни ҳам текширишимиз, уларнинг соз асарларинигина босиб чиқариш керак. Мана шу масалада ҳам раҳбарларимизга кўпроқ ўйлашга тўри келади.
Энди икки оғиз сўз шеър техникаси тўғрисида. Боя Уйғун тарафидан мисолга келтирилган Элбекнинг формалистик тарафларини айтмоқчиман. Биз кўп шоирларнинг шеърларини олиб қараган вақтимизда вазн масаласи чатоқлигини кўрамиз. Ҳатто Ғафур Ғуломда ҳам вазн масаласида чатоқликлар учрайди. У менга «…………..» деган шеърини ўқиб берди. Шу шеър­да вазн қаттиқ бузилган ўринлар бор. Мен: «Шуни тузатиб чиқинг», – десам, «Бу тўпламимни нашриётга бериб олай, 1937 йилда чиқатурган тўпламимни хатосиз чиқараман», – деди. Демак, ҳалиги тўплам хато билан кетса мумкин экан. «Бу иш бўлмайди», – десам, «Йўқ, мен буни мана бундай қилиб айтиб бераман», – деди. Ғафур Ғуломдек катта шоирларимизда ҳам шундай камчиликлар бор, лекин бу ифрот* тарафига олиб бормаслиги лозим…
…Шеърда қофия ва вазн керак. Лекин шеърнинг руҳи ҳам эсдан чиқарилмасдан, бирга бориши керак. Руҳдан ажралган шеър шеър бўлмайди. Менинг ўзимнинг қийналганлигим шундан бўлса керак.
Икки оғиз сўз Машраб тўғрисида. Бу хусусда яхши мақола чиқди. Машраб – ўзи яшаган жамиятнинг камчиликларини қаттиқ танқид қилган шоир. Шу ҳол ҳозирга қадар ёлғон деб келинаётир. Лекин агар Машраб шеърлари оммага тарқалсин, оммага етиб борсин десак, газетадаги мақолалар билангина кифояланиб бўлмайди. Ҳозир союз, Тил ва адабиёт инс­титути шу нарсага аҳамият бериши керак. Машрабда «Бухоронинг битта дарвозасини қинғир деганлар кофир бўлади» деган сатр бор. Бу сатр мутавозе*. Лекин кўриб туриб ҳар хил таклифларни тўплаб, кўрсатиб, яхшилаб танқид қилиб, ундан кейингина халқнинг қўлига бериш лозим. Бўлмаса, халқ адашиб қолиши мумкин…

______________________
Мазкур йиғилиш 1932 йил 25 апрелдаги «Адабий-бадиий ташкилотларни қайта қуриш ҳақида»ги ВКП(б) МҚ қарорининг 5 йиллиги муносабати билан ўтказилган. Йиғилишда қатнашган Чўлпон ғаразгўй кишиларнинг ўз шаънига айтган ўта субъектив фикр-мулоҳазаларига жавоб беришга мажбур бўлган. Чўлпон, архив ҳужжатларига қараганда, дастлаб ўзбек, сўнгра рус тилларида нутқ сўзлаган. НКВДнинг туман бўлими Ёзувчилар уюшмаси (союзи)га 16 апрелда мурожаат этиб, йиғилиш стенограммасини ўқиб, тузатиб беришни илтимос қилган. Чўлпон гарчанд нутқининг 5 бетли русча стенограммасига озгина қалам текизган бўлса-да, ўзбек тилидаги 9 бетли ўта таҳрирталаб стенограмма матнига мутлақо қалам урмаган. У шу ҳақда русча матн тагига бундай сўзларни қайд этган: «Я прос­мотрел только русский текст моего выступления, а в узбекском тексте, к сожалению, ничего не мог разобрать. Вероятно, стенографистки по узбекской части были людьми очень плохой квалификации. Чулпан. 1937, 21. IV». Нутқнинг ўзбекча стенограммаси чала ва саводсизларча ёзилган бўлса-да, Чўлпон ҳаётининг энг машаққатли даври ҳақида муайян тасаввур беради.
Мазкур стенограмма матни адабиётшунос Ш.Турдиев томонидан илк бор «Ўзбекистон адабиёти ва санъати» ҳафталигининг 1989 йил 1 сентябрь сонида эълон қилинган. 
Берегин Қурбон (1905, Хива – 1938, Тошкент) – давлат ва партия ходими. 1937 йилда Ўзбекистон компартияси МҚ тарғибот ва ташвиқот бўлими қошидаги матбуот сектори мудири, айни пайтда, Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмасининг раҳбарларидан бири. 1937 йил 7 – 8 апрелда бўлиб ўтган йиғилиш раиси.
Ўз-ўзини танқид – большевиклар томонидан «тозалаш» кампанияси авж олган 30-йилларнинг бошларида ўйлаб топилган сиёсий тадбир. Партия ҳар бир коммунист ва ҳатто коммунист бўлмаган совет кишисидан ўзининг сиёсий-мафкуравий камчиликларини расмий йиғилиш ёки матбуотда фош этишни талаб қилган.
Сўфизода Муҳаммад Шариф (1880 – 1937) – шоир, биринчи Ўзбекис­тон халқ шоири.
Ғулом Зафарий (1889 – 1938) – шоир, драматург ва бастакор. Ўзбек мусиқали драма театрининг асосчиларидан бири. «Ҳалима» ва бошқа саҳна асарлари муаллифи.
Ҳусайн Шамс (1902 – 1943) – ишчилар синфидан чиққан ёзувчи. 1936 йилда Ёзувчилар уюшмасининг котибларидан бири.
«…шулардан баъзи бирларини ўқиб бермоқчиман…» – стеногра­фистлар Чўлпон ўқиган шеърларни ёзиб олишга улгуришмаган. Шунинг учун унинг айтмоқчи бўлган фикри мавҳум бўлиб қолган.
«Она»нинг иккинчи бўлими…» – М.Горькийнинг «Она» романи назарда тутилмоқда. Чўлпон икки қисмдан иборат романнинг иккинчи қисмини Москвадан келганидан кейин (1934 йил охири) таржима қилган.
«Горькийнинг «Егор Буличев»и» – «Егор Буличев ва бошқалар» драмасининг Чўлпон қаламига мансуб таржимаси ўз вақтида саҳна юзини кўрмаган ва матбуотда эълон қилинмаган. Мазкур асар 1939 йилда Амин Умарий томонидан ўзбек тилига қайта ўгирилиб, ҳозирги Миллий театр саҳнасида намойиш этилган. Чўлпон таржимаси адабиётшунос Н.Каримов томонидан топилиб, «Жаҳон адабиёти» журналида илк бор эълон қилинган.
«Жўр» шеърлар тўплами – Чўлпон қатағон этилиши муносабати билан мазкур тўплам босмахонадан йиғиштириб олиниб, куйдириб юборилган.
Лоҳутийнинг «Оврупо сафари» – мазкур таржима 1936 йилда адабий журналларнинг бирида ва алоҳида китоб шаклида нашр қилинган.
«Театру» газетаси – 1935 – 1936 йилларда Ҳамза номидаги театрнинг оз тиражли газетаси (муҳаррири Зиё Саид).
«Соз» шеърлар тўпламим» – 1935 йилда нашр қилинган.
«Менинг романим» – «Кеча ва кундуз» дилогиясининг иккинчи китоби («Кундуз») назарда тутилмоқда. Бу роман ҳам 1935 йилда нашр қилинган.
Ойдин (1906 – 1958) – ёзувчи ва жамоат арбоби. 1934 – 1937 йилларда Ёзувчилар уюшмаси президиуми аъзоси.
«Октябрь инқилобини қарши олганда» – Чўлпоннинг эълон қилиб улгурмаган шеъри. Бизгача етиб келмаган.
Усмонов – Ўзбекистон компартияси МҚ тарғибот ва ташвиқот бўлими­нинг 1935 – 1937 йиллардаги мудири Мўмин Усмонов (1903, Қўқон – 1938, Тошкент) назарда тутилмоқда.
Акмал ака – Ўзбекистон компартияси МҚ биринчи котиби Акмал Икромов (1898 – 1938) назарда тутилмоқда.
«Ҳамлет» Лондонда довруқланди – «Ҳамлет»нинг Чўлпон таржимасида ҳозирги Миллий театр саҳнасида қўйилиши ўша даврда катта маданий воқеа бўлган. Шу ҳақда ҳатто Лондон газеталарида ҳам ижоий фикрлар билдирилган.
Уйғур – ўзбек театр санъатининг асосчиларидан бири Маннон Уйғур (1897 – 1955) назарда тутилмоқда.
Зиё ака – ёзувчи ва журналист Зиё Саид (1901 – 1938) назарда тутилмоқда.
Назир Тўрақуловнинг мақоласи – журналист ва жамоат арбоби Н.Тў­рақуловнинг «Қизил Ўзбекистон» газетасининг 1936 йил 27 июль сонида босилган «Ҳамлет»га туҳмат» деган мақоласи назарда тутилмоқда.
Фалончи – ким тўғрисида сўз бораётгани маълум эмас.
Санжар – журналист ва таржимон Санжар Сиддиқ (1903 – 1938) назарда тутилмоқда.
Туйғун (Шукуржон Худойқулов) (1908 – 1979) – шоир ва драматург.
Ифрот – ҳаддан ошиш.
Мутавозе – тавозели, кибрсиз, адабли.