«…баъзида алланималарни умид қил­ған бўласан киши, лекин бахтнинг шо­ҳи этаги сира тут­қин бермайди…»
(«Икки бойға бир қарол» пиесасида Клариче – Турсунойнинг сўзларидан»)

1

«Икки бойға бир қарол» пиесасида Клариче рўлини ҳар тўғрида яхши ва жонли қилиб ўйнаған Турсуной Клариченинг шу аламли сўзларини сира таъсирли қилиб айта олмас эди. Бу қисқағина жумла, агар яхшилаб айтилганда, ўз тилагига эриша олмаған бир қизнинг оғир фожиасини ҳар қандай тош кўнгилларга ҳам сездира олади; ҳар қандай метин юракни ҳам бир қадар қалтирата олади. Аммо бу жумлани Турсуной ўйнаған Кларичедан эшитганлар неча марта эшитган бўлсалар ҳаммасида ҳам ҳижир алам таъсири(ни) ололмадилар, жуда бўлса енгилгина бир кулиб қўйдилар… Бизнинг бу гапларимиздан Турсунойнинг ҳунарсизлигини англамоқчи бўлғанлар бор эса шошмасинлар!
«Бир қарол»ни саҳнага қўйған киши – режиссўр сўниб бораёткан Дорабек (феодал) оиласининг эрка ва нозли қизи Кларичега шундай бир табиат ва хулқ берган эдиким, унинг дунё-дунё алам ва изтироблари ҳам ҳеч кимда ҳеч қандай марҳамат сезгиси қўзғатмас эди. Демак, ўз муаллимининг шу мафҳумда* берган рўлини шогирди Турсуной жуда яхши бажариб чиққан: шундай аламли бир жумлани айтган вақтида уни ҳеч ким қизғанмаған.
Зотан, Турсунойнинг ўз табиати ва хулқи шу эди. Уни кўрган вақтларимда мен ҳамма вақт шоирнинг шу тўрт йўл байтини эслар эдим:
Турмушнинг ўзисиз дея олмайман,
Чунки юзингизда доим жилмайиш,
Қайғи-аламларни эрмак қиласиз,
Эҳтиёж қошида гўдак боласиз…
Турсуной жуда жонли ва шўх бўлса-да, «турмушнинг ўзи» эмас эди, чунки у «доим кулиб ва жилмайиб» юрар эди, ҳолбуки, турмуш ҳамма вақт ва ҳар ким учун «ўйин-кулги» эмасдир; унда «эчкига жон қайғи, қассобға ёғ» деган ҳикмат ҳали ҳам бутун даҳшати билан ҳукм суриб келади. Дунёнинг ёлғиз олтидан биридагина эзилганлар эзганларга қарши қўзғалиб, ёруқ дунё тузиш йўлида иш бошладилар; жиддий, астойдил ва ҳаяжонли иш бошладилар, лекин дунёнинг олтидан беш ҳиссасида ҳалиги ҳикматни ҳақ деганлар ҳукм суриб келадилар, ҳукм! Мана шу учун «доим ўйин-кулги»дан бўшамаған, ҳамма вақт «қайғи-­аламларни эрмак қилған», эҳтиёжини сира писанд қилмаған, унинг олдида «гўдак бола» каби бепарво юрган Турсуной, албатта, турмушнинг ўзгинаси эмас эди.
Шу учун у турмушнинг ўзгинасини тўғри акс этдирган асар ва рўлларда муваффақ бўлолмасдан, ҳамма вақт жиддиятдан кулган нарсаларда муваффақ бўлуб келди.

2

Дорабек қизи Клариче турмушда, ҳақиқатда, балки, мунча енгил ва мунча эрка бўлмағандир. Юқоридағи жумлаларни у, балки, йиғлаб туриб гапиргандир. Лекин Клариче – Турсуной уни бизга бошқача қилиб, у бой қизидан кулиб, уни эрмак қилиб кўрсатди. Турсунойнинг шўх ва ўйноқи табиати ҳам бунга катта ёрдам қилди. Турсуной Кларичесида бир умр эсдан чиқмайдурған жойлар бор эдиким, билмайман, ёш саҳнамиз яна ўшандай бир тасвирни қачон кўра олади.
Ёш «номаҳрам» ва севилмаган бир эркак («Беатрича») билан ёлғиз бир уйда қолған ва ота-онанинг ризолиғи учун у билан хушчақчақ қилиб гаплашишга мажбур бўлған Клариче (худди бизнинг ўзбек қизлари каби!) бирдан қошидағи эркакнинг эркак эмас, хотин бўлғанини эшитади. Шунда Турсуной югуриб ўша эркак кийимли хотиннинг ёниға боради, унинг хотин-эркаклигини билиш учун баъзи бир синашларни қилиб ўтказади: мўйлавини кўради, танларини сийпалаб қарайди, ўткур ва, айни ҳолда, ўйноқ-шўх кўзлари билан қаршисидағи одамни бошдан-оёқ бир сузиб чиқади: сўнгра хотинлиғини жуда очиқ билдиратурған бир ишни қилади – яъни уни қитиқлаб кўради, шунда иккаласи ҳам тамом хотинлар кулиши билан кулиб юборадилар… Шу билан қаршидағи эркакнинг хотинлиғи аниқ билинади. Ана ўша синаш вақтида Турсуной енгил, юмшоқ ва худди ўзига махсус ҳаракатлар билан шундай ширин бир ўйин берар эдики, энди уни, билмадик, ким бера олади.
Сўнгра эркак қиёфатли хотин билан дўстлашади, қалинлашади, дардлашади. У хотин мундан шу дўстлик ҳурматига бир ўпиш сўрайди, сўрағанда ҳам эркакларча эмас, хотинларча сўрайди.
– Келинг, битта ўпиб олай! – дейди. Шунда Клариченинг бир уялиши бор, оддий сўзлар билан айтилади:
– Йўқ, мен уяламан…
Лекин шу оддий сўзга Турсуной шундай бир оҳанг беради­ки, у оддий сўз буткул танимаслик бир ҳолга келади ва хотин-­қиз уялишларининг энг нозик бир онини жуда ширин қилиб кўрсатади.
Сўнгроқ Клариченинг яна бир нозик ўйини келади: у ўзининг асл севгилиси билан (аҳмоқ ва телба Сильвио билан!) бир уйда ёлғиз қолади. Боя «эркак қиёфали» бир одам билан хилватда бир оз гаплашиб қўймадими? Аҳмоқ куёв у одамнинг хотин бўлганини билмайди, Клариче эса буни айта олмайди (чунки айтмасликка аҳд қилған); шу учун куёв йигит ундан хафа, ўпкаланган, уни «жиркангич хотин!» деб сўкади. Бу унга:
– Мен сизни бутун кўнглим билан севаман! – деса, у бунга:
– Мен сизни бутун қалбим билан ёмон кўраман! – дейди.
Ниҳоят, Клариче аҳмоқ куёвини ўлим билан қўрқитмоқчи бўлади-да, орада мана бу гап ўтади:
«К л а р и ч е: Агар шу ситамларингизни ташламасангиз, мен ўламан!
С и л ь в и о: Сизнинг хиёнатингизни кўргандан кўра ўлигингизни кўрсам яхши.
К л а р и ч е: Бўлмаса, мен сизни хурсанд қилишга ярайман!
С и л ь в и о: «Жон» деб кўраман бу томошангизни…»
Шундан сўнг Клариче қилични қўлиға олади ва ҳазилакамдан ўзини ўлдирмакчи бўлади. Ўшанда Турсунойнинг жуда бебаҳо ҳаракатлари бор. Қиличнинг ўткурми-йўқми эканини билмак учун унинг тиғиға қўлини тегизиб кўради, шунда қўли тегар-тегмас қўрқиб тортиб олишлари ва қиличнинг учини эмас, соп томонини кўксига қўйғани ҳолда оғриқ, изтироб ва қийналишни ёлғиз юз ҳаракатлари билангина шунча очиқ ва гўзал кўрсатишлари катта маҳоратнинг борлиғини билдиради. Умуман, Клариче рўлида Турсуной жуда берилиб ўйнаб, унинг ичида эркин-эркин яшар эди. Шубҳасиз, у рўлга биздан янги кучлар чиқади, янги нарсалар беради, кўрсатади, лекин Турсунойнинг ўзига хос ҳаракатлари ўзи билан бирга кетган бўлади…
Адиб Фитратнинг содда, лекин қийматли бир асари бўлған «Арслон»да Турсуной кичкина бир рўлни ўйнар эди. Тур­сунойнинг қудрати ва қуввати ўша кичкина рўлни ҳам улканлар қаториға чиқарди, бир кўриниб ўтатурған Зайнабни бир умр унутилмас тасвирга айлантирди.
Зайнаб – Мансурбойнинг катта хотини. Унинг устига Мансурбой Шарофат деганни олған: энди унинг ҳам устига Тўлған деган камбағал бир қизни олмоқчи бўлуб юради, Зайнаб эрининг бевафолиғи ва занпарастлигига* бир замонлар хўб ёниб-куйган бўлса керак. Энди унинг рашк оловлари ўчган: у ўзи ҳам ўша қишлоқнинг имом домласи билан (дуо, эм, қайтарма ва ҳоказолар баҳонасида) ўйнашиб юради. Зайнаб билан домланинг Зайнабга хос уйда базм қуришлари «Арслон»нинг энг гўзал ва қизиқ кўринишидир. Ҳар сафар диққат қиламан: халқ, томошачи ўша кўринишда доим яшайди, унга «жон» кириб туради. Ўша кўриниш қайта-қайта олқишланади. У олқишларнинг кўпи, шубҳасиз, Турсунойға бориб тегиши керак. Чунки у Зай­набда сўз оҳанги (интонация) билан ҳаракат (движение)дан бирлашган ажойиб, гўзал, янги ва асил ўйинлар беради. У ўйинлар режиссўр кўрсатган саҳна чизиқлари ичида Турсунойнинг ўз ижодлари, ўзи яраткан бадиалар эди. Унда Зайнабнинг бир сўзи бор, оддий сўз, хотин-қизнинг турмушидағи майда, лекин характерли сўзларидан:
– Бойингиз ҳам қурсин! Тутуриқсиз! Кунда бир хотин олиб, нима қилар экан?
Бу сўзни Турсуной ўйнаған Зайнабнинг оғзидан бир марта эшитган киши яна қайтиб-қайтиб эшитмак истайди ва бундан сўнг у сўзни айтадурған Турсунойнинг буткул йўқлиққа кетганини ўйласа, чинакам алам ва ҳасратлар ичида қолади. Турсуной у сўзга жуда ғалати бир сўз оҳанги бериб гапиргач, ўша гапнинг ўлчови билан ерга ўлтириб қоларди. Бу, албатта, унинг «вазн» ва чолғи қувватини кўрсатади.
Яна ўша кўринишда Зайнабнинг мана бу сўзлари ҳам Тур­сун­ой ўйнағанда жуда ажиб бир сўз оҳангларига эга бўлар эдилар:
– Лўли хотин, мени тушунмайди деб ўйлайсанми? Жуда яхши биламан.
Сўнгра:
– Шарофатнинг жодуси билан Тўлған ўлса, менинг жодум билан Шарофат ўлади!
Бу содда, лекин Турсуной оғзида ширин ва гўзал жонланған сўзларнинг оҳанглари унинг ўзи билан бирга ўлдилар. Ўрниға келган бошқа оҳанг, албатта, бошқалиғини сездириб туради.

3

«Ҳалима» ва «Турондод» тўғрисида гаплашишни бошқа вақтға қолдираман. Турсуной бир мақоланинг замини эмас, бир неча мақола керак.
Турсуной енгил пар каби бир учиб ўтди. Тўзған пардан ҳеч нарса қолмайди. Аммо унинг яратҚан рўллари саҳнамизни бир йилгина бўлса ҳам яхши ёритди, нурлантирди.

_____________________________
«Ер юзи» журналининг 1928 йил 11-сонида «Чўлпон» имзоси билан эълон қилинган. «Санъат» журналининг 1991 йил 3-сонида (нашрга тайёрловчи Сирожиддин Аҳмад) ва «Адабиёт надир» тўпламида қайта нашр этилган.
«Ер юзи» журнали асосида нашрга тайёрланди.
Занпарастлик (форс.) – хотинпарастлик.