«Ер юзи» мажмуаси ўз ўқувчиларини энг зўр тиётр муаллимларидан бири билан танишдирмоқчи бўлуб шу вазифани менга топширди. Бу кўп шарафлик бир хизмат бўлса ҳам, тиламасданрак бажардим. Бунинг сабаби белгили. Мейерхўлд тўғрисида китоблар ёзилади, мақолалар, айниқса, «Ер юзи»нинг ўлчовли бетларига сиға оладурған қисқа мақолачалар ёзиш билан уни керагича танитиб бўлмайди. Модомики тугал танита олинмас экан, ҳозирға сабр қилиб туриш яхшимасмиди? Йўқ! «Оз бўлса ҳам таниб турайлиқ», – дер экан ўқувчилар; шу учун биз ҳам қўлдан келганини қилишға мажбур бўламиз. Боринг, бу сарлавҳаси бўлсин, бир оздан сўнг «мадҳал»ини бошлашға ҳам мумкин бўлуб қолар.
Мейерхўлдни махтағанлар «рус тиётрининг мумтоз санъаткори» деб махтайлар; ҳатто унинг мухолифлари ҳам сўкиш чоғида: «Энг буюк муаллимлардан бирининг хатоси», – дейиб ўталар.
1926 йил апрель ойида унинг тиётри 5 йиллик тўйини ўт­каз­ди. Шу тўйни ўтказмак учун 101 кишидан иборат махсус қў­мита тузилган эди. Қўмитанинг раиси Клара Цеткин*, ўрин­босарлари Луначарский билан Славинский ўртоқлар эди. Бош­қа аъзолар орасида Бела Кун, Будённий, Догодоф, Лозовский, Семашко, Думбол ва Уншлихт* каби улкан номлар учрайди. Мана бунинг ўзгинаси ҳам бу кун Мейерхўлд тиётрининг аҳамиятини кўрсатишга етади. Тўйға қадар бир коллектив ҳолда ишлаб келган бу тиётр тўйдан сўнг ҳукумат қарамоғиға ўтти ва «Мейерхўлд номиға ҳукумат тиётри» деб аталди.
Бу тиётрнинг ўз бошиға мустақил бир муассаса бўлуб ишлаши 1922 йилдан бошланади. 1922 ва 1923 йил тиётр фаслида у аввал «Мейерхўлд тиётри» бўлуб, сўнгра «Мейерхўлд номиға тиётр» бўлуб ишлайди. Унгача бу тиётр бир неча муас­сасага аралашиб чиққан: 1920 йилнинг ноябрь ойидан 21 йилнинг ёзлариғача бу тиётрнинг туб кучлари бошларида Мейерхўлд бўлғани ҳолда, «РСФСРнинг биринчи тиётри»да ишлайлар. У ерда «Тонг қизиллиқлари»* («Заря»), «Мистерия буфф»*, «Ёшлар союзи»* деган нарсалар қўйилади. Буларнинг биринчиси балчиқоли* адиб ва шоир Верхарнники* бўлуб, муо­сир* сармоядор жамиятдан бошқа бир олийроқ жамиятга кўчишни тасвир қилади. Унда синф кураши бир неча табақа орасида кўрсатилади. Иккинчиси рус футуристларидан машҳур Маяковскийнинг асари бўлуб, нариги (маънавий) оламларни эрмак қилади. Ниҳоят, учинчиси норважли* адиб Ибсенники* бўлуб, асримизнинг муаммоларига қоқилади. Бу асарларнинг ҳар бири ўша вақтда жамиятга ҳаяжонлар солған, уни силкиткан нарсалардир.
Мейерхўлд ўша тиётрда вақтида эдиким, «Тиётрда ўктабр» шиорини майдонга отти. Унинг ғайрати ва ташаббуси биландирким ўша тиётрда янги асослар амалга қўйилди. Бу янги асос­ларнинг бири «Тиётр санъати ҳам сиёсатдан холи эмас»дир. Қандай бўлса ҳам, бир синфнинг манфаатига хизмат этганини даъво қилар, шу учун ўзи ҳам мамлакат тизгинини қўлға олған тумоёқ синфига хизмат этарди. Бу мафкура масаласидир. Яна бир янги асос саҳнанинг тузилишига оид бўлуб, саҳна майдонининг чиройлиқ қилиб ясатилишиға қарши саҳнада энг оддий муйимлардан энг осон ва арзон ­шакллар уюшдиришга тиришарди. Бу ҳам, албатта, «сиёсатдан холи эмас», негаким бу содда саҳна содда халқ учун, содда халқ эса тумоёқлар эди.
Бино етишмаслиги орқасида у тиётр бурунғи Незлобин тиётри* билан бирга қўшилиб, «Актўр тиётри»ға айланди. Ўша тиётрда қўйилиб жуда катта муваффақият қозонған «Великодушный рогоносец»* томошаси «Актўр тиётри» қурулмасдан бурун «Биринчи РСФСР тиётри» билан юқори режиссўр Қурс­лари томонидан бирликда тайёрланған эди. Мейерхўлднинг иккинчи асоси (саҳнани соддалаштириш) ўша вақтда авжига чиққан эди: унинг ўз гапига қарағанда, юқорида айтилган асарнинг қўйилиши фақат 200 сўмгагина тушкан.
Ўзига ҳамма вақт янги йўллар ақтарған, бир ерда тўқтамаған, «тиниб ўлмас» Мейерхўлд ва унинг тўдаси, албатта, Низлобин тўдаси билан чиқиша олмас эди. Ҳам шундай бўлди-да: илгари иккови орасида кураш кетди, сўнгра узилишишга мажбур бўлдилар. «Актўр тиётри» тамоман Ме­йерхўлд қўлиға қолди.
Ундан кейин «Актўр тиётри» деганимиз «ГИТИС тиётри»ға* айланди.
Унда ҳам икки тўда ўйнарди: бири Мейерхўлдники, яна бири «Тажриба қаҳрамонлиқ тиётри». Бу иккала тўданинг курашиши натижасида сўнгғи тўда йўқ ўлди ва 1922 йилда «Мейерхўлд тиётри» деган мустақил бир тиётр ташкил қилинди.
Ўзининг ўша йўли билан Мейерхўлд тиётри ҳозирғача юриб келди. Албатта, бу орада чайқалишлар бўлмади эмас, бўлди, лекин уларнинг моҳиятидан гапирмакчи бўлсак, китоблар ёзишға тўғ­ри келадирким, унга бизнинг кучимиз ҳам ҳали ҳозирға етмайди.
Бу орада Мейерхўлд тиётри «Муаллим Бубус»*, «Д.Е.»* (Бер Оврупони!), «Мандат», «Ер кўпди»*, «Юр, Хитой»* каби ҳар жиҳатдан янги ва муосир нарсалар берди: қадимги Островскийнинг* «Ўрмон»и билан Гоголнинг «Терговчи»сини янгилаб астар-аврасини ағдариб қўйди. «Ўрмон»да унча қилу қол қўзғалмаған эди. Аммо бу «Терговчи»да жуда қилу қол қўзғалди. Қўйилғанига бир ярим ой бўлуб қолғани ҳолда, ҳали ҳам мақташ ва сўкишлар тўқтағани йўқ. «Терговчи»га баҳо беришда Масков билан Ленинград танқидчилари иккига бўлиндилар. Масков сўкади, Ленинград махтайди. Бу сўкиш ва махташлар тўғрисида гапирмак учун ҳам яна айрим мақолалар ёзиш керак. Шунинг учун қисқа қилиб шунигина айтамизким, Масков мунаққидлари Мейерхўлдни «ўнглашиб кетиш»да айб­лайлар, Ленинград мунаққидлари эса Мейерхўлд­нинг «Терговчи»сидан Гоголнинг чин руҳини топалар ва янги ҳеч ким тополмаған нарсалар топилғанини даъво қилалар. Чинакам, «Терговчи» билан «Великодушный рогоносец» орасида шакл жиҳатдан жуда катта фарқ бор. Сўнгғи нарсани 200 сўмга тайёр бўлған деб ўткан эдик. «Терговчи»нинг саҳна жиҳозларига бир неча минг сўм кетган десак хато қилмаймиз. Кийимлар ҳаммаси тоза нарсадан, хотин кийимлари ҳаммаси ипак, бошқа жиҳозлар ҳам кинўларники қадар бой.
Мейерхўлд тиётрида бу чоққача парда, декорация ва саҳнаолди фанорлари бўлмас эди. «Терговчи»да парда деворға айланган. Равот дарвозалар…
Ўйинларда «От ўйини» (цирк) ва кинўнинг кўб таъсири бўлған бу тиётр, гапнинг қисқаси, теварак-атрофни энг кўб машғул қилаёткан бир санъат муассасасидир. Бу тўғрида бир эмас, кўб, кўб мартаба сўз қилишға тўғри келар – ҳозир сўзни тамом қилмасдан бурун Мейерхўлд тиётрининг бизга таъсиридан икки оғиз сўзлаб ўтай.
Бу тиётрнинг соддалиги биз учун керак, кўбчиликка яқин келиши яна биз учун лозим. Бизнинг халқ тиётрлари унсурларидан баъзилари бу тиётрда бор. Шу учун бизнинг янги тиёт­римиз ҳам бундан қочиб қутулолмайди ва қочмоқчи ҳам эмас, албатта. Балки Масков драм истудияси бу йўлда биринчи қа­дамни қўйди: ўткан йил Масков истудиясида мейерхўлдчилардан ўртоқ Свердлиннинг таълими билан «Қоровул уйқуси» деган бир сўзсиз ўйин* тайёрланған эди. Энди бу йил эса «Пул ундириш»* деган бир кулги асар тайёрланиб турадир.

__________________
«Зарафшон» газетасининг 1927 йил 4 январь сонида «Чўлпон» имзоси билан босилган. «Адабиёт надир» мақолалар тўпламида қайта чоп этилган.
«Зарафшон» газетаси асосида нашрга тайёрланди.
Мейерхўлд театри (102-бет). «Ер юзи» журналининг 1927 йил 13 фев­раль сонида «Чўлпон» имзоси билан эълон қилинган. «Санъат» журналининг 1991 йил 10-сонида (нашрга тайёрловчи Сирожиддин Аҳмад) ва «Адабиёт надир» тўпламида қайта нашр этилган.
«Ер юзи» журнали асосида нашрга тайёрланди.
Клара Цеткин (1857 – 1933) – Германия компартиясининг асосчиларидан бири.
Лозовский (тахаллуси, ҳақиқий исм-шарифи Соломон Абрамович Дрид­зо) (1878 – 1952) – совет давлати арбобларидан бири, тарих фанлари доктори.
Славинский, Думбол, Уншлихт – 20-йиллардаги йирик сиёсий арбоблар.
Кун Бела (1886 – 1939) – халқаро коммунистик харакат абобларидан бири, венгер.
Будённий Семён Михайлович (1883 – 1973) – совет саркардаси, Совет Иттифоқи маршали, фуқаролар уруши қаҳрамонларидан бири.
Семашко Николай Александрович (1874 – 1919) – совет давлат ва партия арбобларидан, совет соғлиқни сақлаш тизимининг ташкилотчиларидан бири.
«Тонг қизилликлари» – Э.Верхарн асари.
«Мистерия-Буфф» – В.Маяковский асари.
«Ёшлар союзи» – Г.Ибсен асари.
«Балчиқоли» – бельгиялик.
Верхарн Эмиль (1855 – 1916) – бельгиялик шоир ва драматург.
Муосир (араб.) – асрдош, замондош.
Норважли – норвегиялик.
Ибсен Генрик (1828 – 1906) – норвегиялик драматург.
«Незлобин театри» – 1909 йили К.Н.Незлобин ташкил қилган театр. Кейинроқ бу театр Мейерхольд театрига қўшиб юборилган.
«Великодушный рогоносец» – бельгиялик драматург Ф.Кроммелинк (1888 – 1970) асари. 1921 йили ёзилган.
«ГИТИС театри» – «Давлат театр санъати билим юрти» (Чўлпон изоҳи).
«Муаллим Бубус» – рус драматурги А.М.Файко (1893 – 1978) асари.
«Д.Е.» – Подгаецкий асари.
«Ер қўпди» («Земля дыбом») – Мартинеов ва Третьяков асари.
«Юр, Хитой» –Третьяковнинг «Ҳайқир, Хитой» асари назарда ту­тилган.
Қадимги Островский – драматург А.Н.Островский (1823 – 1886) назарда тутилган. Унинг «Ўрмон» драмаси 1871 йили ёзилган.
«Сўзсиз ўйин» – пантомима.
Муассир – таъсир этувчи.
Тафарруж – сайр-томоша, кўнгил очиш.
Маъруф Расулий (1900 – 1937) – самарқандлик маърифатпарвар ва жамоат арбоби.