Бу Хитой санъаткорининг СССРга
келиб-кетиши муносабати билан
Қанча одам ширин куйли сўзларин тинглаб,
Ўйинини кўз олмасдан таъқиб этади.
Талвасадан денгиз каби қайнаб-қимирлаб
Алвон рангли сарполарга кўзни тикади.
Мей Лан Фоннинг* Хитой халқи ўртасидаги обрўсини кўрсатиш учун бир шоирнинг юқоридағи тўрт йўл байтини келтириш кифоя. Бу тўртгина, лекин жуда самимий ёзилган йўлларда Хитой томошабинининг ўз севимли санъаткорининг ўйинларини қандай берилиб томоша қилғани тасвир этилади. Хитойда Мей Лан Фоннинг «Ёруғ юлдуз» деб аталиши бежиз эмас. Мей Лан Фон эндигина донг чиқара бошлаган даврлардаёқ унинг ўйинлари тўғрисида бундай бир сўз юрарди: «Унинг бир кулумсираши – минг йиллик асирлар, унинг бир «оҳ»и – минг йиллик хазон».
Хитойда хотин киши рўлини ўйнайтурған актўрларни, умуман, «тан» дейдилар. Мей Лан Фон шу «тан»лардан. У фақат аёл рўлини ўйнайди. Ўтган март ойининг 27-куни* Масковнинг катта томоша залларидан «Музик-холл» залида унинг бир кечалик томошасини кўришга муваффақ бўлдим. Мей Лан Фоннинг гастроллари чоғида қўйилатурған пиесалар учун рус тилида алоҳида бир либретто китобчаси чиқарилған. Ўша китобча қўлимда. Унда 6 пиеса, 6 рақс (оёқ ўйини) кўрсатилган: шу 6 пиесанинг ҳаммасида аёл рўлларини Мей Лан Фон ўйнайди: 1. «Шубҳали кавуш»да Суйнинг хотини Ин Чун. 2. «Фей Чен О» ва «Йўлбарс генерал»да канизак. 3. «Мазлумларнинг ўч олиши» деган пиесада балиқчи чолнинг қизи. 4. «Ёлғондакам жиннилик»да бош вазирнинг қизи. 6. «Най камалак довони»да эса генерал Синнинг хотини1.
Хитойда аёл рўлини ўйнайтурған эркаклар кўп; унда аёл аралашмаган нуқул эркак тиётр тўдалари, шунингдек, ҳеч бир эркак аралашмаган аёл тиётр тўдалари бор; унда мана бу сўнг замонларда эркак ва аёллардан иборат аралаш тиётр тўдалари ҳам юзага чиқди. Фақат бутун шу тўдалар орасида аёл рўлини ўйновчиларнинг олдини ва зўри Мей Лан Фондир. Унинг саҳнадаги жойини ўз аҳли тоғнинг чўққисиға ўхшатади. Мунда ҳеч лоф асари йўқ. Букун тиётр-саҳна санъатида бутун дунёга ўрнак бўлуб ўлтурған Масковда санъат шинавандалари ила лиқ тўлган зал ўйин сўнгида Мей Лан Фонни чарчатар даражада кўп мартабалар олқишлаб чиқарди. Санъат билимдонлари унинг санъатига ошиқ бўлганларини айтдилар ва ёздилар.
Умуман, Хитой классиқ тиётри японларнинг «Кабук»лари* сингари Оврупо учун, шу қаторда биз учун ҳам жуда қизиқтирувчи санъатдир. Бу кунги хитойларнинг ўзлари ҳам тушунмайтурған бир тилда (VII – VIII асрлар тилида) ёзилмиш ва феодализм тараққиётини кўрсатувчи асарлари, ҳар бир асарга мутлақ жўр бўлуб борувчи беш тонли (татар-мўғул унқаторидағи) чолғиси ва куйи саҳна безалиши, ўйиннинг қоида (прием)лари, актўрларнинг техникаси – мана шуларнинг барчаси хитойларнинг ўзларига хос ва биз қизиқатурған нарсалардир. Чолғининг ибтидолиги (примитив бўлиши) унинг татар-мўғулларда қўлланилатурған ва бизга яқин унқатори ўйин қоидаларидағи «шартлилик» (условность)лар, аёл рўлини эркак ўйнаши, айниқса, Бухоро бойларининг нақшли ва шарафли меҳмонхоналарининг айни ўзи бўлган уй зийнати, албатта, бизга таниш ва бизнинг яқин ўтмушдаги халқ ўйинларимизга боғлиқ; лекин, шу билан бирга, актўр техникаси, репертуар бойлиги ва чолғининг мукаммал жўр бўлуб боришлари бизга насиб бўлмаган юксакликлардир.
Масковда бир ўзбек саҳна ходими мендан Мей Лан Фоннинг ўйини тўғрисида фикр сўради. Мен шунда «сатанг» деган сўзни ишлатиб калтагина жавоб бердим. «Ҳеч бир сатанг баъзи аёл рўлларидаги Мей Лан Фон қадар сатанглик қилолмайди…» …Бу сатанг менинг фикрим эмас. Бу – тиётр билимдонларининг муштарак фикридир.
Бир билимдон Мей Лан Фоннинг қўл ўйинларидан баҳс эта туриб: «Шу ўнта бармоқ бор, бошқа аъзолар билан ҳеч нарса кўрсатмаса ҳам бўлади», – дейди. Чинакам, унинг ўн бармоғи ўнта талантли актўрнинг вазифасини бажаради, хусусан, қўлини гоҳ енг ичига олиб, гоҳ чиқариб, енг билан шундай ўйинлар қилдики, кўзингизни узолмайсиз! Мен унинг бармоқлариға кўз тикканим ҳолда ўз Академик драмамизнинг ўйин техникасини ўйладим, қанча аччиғ бўлса-да, айтиш керакки, биз ҳали бу хусусда кўп олисдамиз. Аброр, саҳнамизнинг мақтаниқлиғи бўлган Аброр «Закмук»да* Жар Сивон рўлини ўйнаркан, ўн бармоғини баробар бир ўйнатган эди, мен уни сира эсимдан чиқара олмайман. Аммо Аброр ўзи аллақачон эсидан чиқарғанға ўхшайди.
Мей Лан Фон тиётрида ўйналатурған асарлардан кўпининг тилига бу кунги Хитой оммаси тушунмайди. У асарларни тушуниб томоша қилатурғанлар жуда оз, кўп томошачилар ё чолғи эшитиш учун, ё ўйин кўриш учун келадилар. Сўнгра минг йиллардан бери ўйналиб келган ва, зотан, мазмуни соддагина бўлган у асарлар томошачига кўпдан ёд бўлуб кетган. Томошачи ўзига таниш асарнинг ўзига маъқул бўлган бир жойини кўриш учун ҳам келади. Япон тиётрида баъзи асарларнинг ёлғиз бир пардасига билет сотилади, шунда одам лиқ тўла бошқа пардаларида томоша зали бутунлай бўш деярлик… Япон тиётрининг бу хусусияти Хитой тиётрида ҳам йўқ эмас. Шу учун Мей Лан Фон тиётри ўзининг нуқул феодализм жамиятини тасвир этган ва, мунинг устига, феодализм дунё кўришини акс этдирган пиесалари билан биздан, бизнинг социалистик тиётримиздан жуда олисда туради. Бу жиҳатни олганда, биз Хитой тиётридан эмас, Хитой тиётри биздан ўргануви керак. Фақат шакл жиҳатидан олганда (ёлғиз шакл жиҳатидан!) биз у тиётрни ўрганишимиз керак. Уни ўрганган вақтимизда унинг нимаси бизбоб, нимаси бизга бегона ва фойдасиз экани ўз-ўзидан англашилади. Шарқ оламида ўзича бир ўрун тутган япон ва хитой тиётрларини ўрганайлик. Рус тилида бор бўлган асарлар бизга бу тўғрида ёрдам этажаклар.
Ҳар қалай, Мей Лан Фоннинг тиётри жуда зиёли тиётр. Унинг директори билан директор ўрунбосари профессор даражасига эга бўлган санъат олимлари Мей Лан Фоннинг ўзини ҳам «дўқтўр» деб атайдилар. Бу – минг йилларнинг тиётри, бу – анъана тиётри, бу – юксак санъат тиётри. Биз эса ҳали шакл жиҳатидан ёшмиз, 15 йиллигимизни эндигина ўтказдик. Фақат…
Фақат биз шундай бир ўлканинг тиётримизким, бошқа соҳаларда ўлкамиз юз йиллик йўлларни беш йилда, ҳатто бир йилда босишга интилади ва муваффақ бўлуб боради. Бизнинг 15 – 20 яшар саҳнамиз саҳна санъати ва маданиятининг минг йиллик йўлларини беш-ўн йилда ўтиши керак ёки биз ҳам унинг ҳунарларини кўраркан, хитойлар сингари дейлик: «Мунинг бир қадами – юз йиллик йўл, мунинг бир ҳамласи – тарих бўйи давом этган ҳужумлари».
______________________
Мақола «Қизил Ўзбекистон» газетасининг 1935 йил 24 апрель сонида «Чўлпон» имзоси билан эълон қилинган. Сўнгра «Адабиёт надир» мақолалар тўпламида қайта нашр этилган.
«Қизил Ўзбекистон» газетаси асосида нашрга тайёрланди.
Мей Лан Фон (1894 – 1961) – хитой актёри, театр ва жамоат арбоби. 1935 йили Россияда гастролда бўлган. Кейин ҳам яна икки марта Россияга келган.
Японларнинг «Кабук»лари – Кабуки театри Японияда XVII асрда пайдо бўлган. Япон театрининг бу жанри мусиқа, рақс ва драманинг жанр хусусиятларини ўзида уйғунлаштирган.
«Зағмук» – рус драматурги А.Г.Глебов пьесаси назарда тутилмоқда. Бу асар 1925 йили Москвадаги Малий театрда, кейин – 1928 йили ўзбек театри саҳнасида қўйилган.