Таржима илми ва амалиётида ўгириш қийин бўлган сўзлар бир талай. Уларнинг асосийлари миллий ўзига хос сўзлар бўлиб, халқаро терминда реалиялар дейилади. Реалиялар деганда маълум бир миллат ва элатга хос нарса-ҳодисаларни ифодаловчи сўзлар ва тушунчалар англашилади. Уларни бошқа тилга ўгиришда таржима тилининг тараққиёт даражасига қараб катта-кичик муаммолар пайдо бўлади. Бу муаммоларнинг ечими, уларнинг таснифи ва тавсифи таржима назариясида ўрганилмоқда. Умумий қонун-қоидалар билан бирга ҳар бир тил жуфтлигида махсус қоидалар ишлаб чиқилмоғи лозим.

Чет тиллардан ўзбек тилига ўгирилаётган асарларда ана шу муаммолар ҳанузгача таржимонлар ва муҳаррирларнинг бошини қотириб келмоқда; бир номнинг ўзини бир неча хил ёзиш ва талаффуз қилиш ҳоллари ҳар қадамда учрамоқдаки, бу якдиллик талаб қилади. Ушбу мақолада асосан бошқа тиллардаги атоқли отлар тоифасига кирувчи киши номлари таржимаси ва ўзбек тилида ёзилиши ҳақида фикр юритамиз.

Озодлик халқимизга барча соҳаларда мустақил ва дадил қадам ташлаш, ривожланиш имконини берди. Янгиликлар осонгина амалга оширилмайди, албатта.

Биз нафақат ўзимизга, балки бошқа халқлар ва элларга, уларнинг қадриятлари ва ўзликларига ҳам янгича қарашни, ўрганишимиз керак. Жаҳон халқлари қадриятларини янгича идрок ва эътироф этсаккина, бизни ҳам улар эьтироф этади, янгидан кашф қилади ва ана шу маънавий эътирофлар сиёсий эътирофларга қувват бўлади; бу эса, ўз навбатида, чет элликларга юртимизга нафақат меҳмон ёки сайёҳ кўзи билан, балки иқтисодий ҳамкор ва истиқболли инвестор кўзи билан ҳам қарашга йўл очади.

Олмон ва ўзбек халқлари ўртасидаги маданий алоқаларни йигирманчи йилларда маданий ҳаётимизнинг муҳим омили бўлмиш таржима жараёни бошлаб берган бўлса, ҳозирги кунда бу алоқалар, албатта, тилларимизда ўз аксини топмоқда. Жумладан, она тилимизда 300 дан ортиқ олмонча сўзлар фаол истеъмолда эканини олимлар исбот қилишган ( О. Жуманиёзов). Аммо ана шу борада – чет эл, жумладан, олмон халқига хос миллий колоритни ўзбек тилида қайта яратишда жиддий муваффақиятлар билан бирга жузъий камчиликларга ҳам йўл қўйилмоқда.

Шундай муаммолардан бири олмонларнинг исм-фамилияларини ўзбек тилига тўғри “таржима қилиш” ва “имловий ўзлаштириш” билан боғлиқ.

Оилада туғилган ҳар бир гўдакка ота-онаси ширин орзулар, ёруғ ниятлар билан яхши исм қўйишга ҳаракат қилади. Гўдак исмини таний бошлар экан, фақат ўз исмини айтиб чақирганларидагина қайрилиб қарайди. Ўз исмини минглаб исмлар орасида ажратиб олади. Яъни, у ўз исми орқали ўзлигини – ўз оламини кашф этади. Масалага шу нуқтаи назардан ёндашадиган бўлсак, тарихдан муносиб ўрин олган барҳаёт сиймоларнинг исмлари бошқа ҳалқлар тиллари ва дилларида айнан ўз халқи тилида жаранглагандай янграши – Йоҳаин Волфганг Гёте, Ҳайнриҳ Ҳайне, Ҳайнриҳ Манн, Ҳерманн Кант, Фрийдрих Ҳегел, Лудвиг Фойербах, Артур Шоппенҳауер, Алберт Айнштайн, Эрнест Ҳеменгвай, Ги дў Мопассан шаклида ўзбек имлосига уйғунлашиши айни муддао бўлур эди. Бироқ чет элликлар, жумладан, олмонларнинг номини тўғри айтиш ва ёзиш таржимачилигимизда ҳанузгача муаммолигича қолмокда.

Маълумки, бир тилдаги исм-шарифлар ва жой номлари иккинчи тилга асосан икки усул – транслитерация йўли билан (яъни ўз тилида қандай ёзилса) ва транскрипция усули билан (яъни қандай талаффуз қилинса) ўзга тилга шундайлигича ўтказилади, иложи борича аслиятга яқин шакл ва оҳангда ўтишига ҳаракат қилинади. Бунда чет тилининг товуш тизими, алифбоси, имло қонуниятларини она тили товуш тизимию имло имкониятлари асосида адекват (муқобил) тарзда қайта тиклаш муаммоси пайдо бўлади. Мушкуллик, аввало, шундан иборатки, дунёдаги бир-бирига фонетик ва орфоэпик жиҳатдан тўла мос келадиган иккита бир хил тил йўқ. Масалан, олмон тилидаги ch танглайолди товуши бошқа кўп тилларда, хусусан, рус ва ўзбек тилларида йўқ. Демак, исмларда учровчи ва уларнинг охирги бўғинини якунловчи шу юмшоқ танглай ундошини рус тилида қаттиқ “х”, ўзбек тилида юмшоқ “ҳ” товуши билан қайта тиклашдан ўзга чора йўқ: Heinrich – Хайнрих – Ҳайнриҳ. Рус ва ўзбек тилларидаги таржималарда эса бу исмнинг биринчи бўғини бутунлай ўзгариб, негадир Генрихга айланиб қолган. Муаммонинг иккинчи муҳим ва қийин, аммо ҳал қилса бўладиган томони ҳаммага маълум қуйидаги  факт билан боғлиқ: деярли кўпчилик олмонча исмлар рус тилига ўтаётганда шу тил товуши ва алифбоси имкониятлари ва имло хусусиятларига бир карра мослашиб, тил оша учинчи тил – ўзбек тилида пайдо бўлганда, кўпинча худди ўрисчадай кўриниши ёки яна бир бор “ўз тўнини янгилаш”и керак бўлмоқда.

Шу ўринда профессор И. Мирзаевнинг қуйидаги фикри масалага ойдинлик киритишга ёрдам беради: “Бизга рус тили орқали кириб келган Г. де Мопассан, О. де Бальзак, Ф. де Соссюр каби фамилияларни истиқлол берган имкониятдан фойдаланиб, тўғри талаффуз килиш ва ёзиш вақти етди. Руслар бу фамилияларни ўзларича, яъни шундай ўқиш ва ёзишни хоҳлаганлари учун эмас, балки объектив сабабларга кўра – тилларида “ў” товуш-ҳарфининг йўқлиги учун ёзиб келадилар. Бизнинг тилимизда эса бундай товуш, ҳарф бор”. Бундан келиб чиқадиган хулоса шуки, фақат бевосита таржима орқалигина иккинчи “фильтр”ни бартараф этиш мумкин. Бугунги кунгача олмон-ўзбек таржимачилигида деярли барча бадиий асарлар рус тили (таржимаси) орқали ўгирилган.

Тил оша таржима натижасида эса куйидагича нохуш манзара пайдо бўлганки, бу ҳол билан муросаа қилиш асло мумкин эмас:

Аслиятда	Русчада	Ўзбекчада
Adelheid	Адельхейд, Адельгейд	Аделхейд
Auerbach	Авербах	Авербах
Bernhard	Бернгард	Бернгард
Chomsy	Хомский	Хомский
Dietrich	Дитрих	Дитрих
Einstein	Эйнштейн	Эйнштейн
Goethe	Гете, Гёте	Гёте, Ҳёте
Hauf	Гауф	Гауф
Hemingway	Хемингуэй	Хемингуэй
Hessling	Геслинг	Геслинг
Hans	Ганс	Ганс
Hegel	Гегель	Гегель
Heinrich	Генрих	Генрих
Heine	Гейне	Гейне, Ҳейне
Hermann	Германн	Германн
Hitler	Гитлер	Гитлер
Hofmann	Гофман	Гофман
Hugo	Гюго	Гюго
Jakob	Якоб	Яков
Johann	Иоганн, Йоган, Иван	Иоганн, Иван
Josef	Иосиф	Иосиф, Юсуф
Feuerbach	Фейербах	Фейрбах
Freud	Фрейд	Фрейд
Wilhelm	Вильгелм	Вилгелм

Юқоридаги мисолларда келтирилган олмонча исмларнинг русча ва ўзбекча вариантларини хато деб ўйлаймиз. Чунки рус ва, айниқса, ўзбек тилида шу номларни аслиятига янада яқинроқ келтириш имкониятлари бор.

Масалан, Adelheid ни русчага “Адельхайд” деб ўгириш мумкин. чунки рус тилида юмшоқ “ҳ” товуши бўлмаса-да, “ай” дифтонги бор, масалан: май, рай, лай ва ҳоказо; ўзбекчада эса оригиналга муқобил, рус тилида йўқ имконият – юмшоқ “ҳ” ва “ай” дифтонги бор, Adelheid ни “Аделҳайд” деб ўгирса бўлади. Худди шундай имкониятлардан бошқа кўп номлар, масалан, жой номлари (Leipzig – Лейпциг – Лайпциг ва ҳоказо) ва киши номлари “таржимаси” учун фойдаланса ҳам бўлади, яъни қуйидаги олмонча Auerbach, Bernhard, Einstein, Hans, Hegel, Johann, Feuerbach, Schoppenhauer, Hessling, Heine, Goethe каби номларни Ауербах, Бернҳард, Айнштайн (Эйнштейн эмас), Ҳанс (Ганс эмас), Ҳегел (Гегель эмас), Ҳайнриҳ (Генрих эмас), Ҳайне (Гейне ёки Ҳейне эмас), Ёҳан ёки Йоҳанн (аммо зинҳор Иоганн эмас), Фойербах (Фейрбах эмас), Гёте (Ҳёте эмас) ва ҳоказо. Француз тилидаги Ги де Мопассан эмас, Ги дў Мопассан, де Бальзак эмас, дў Бальзак, де Соссюр эмас, дў Соссюр деб, Hemingwayни Хеменгуэй эмас, Ҳемингвай тарзида ёзиш ва, ўқиш аслият руҳи ва моҳиятига мос. Бу бизнинг истагимиз эмас, балки она тилимизнинг бутун салоҳиятини намоён этиш ва, шу билан бирга, чет эл олим, адиб ва бошқаларнинг исм-фамилияларини ўзларида қандай бўлса, шундай ёзиш, ўқишга даъватдир, холос.

Бу имкониятдан фойдаланмай келинаётганини тушуниш қийин (И. Мирзаев). Ҳатто бевосита таржималарда ҳам русча вариантни қўллаш ҳоллари кўп учрашига ҳайрон қоласан киши.

Келтирилган мисоллар ва ўрганиб чиқилган материаллардан шундай хулоса чикадики, номлар таржимаси, уларни бир тилдан иккинчи тилга ўтказиш иши муҳим ва мушкул масала ҳисобланади. Бу муаммони ҳал этиш бир қанча фактларга боғлиқ, жумладан:

Киши номлари – антропонимлар ва жой номлари – топонимлар таржимасинииг умумилмий асосларини алоҳида тиллар жуфтлиги материалида ишлаб чиқиш.

Таржима назарияси ва амалиётига таянган ҳолда икки тилли ва кўп тилли реалиялар луғатларини яратиш.

Бевосита таржима ишини кенгайтириш ва рағбатлантириш.

Чет эл адабиётидан қилинаётган тил оша таржималарни албатта мутахассис тилшунос-германист, романист ва шарқшуносларнинг жиддий тақризи, таҳлили ва таҳриридан ўтказиш каби қатор чора-тадбирларни амалга ошириш керак.

Бу борада қийинчиликлар, “чет тилидан ўзбек тилига кирган сўзларнинг ҳозирги замон имлоси аньанага айланиб қолган-ку” қабилидаги эътирозлар бўлишидан қатъи назар, шуни ҳам эътироф этиш керакки, кейинги пайтларда киши номлари ва жой номларини янада аниқроқ ва аслиятга имкон қадар яқинроқ таржима қилиш тенденцияси ривожланиб, давлат миқёсида қўллаб-қувватланмоқда. Тилда ўрнашиб, қўлланиши одат ва анъанага айланиб қолган чет тилдаги исмлар ва номларнинг хато транслитерацияси – ёзув шаклини ўзгартириш, албатта, қийин, аммо зинҳор амалга ошириб бўлмайдиган юмуш эмас.

Худди шу масалага тўхталиб, болгар таржимашунослари С. Влахов ва С. Флоринлар шундай дейдилар: “Исм-шарифларнинг энг ғализ чиққан таранскрипцияларини аста-секин ўзгартириш заруратини кескинроқ қўйиш кераклигини таъкидлаш лозим, қани энди, масалан, русча ёзилиб келинган Гейне ва Гюго ўз исм-шарифлари бўлмиш “Ҳайне” ва “Юго”дай ёзила бошласа; турли миллатлар – инглиз, француз, олмон, швед ва бошқа миллатлар қироллари умумий Карл деган шаклда эмас, балки инглизча Чарлз, франсузча Шарл, олмонча Карл, шведча Карлос ва Карли каби шаклларда ёзилса. Ҳозирги Уилямлар рус тилида Вилямларга, Ҳелмутлар Гелмутларга айланиб қолмаса, айни муддао бўларди. Бу хил жараён бошланганига ишоралар бор-у, бироқ улар жуда ишонарсиз ҳамда изчил эмас”.

Нақадар адолатли, қонуний умид, талаб ва холис фикр. Бу борада олмон-ўзбек таржимачилигида тетапоя қадамлар қўйилмоқда. Масалан, олмон ёзувчиси Б. Апицнинг “Қашқирлар чангалида” романини ўзбекчалаштирган таржимон Янглиш Эгамова асар қаҳрамонларини ўзбекчада ҳам олмон тилига муқобил оҳангларда қайта номлаган. Аммо машҳур шоир Heinrich Heine нинг исми-шарифи ўзбек шоири Абдулла Шер қаламида яна аввал Генрих Гейне, кейин Ҳенрих Ҳейне бўлди ва ниҳоят бизнинг мулоҳазаларимиздан сўнг Ҳайнриҳ Ҳайнега айланди.

Кузатишлардан маълумки, олмон исмларини ўзбекчалаштиришда йўл қўйилган хатолар бир томондан ei, ie, au, a, u, каби унли товушлар ва дифтонглар, иккинчи томондан g, h, ch, sch, sh, tsch каби ундош ва африкатларни қайта тиклаш жараёнида содир бўлмоқда.

Бизнингча, олмонча – ei, еу, ai, ay дифтонгларини ўзбекча – ай билан, олмонча au ни ау, ав билан, äu, еu ни ўзбекча – ой билан, h ни ҳ, ü ни ю ёки уй, iy ва ie ни – ий, ие билан, ch ни сўз бошида х, сўз (бўғин) охирида ҳ билан ўтказиш шу унли ва ундошлар учраган олмонча исмларнинг ўзбек тили алифбосида қайта ёзилишига – таржимасига асос бўлади.

Юқорида айтилган фикрлар масаланинг асосан бир томони, яъни исмларнинг имлоси ва талаффузида миллий ўзига хосликни сақлаб қолишига тегишли. Бу шунчаки оддий масала эмас, чунки имло ва талаффузнинг бузилиши исмлар маъно ва мазмунига ҳам путур етказади. Чунки шакл ва мазмуннинг ўзаро диалектик алоқадорлиги исмлар ва уларнинг таржимасидаги қонуниятларни намоён қилади. Масалан, ўз она тилимизда қизларга эзгу ният билан қўйилгувчи Гавҳар исмини олайлик. Нақадар гўзал, нафис ва пурмаъно исм. Шу ўзбекча исмни ўзбекларимизнинг ўзлари ҳам доим тўғри айтавермайдилар: ё эринадилар, ёки шева таъсирида “Говхар” деб талаффуз қилишади. Шундай талаффузли исм қулоғига чалинган тожик ва форс тиллари вакиллари нима деб ўйлашини бир тасаввур қилиб кўринг-а (“гов” сигир, “хар” эса эшак маьносини англатади). Кўрдингизми, ўзбек исмидаги бор-йўғи бир унли а – о га ва бир ундошнинг қаттиқ ёки юмшоқлик белгиси ҳ – х га ўзгарса, маънонинг қанчалар ўзгаришига олиб келади.

Исмимизни ўз тилимизда ва бошқа халқ тилида тўғри айтилишини истар эканмиз, келинг, яхшиси, ўзга халқлар исм-шарифларини ҳам тилимиз имкониятларидаи келиб чиқиб аслиятича сақлашга ҳаракат қилайлик. Macaлан, немисча Reinhold (Райнҳолд) – “Азизларнинг азизи” демакдир. Ўзбек тилидаги “Азизхўжа” исми шу ниятда қўйилса керак. Бу исмни агар Райнголд деб ўгирсак – “соф олтин” маъноси пайдо бўлади. Таржималарда эса кўпинча “Рейнголд” шаклига дуч келамиз, яъни олтиннинг софлиги йўқолиб, азизлик тиллага айланиб қолади ва исм бутунлай ўзгаради, маъносиз бўлиб қолади. Худди шундай ҳолат машҳур олмон файласуфи Лудвиг Фойербах исмини рус тили орқали ўзбекчалаштирганда ҳам содир бўлган. Рус традицияси таъсирида олмон алломаси Ludwig Feuerbach Людвиг Фейербахга айланган. Feuer – фойер “олов, ўт, ёнмоқ” маъноларини, Bach эса “булоқ, ариқ” маъноларини англатади. “Фейербах” да олов, ўт, ёниш маънолари йўқолиб қолган. Фойерверк нималигини бир эсланг. Хуллас, “ёнарбулоқ”дан ҳеч нарса қолмаган. Ўзбекчада Ludwig исмини ҳам Людвиг эмас, Лудвиг деб бериш тўғрироқ бўларди.

Шунингдек, олмон физик олими Georg Simon Ohm нинг исм-шарифини рус тили орқали ўзбекча Георг Симон Ом деб ўтказишган. Ваҳоланки, аслиятга, олмонча қомусларга мурожат қилиб, Георг Симон Оум тарзида ўгириш айни муддао бўлур эди.

Масаланинг юридик томонига ҳам эътибор бериш керак. Ўз исм-фамилияси ёрдамида кишилар турли хил юридик ва ижтимоий муносабатларда муомалада бўладилар. Аммо ижтимоий муносабатларнинг шундай жабҳалари борки, исм ва фамилиялар алоҳида конунлар билан муҳофаза қилинади. Илмий ва бадиий адабиёт вакиллари, санъат намояндалари, ихтирочилар, рационализаторларнинг исм-фамилиялари ана шундай номлардан ҳисобланади. Уларнинг номини на ўз тилида, на ўзга тилда бузиб айтиш ва ёзиш мумкин.

Кўрамизки, киши номларини бир тилдан иккинчи тилга ўтказиш – “таржима“ қилиш ниҳоятда муҳим ва кўп қиррали масаладир. “Нарсаларни ўз номи билан атанг” деган нақл бор. Келинг, дўстлар, ана шу нарсаларнинг ижодкори бўлмиш инсонлар номини тўғри айтиш, тўғри таржима қилишни ҳам унутмайлик. Таржимачилигимизда кўтарилаётган муаммоларни ҳал этиш маданий-ижтимоий ҳаётимиздаги янгиланиш жараёнига камтарин улуш  бўлишига ишончимиз комил.

«Ёшлик» журнали, 2017 йил, 3-сон

____________________

Хуррам Раҳимов,  филология фанлар номзоди. 1951 йили туғилган. Тошкент давлат чет тиллар педагогока институти(ҳозир ЎзДЖТУ)нинг олмон тили факультетини тамомлаган.
Ака-ука Гриммнинг 100 дан ортиқ эртакларини, 50 дан ортиқ олмон халқ эртакларини (“Етти юлдуз” тўплами), ўзбекчага ўгирган. 70 га яқин ўзбек эртакларини олмон тилига таржима қилиб, Олмонияда (“Märchen aus Samarkand”) ва Ўзбекистонда (“Feuermädchen aus dem Feuer”) чоп эттирган.