Erkinlik sharoitida turfa xil nashrlarning paydo bo‘lishi kabi, badiiy ijoddagi izlanishlarning xilma-xilligi ham tabiiy holdir. Ayni paytda, milliy nasrimiz an’analarini davom ettirib, jahon adabiyoti tajribalaridan ilhomlanib yozilgan asarlar peshma-pesh chop qilinib turibdi. Shu qatori, keyingi paytda “bozor adabiyoti”, deb atalayotgan oqim ham paydo bo‘ldi. Asosan, kutilmagan voqealarga serob, sarguzasht va detektiv asosiga qurilgan bunday hikoya, qissa va romanlarga munosabat ham turfa xil.
Gazetamiz “Muharrir minbari”, “Bir asar haqida ikki fikr” ruknlari ostida bu turdagi asarlarga e’tibor qaratib, bir qancha tanqidiy mulohazalarni o‘rtaga tashladi. Buning natijasida, gazetxonlardan kelgan maktublar, jamoatchilik, ijodkor va munaqqidlarda tug‘ilgan fikrlarni jamlab, ayrim masalalarni oydinlashtirishni lozim topdik: chunonchi, badiiy adabiyot bozor munosabatlariga moslashadimi? Hozirgi nasrimizda chinakam sarguzasht, detektiv asarlar bormi? “Bozor adabiyoti” namunalarining ko‘pchilik tomonidan o‘qilayotgani sabablari nimada? Bu turdagi asarlarga adabiy tanqidning munosabati qanday?..
Shu singari savollarga aniqlik kiritish maqsadida bir guruh adiblar, adabiyotshunos va munaqqidlarni davra suhbatiga chorladik. Quyida ularning mazkur muammolar bo‘yicha fikr-mulohazalari bilan tanishasiz.

Xurshid DO‘STMUHAMMAD: — Har qanday adabiy jarayon o‘zining ichki qonuniyatlariga bo‘ysunadi. Adabiyotda qanday asarlar yaratilayapti, ijodiy muhit, qayfiyat qanday, badiiylik mezonlari to‘g‘ri tanlanganmi-yo‘qmi — bularning bari o‘sha qonuniyatning samarasi. Yaratilayotgan asarlar adabiy jarayonning muayyan mavqedagi hodisasi sifatida yashashga haqli, lekin favqulodda badiiy qimmatga ega bo‘lgan bitta asar adabiy jarayonni o‘sha ko‘zga ko‘rinmas qonuniyatlari bilan qo‘shib o‘zgartirib yuborishga qodir. Bunda janrning ham, qaysi yo‘nalishda ijod qilishning ham ahamiyati unchalik katta emas. Muhimi — yuksak badiiy mahorat bilan yaratilgan asar bo‘lishi! Faqat bunday asar yaratilishiga olib boradigan “so‘qmoq” xilma-xil izlanishlar maydonini kesib o‘tishida hikmat ko‘p. Bugungi adabiy izlanishlar maydonimizda “bozor adabiyoti” izdihomi paydo bo‘lgan ekan, marhamat, bu maydon chavandozlari emin-erkin ot suraverishiga monelik ko‘rsatmaslik tarafdoriman. Faqat “bozor adabiyoti”, “engil asarlar” singari atamalar zamiridagi kinoya va bepisandlikka qo‘shilmayman.
Xullas, izlanishlar xilma-xilligi badiiy tafakkur evolyutsiyasiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi, ular qancha ko‘paysa bosh ustiga, lekin ushbu izlanishlar xilma-xilligi o‘z yog‘iga o‘zi qovrilib qolishi chatoq. Chunki adabiy jarayondagi har qanday yangilanish, intilish munosabat bilan tirik. Munosabat — badiiy ijodga hayot baxsh etuvchi qudratli kuch. Bizning “bozor adabiyotimiz” malakali va xolis munosabatga juda muhtoj!

Omon MUXTOR: — Xurshid ta’kidlayotgan izlanishlar jarayonida detektiv yo‘nalish alohida bo‘y ko‘rsatayotganini aytib o‘tishim kerak.
Bir tomondan, sarguzasht, detektiv asarlar qadimdan yaratilib kelingan. Ikkinchi tomondan, jahondagi yaxshi adabiyot namunalarining aksarida sarguzasht, detektivga xos belgilar ko‘zga tashlanadi. “Odisseya” yoki Shekspir, Molyer, Shiller asarlari bunga yorqin misol. Don Kixot, Gulliver, Robinzon Kruzo haqidagi asarlar, yana “Tom Soyerning sarguzashtlari”… Adabiyotimizda hatto “O‘tkan kunlar”, “Sarob” singari mashhur romanlarda ham sarguzasht, detektiv belgilari bor. Asar sirli, jozibali, o‘qishli bo‘lishi muhim. Ehtimolki, bu kungi izlanishlar ham shundan kelib chiqqan… Deylik, Chesterton, Konan Doyl, Agata Kristi, Jorj Simenon, Cheyz, Gardner asarlari jahonda millionlab o‘quvchi tomonidan o‘qilayotgan ekan, buni tasodif deb tushunish mumkin emas. Sarguzasht, detektiv yo‘nalish an’anaviy jiddiy adabiyotni inkor etmagan va hech qachon inkor etmaydi. Gap qiziqarli ijro shakli barobarida, asarni savodli, saviyali yoza olishda! Asarga, u hayotiy, mahorat bilan yozilganmi, yo‘qmi, shunga qarab baho berishga to‘g‘ri keladi.

Abdulla ULUG‘OV: — Adabiyot azaldan “so‘z san’ati”, “hayotning badiiy aksi”, “hayot oynasi”, deb ta’riflab kelinadi. Aksariyat asarlar bu ta’riflarga muayyan darajada mos keladi. Ammo adabiyotning “so‘z san’ati” sifatidagi qiyofasi, mohiyatini namoyon etadigan asarlar hamma davrlarda ham kamyob bo‘ladi. Zero, adabiyot bamisoli daryo. Bu daryo gohida o‘zanini to‘ldirib pishqirib oqadi. Gohida jildirab ham qoladi. Ba’zan uning suvi tiniq, ba’zan bo‘tana, loyqa bo‘ladi. Matbuot sahifalarini, kitob rastalarini turli oldi-qochdi, ur-sur voqealar bayonidan iborat “bitik”lar bosib ketishi bu “daryo”da bo‘tana, loyqa oqayotganidan dalolat beradi.

Yo‘ldosh SOLIJONOV: — Ha, bozor sharoiti shu ekan-da deb, “sariq matbuot”da, xususiy nashriyotlarda turli saviyadagi, ba’zan maza-matrasiz asarlarning bosilishiga beparvo qaradik. Ayniqsa, keyingi besh-olti yil ichida oldi-qochdi voqealarni “tasvirlovchi” yengil kitoblar bozori qizib ketdi. Qotillik, fohishabozlik, o‘g‘rilik, zo‘ravonlik to‘g‘risida zavq-shavq bilan hikoya qilingan asarlar davomli e’lon etilayotganiga guvoh bo‘layapmiz. Nashriyotlar esa, bunday xaridorgir mahsulotlarni tezkorlik bilan nashr etishga kirishdi. Ularga pul bo‘lsa, bas! Adabiyotning ezgulik elchisi ekanligi, tarbiyaviy ahamiyati ular uchun ikkinchi darajali ishga aylandi. Biroq ancha vaqt bu holatga munosabat bildiradigan mard topilmadi. Xayriyatki, bu jimjitlikni birinchi bo‘lib, “O‘zAS” gazetasida e’lon qilingan “Muharrir minbari” ruknidagi maqolalar buzdi. Ularda “bozor adabiyoti” nafaqat kitobxon ongini zaharlashi, ayni chog‘da, bunday yengil-elpi yozilib bosilayotgan kitoblar yosh talantlarga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkinligi to‘g‘risida bong urildi.
Albatta, badiiy ijodda izlanishlarning xilma-xilligi, uslublar rang-barangligi tabiiy hol. Bunday xilma-xillik avval ham bo‘lgan, bundan keyin ham bo‘ladi. Buni faqat so‘z erkinligiga bog‘lab qo‘yish, meningcha, to‘g‘ri emas. Axir, demokratiyaning ham chegarasi, talablari bor-ku!
Men badiiy adabiyotning tarbiyaviy, estetik vazifalarini ustuvor deb bilgan bir mutaxassis sifatida, hozirgi adabiy jarayondan to‘la qoniqish hosil qilolmayman. Ijod erkinligi zamirida, avvalo, adibning o‘z xalqi, Vatani va uning ma’naviy ko‘zgusi hisoblangan adabiyoti — so‘z san’ati oldidagi buyuk mas’uliyatini tushunaman. Ana shu mas’uliyatni chuqur his etgan ijodkor asarida nimani qanday yozish kerakligini oldindan o‘ylab oladi. Xayoliga kelgan, eshitgan yoki qaysidir chet el kitobida o‘qigan voqea-hodisalarni qog‘ozga tushiraverish bilan moddiy boylikka ega bo‘lish mumkin, lekin obro‘ ololmaydi. Ernest Xeminguey ta’biri bilan aytsak, nuqul oldi-qochdi, ur-yiqitni ifodalash bilan bozorga chiqib “boy bo‘lishni istaganlar yozuvchilikni havas qilmay qo‘ya qolsinlar”.

Bahodir KARIM: — Bugungi kunda yengil-elpi asarlar ko‘payganining asosiy sabablaridan biri so‘z mas’uliyatini his qilmaslik, albatta. Kimgadir: “Nima uchun yozayapsan, so‘zing kimga kerak ekan?”, degan savollarni berish mumkinmi?
Yozish — ixtiyoriy ish. Iste’dodli ham yozadi, iste’dodsiz ham. Frantsuz adabiyotshunosi Roland Bart ijod mohiyati ustida fikrlarkan, “yozuvchi” (pisatel) va “yozg‘uvchi”ni (pishushiy) farqlab tushuntiradi: “Yozuvchi vazifa bajaradi, yozg‘uvchi yozish bilan mashg‘ul bo‘ladi”. Ularni olim grammatikadagi “ega” (yozuvchi) va “kesim” (yozg‘uvchi)ga o‘xshatadi. “Yozuvchi shunday kishiki, garchi ilhomi bo‘lsa-da, o‘z so‘ziga ishlov beradi, uni pardozlaydi. Uning vazifasi shu ishga singib ketadi. Yozuvchilik faoliyatida ikki xil qoida bor: san’at qoidasi (kompozitsiya, janr, dastxat) va hunar (sabr-toqat, mehnat, tahrir-tuzatish va matnni mukammallashtirish). Yozuvchini har doim: nega dunyo shunday, bu haqda qanday yozmoq kerak, degan savollar bezovta etadi. Yozuvchi o‘sha jumboqlar ustida bosh qotirib, har xil yo‘llarga kirib chiqadi…”, deb yozgan R.Bart.
U yozg‘uvchilarni “tranzitiv” (tashuvchi) tipidagi odamlar, deydi. Ular o‘z oldiga guvohlik, tushuntirish va o‘rgatish kabi maqsadlarni qo‘yadi. Yozg‘uvchidagi asosiy xususiyat — soddalik, go‘llik. U o‘z so‘zlarim bilan dunyodagi mavhum narsalarni oydinlashtirdim, deya o‘ylaydi. Voqelikka bir xil ma’no yuklaydi yoki hech bir bahssiz, shunchaki masalalardan xabar beradi. Yozg‘uvchining funktsiyasi — har doim va har joyda o‘ylagan narsasini to‘xtovsiz aytaverish, xolos.
Bugun har kim iqtidoriga yarasha yozmoqda va yozganlarini sotmoqda. Afsuski, muqova ichiga solingan har qanday matnlar yig‘indisini asar, deb taqdim qilish yaramaydi. Vaholanki, adabiyotning yuki og‘ir, so‘zning mas’uliyati, javobgarligi katta. Badiiy adabiyotning so‘z san’ati darajasida his etilmayotgani achinarli. Obrazli tafakkur, ramzlar tilining jozibasi, badiiy xarakterlar yaratish singari tom ma’nodagi talablarga — so‘zga mas’uliyat bilan yondashmoq lozim.
“Bozor adabiyoti” — bozorbop. Agar bu tipdagi kitoblar, hech bo‘lmaganda, bozor ahlini ezgulikka chorlasa, ularni tosh-tarozidan urmaslikka, to‘g‘rilikka undasa — yaxshi. Ammo shunda ham u o‘tkinchidir.

Abduqayum YO‘LDOSh: — Shuni ham tan olish kerakki, bugungi kunda yaxshi asarlar ham yaratilmoqda, xalqimiz tomonidan sevib o‘qilmoqda. Kitob do‘konlariga bir kirib ko‘ring-a. Kitoblar rang-barangligidan ko‘zingiz qamashgudek! Ammo…
Ko‘chaga chiqsangiz, bozorchi qo‘shningiz semiz, yaltiroq muqovali kitobni qo‘ltiqlagancha oldingizga keladi va ma’nodor iljaygan ko‘yi pisanda qiladi: “Kitob deb buni aytadilar-da! Bitta ketvorgani o‘ntasiminan yurib-yurib, o‘n birinchisiga tegarkan-ketarkan. Bu o‘n birinchisi o‘zining o‘gay akasi bo‘lib chiqarkan!.. Lekin qiztaloq yozuvchi ja boplabdi-da!”. O‘sha “qiztaloq yozuvchi”ning ism-sharifidan boxabar bo‘lmoq qasdida kitobga qo‘l cho‘zasiz. Ammo qo‘shni darrov o‘zini sizdan nari oladi: “Ocheredda turib, kecha oldim. Bugun qaytarib oborib berishim kerak…”.
Ommaboplik — mezon emas, deya takrorlashni xush ko‘radi bir qalamkash do‘stimiz. Unda nima? Saviya pasayishining ommaviy ko‘rinishimi?
“Hazmi yengil” asarlar hamma davrlarda ham yozilgan. Ammo hech qachon bugungiday, bemaza qovunning urug‘iga o‘xshab, urchib ketmagan bo‘lsa kerak. Fikrimcha, bunday kitoblar adabiyotga o‘quvchining saviyasini pasaytirishu, haqiqiy asarlarning nufuzini tushirib yuborish orqali “xizmat” ko‘rsatadi.
Mutaxassislar bir qo‘shiq yoki musiqa uzluksiz takrorlanaversa, bora-bora eshituvchining miyasiga o‘rnashib qoladi, deyishadi. Shunday holni badiiy adabiyotda ham kuzatish mumkin. Qo‘lma-qo‘l bo‘lib o‘qilayotgan kitob badiiy saviyani belgilaydi, o‘quvchi ong-tafakkurida: “Eng yaxshi asar shu!” degan hukmni uyg‘otadi. Ishonavering, keyin bu hukmni o‘zgartirish oson kechmaydi.

O.MUXTOR: — Bundan ancha yil burun biz bilgan olim Mustaqim Mirzayev, adiba Kibriyo Qahhorovaning mushtarak bir odatlari bo‘lardi. Ular qaysidir gazeta yoki jurnalda ko‘p xato uchrasa, o‘sha gazetani, jurnalni qop-qora qilib chizib, redaktsiyaga — ko‘ringlar, deb jo‘natishardi. Hozir gazetalar, jurnallar, kitoblarda shu qadar son-sanoqsiz xato o‘tayaptiki, bu o‘zi nima bo‘layapti, deb beixtiyor ajablanasan. Ba’zan Mustaqim aka, Kibriyo opani eslab turib, qo‘ling qichiydi. Lekin o‘nlab muharrirdan qaysi biriga “aql o‘rgatsa” malol kelmasligini o‘ylab, qo‘l siltab qo‘ya qolasan. So‘zim quruq bo‘lmasligi uchun bir gazetadan ikki-uch misol keltiray: “Bu inson haqida aniq bir to‘xtamga kelish qiyin”, “xonandamiz men bilan davom ettirmoqchiligini aytdi”, “ekranda yaxshi bola bo‘lish oson”… Harfiy xatolar-ku, g‘ij-g‘ij. Krilchada “h” bilan “x”ni ajratolmaganlar hamma yerda lotinchada ham “x” o‘rnida “h” (“n”) shaklida yozishayotganini aytmay qo‘ya qolay.
“Bozor adabiyoti” degan gap menga unchalik to‘g‘ri tuyulmaydi. Chunki har qanday asar “bozorgir” bo‘lishi kerak, aslida kitob ham — biznes, bir payt odamlar kitobni oylab, yillab navbatda turib chiqarishgan, biz hozir faqat shu biznesdan foydalana olmayapmiz, xolos. Yashirib nima qildik, kitoblar omborlarda taxlanib yotibdi. Kitob targ‘iboti ancha sust… Sarguzasht, detektiv tushunchasi bilan “engil asarlar” degan bahoni yonma-yon qo‘yish ham o‘rinsiz. Yozuvchilarimizdan Xudoyberdi To‘xtaboyevning qator asarlari, Tohir Malikning “Shaytanat” yoki Said Ravshanning “Qironcha” asarini qiziqib o‘qiysan. Ularni “Umri qisqa, tezda unutilib ketadi” deyolmaysan, ayrimlari o‘n yil, yigirma yil, ayrimlari yarim asrdan buyon yashayapti. O‘quvchiga bahramandlikdan tashqari, ma’naviy-ruhiy oziq ham berayapti.

X.DO‘STMUHAMMAD: — Men tabiatan sarguzasht, detektiv asarlar kitobxoni emasman. Bunday desam, men uchun ardoqli asarlardan biri bo‘lmish “Jinoyat va jazo”ni ayni detektiv asar, deguvchilar ham bor. To‘g‘ri, romanda detektiv va sarguzasht unsurlari talaygina, lekin ular buyuk adib qalamiga mansub yuksak badiiy psixologik tahlillar zamiridagi bir fon, xolos.
Bizning sarguzashtlarimiz, detektivnavislarimizda eng katta qusur xuddi shu o‘rinda bilinadi: ya’ni voqealar tafsiloti birinchi va asosiy maqsadga aylanib ketadi, badiiy adabiyotning asosiy talablaridan bo‘lmish — insonni o‘rganish va tahlil etish vazifasi, burchi e’tibordan chetda qoladi. Vaholanki, sarguzasht va detektiv asarlarga xos bo‘lgan o‘ta ziddiyatli va to‘qnashuvlarga boy holatlarda bunga juda katta imkoniyat ochiladi. Biroq kimdir insonni tushunish yo‘lini tanlasa, kimlardir to‘qnashuvlar zanjirini to‘qishga moyilligi kuchayib ketadi. Sarguzasht va detektiv asarlarimiz “toshi”ni shu mezon posangisiga qo‘yib ko‘rilsa, ko‘pgina haqiqatlar oydinlashadi-qo‘yadi.
Bu mulohazalar kitobxonlarimizga ham taalluqli: kim qaysi jihat ustunlik qilgan asarlar mutolaasiga mubtalo ekaniga qarab ularning saviyasini farqlash qiyin emas.
O‘tgan asrning 60-yillari oxirida Iskandar Qalandarovning “Shoxidamas, bargida” povesti o‘quvchilar og‘ziga tushgan. Yanglishmasam, povest detektivnamo ruhda yozilgani sababli go‘yo sho‘ro turmush tarziga xos bo‘lmagan voqealar asos qilib olingan, degan vaj bilan tanqidga uchragan. Rahmatli O‘lmas Umarbekovning “Odam bo‘lish qiyin” qissasida ham detektiv unsurlari bo‘lgani mayda-chuyda “bahs” qo‘zg‘agan. Aytmoqchimanki, zamonaviy realistik adabiyotimizda detektivnavislik tug‘ilib ulgurmay bo‘g‘ilgan. Tasavvur qilaylik, ushbu janr azaldan maydonga emin-erkin chiqib, ayrim jo‘n, o‘rgamchik izlanishlar o‘sha kezlardayoq bartaraf etilganida edi, hozirgacha ozmuncha yo‘l bosib o‘tilmagan, manzara ham butkul o‘zgacha bo‘lishi muqarrar edi.
Jahon adabiyotiga mansub misollarni qo‘yaturaylik, o‘zimizning “O‘tgan kunlar”da ham detektiv bor. “Shum bola” sarguzasht asar, lekin u ulkan mahorat namunasi bo‘lgani uchun davr sinovlaridan betalofat o‘tib kelayapti. Shu bilan birga, e’tirof etmoq ham kerakki, boqiylikka da’vo qilmaydigan, hatto metroning u bekatidan bu bekatigacha oraliqda o‘qib tashlab yuborishga mo‘ljallangan detektiv va sarguzasht “asar”lar ham oz emas.

B.KARIM: — Haqiqatan ham dardsiz, yengil-elpi asarlarning unutilib ketishi tayin. Bir tasavvur qilaylik, o‘tgan yigirmanchi asrda yuzlab hikoya va qissalar yozilgan. Ulardan bir antologiya tuzmoqchi bo‘lgan odam qiynalib qoladi. Umrboqiylarining ko‘pligidan emas, albatta… Nega shunday? Nega umrboqiy asarlar kam? Yengil asarlarni ham kimlardir yozgan. Ularning ham mualliflari bor. Demak, o‘sha asarlarni yozuvchi — san’atkor emas, yozg‘uvchi yozib tashlagan.
Azaliy adabiy mavzular original tarzda tasvirlanmasa, yozuvchi taqlid doirasida qolib ketsa, o‘tkinchi asarlar ko‘payadi. Adabiy nazariy qoidalardan biri — mazmunning original bo‘lishi emasmi? Mavzu azaliy bo‘lishi mumkin. Ammo o‘sha mavzuning original bayoni ijodkorning “men”iga daxldor masala. Unutilishga mahkum asarlarda ijodkor ShAXSI bo‘lmaydi.
Endi kitob o‘qishga kelsak, bu har kimning shaxsiy ishi. Har kim har xil maqsad bilan kitob o‘qiydi. Aspirant dissertatsiya g‘amida kitob varaqlaydi. Jurnalist ta’sirchan jumla izlaydi. Shoir qofiya uchun so‘z axtaradi. Davrakashning dardi ham ma’lum. Yuki yengil asarlar o‘qilayotgan ekan, o‘sha asarlarni o‘qiyotganlarga o‘qishni taqiqlab qo‘yish mumkin emas. Kitob tanlash insonning ma’naviy darajasi bilan bog‘liq. Vaqt borida dunyoda genial sanalgan asarlarni o‘qib qolish kerak. Ammo genial sanalgan, yangicha nazariy qarashlar uchun asos bo‘ladigan asarlarning talabgori ko‘p emas. Rus adabiyotshunoslaridan biri: “Knigi dlya mnogix vnachale pishutsya dlya nemnogix”, degan bir tezisni ilgari suradi.
Yuki yengil asarlar o‘qilayotgan ekan, buning sababini o‘sha o‘quvchining estetik tarbiyasidan izlash lozim. Nimadir olsa kerak-da. Kuygan yurak-bag‘riga o‘sha asarlarni o‘qib, suv sepsa kerak. Biri yozib yengillashsa, biri o‘qib yengillashadi. O‘zidagi turli-tuman nuqsonlarni boshqalarda ham ko‘radi, shundan taskin topib yashaydi.

Y.SOLIJONOV: — Ha, davradoshlar to‘g‘ri ta’kidlashganidek, sarguzasht, detektiv degan nom ostida chiqayotgan “asarlar” juda ko‘payib ketdi. Biroq uchidan ikkitasi bu janr talablariga javob bera olmaydi. Ularning eng yaxshi namunalari qatoriga men Tohir Malikning “Shaytanat” tetralogiyasini, Hojiakbar Shayxovning qissa va romanlarini, Omon Muxtorning “Ko‘zgu oldidagi odam”, “Tepalikdagi xaroba” asarlarini kiritgan bo‘lardim. Ularda mualliflarning g‘oyaviy maqsadi aniq va voqealar tasviri ham, qahramonlar xatti-harakati ham ana shu maqsadga yo‘naltirilgan.
Bundan 20-30 yillar muqaddam bu janrda sanoqli yozuvchilargina asarlar yozishardi. Yo‘q, bunday kamyoblikka sotsialistik realizmning ham, mafkuraning ham daxli yo‘q edi. Adiblarning o‘zlari bu janr oldidagi mas’uliyatni chuqurroq his qilishardi, shekilli. Hozir esa, bunday asarlarni potirlatib yozib tashlaydigan “usta” yozuvchilar xiyla ko‘payib qoldi. Nuriddin Ismoilov ikki yildayoq 4ta (“O‘limga mahkum qilinganlar”, “Jaholat qurbonlari”, “Burgut tog‘da ulg‘ayadi”, “Milliarderga qo‘yilgan tuzoq”), Erdavlat Odilov 2ta (“Kitkon” nomli dilogiya) roman yozib tashladi. Ular, shu ketishi bo‘lsa, yaqin-orada romannavislikda rekord o‘rnatadilar. Lekin ularni kimlar o‘qiyapti, asarlaridan nimani o‘rganayapti?
To‘g‘ri, bu yerda aytilganidek, “bozor adabiyoti”, “engil kitoblar”ning umri qisqa bo‘lishi, ayniqsa, hozir jadallik bilan olib borilayotgan ma’naviy-ma’rifiy tadbirlar o‘z samarasini bergach, unutilib ketishi mumkindir. Biroq ularning asorati-chi?..

X.DO‘STMUHAMMAD: — O‘zbekiston xalq yozuvchisi Tohir Malik “Shaytanat” tetralogiyasining birinchi kitobidayoq adabiyotimizga qanchadan-qancha yangi qahramonlar, yangi obrazlar, yangi tiplar — yangicha badiiy talqinlar olib kirdi. Shu bilan birga, Tohir aka ko‘plab yosh qalamkashlarga shaytanat eshigini ochib berdi, o‘sha olamda adabiyot nuqtai nazaridan ochilmagan qo‘riqlar to‘lib-toshib yotganini, bizning adiblar ham o‘sha “qo‘riq”lar tomon dadil yurishlar qilishlari mumkinligini amalda ko‘rsatib berdi. Chunonchi, men ijodini izchil kuzatib borayotgan yosh adib Nuriddin Ismoilovning keyingi uch yil ichida chop etilgan olti kitobining beshtasida mavzu shu: razolat saltanati!
Nuriddin turkum hikoyalaridan so‘ng “O‘limga mahkum qilinganlar” romanini yozdi, izma-iz uning davomi “Jaholat qurbonlari” nashrdan chiqdi. Har ikkala kitob yashin tezligida tarqadi. “Buyog‘i qanday davom etarkan?”, “Qahramon yana qanday sarguzashtlarni boshidan kechirarkan?”, degan savollar keng omma diqqatini tutib, uni shitob bilan o‘qishga undadi. Meni asardagi eng murakkab holatlar ham muallif tomonidan juda bemalol va tabiiy holdek tasvirlanishi maftun etdi. Roman qahramoni Sobir uchun mushkul holat, vaziyat degan tushunchaning o‘zi yo‘q. U necha bor muqarrar o‘lim bilan yuzma-yuz keladi, lekin tushkunlikka tushish, taqdirni qismat ixtiyoriga topshirish tuyg‘usi Sobir uchun yot. U afsonaviy ertak qahramonlari singari har qanday holatda jonini saqlab qoladi. Muhimi — muallif o‘quvchini shunga ishontiradi. Asar qahramoni biron lahza bo‘lsin, o‘zidagi jismoniy va aqliy imkoniyatning cheksizligiga shubha qilmaydi, mana shu nekbinlik ruhi kitobxonga ham yuqadi. Qahramon obrazidagi yana bir joziba shundaki, u o‘zidagi tegirmonga tushsa ham butun chiqish xususiyatlari, ya’ni imkoniyatlarini faqat ezgulik yo‘lida — oddiy odamlarning koriga yarash yo‘lida ishlatadi.
Romanning mantiqiy davomi bo‘lmish “Jaholat qurbonlari”da ham Sobir obrazidagi mantiq buzilmaydi. Muallifning syujet yo‘nalishini ustalik bilan qurishi, voqealar silsilasidagi taranglikni saqlay olishiga havas qilsa arziydi. Shu asnoda qahramon ruhiy dunyosidagi murakkab qatlamlarga murojaat etishni ham unutmaydi. “Burgut tog‘da ulg‘ayadi”, “Omonat g‘or siri” shu boradagi izlanishlarda o‘ziga xos bosqich vazifasini o‘tagan bo‘lsa, “Iblis saltanati” romanida u razolat dunyosida yashab yurgan kimsalar muhitida ham o‘sha muhit “qarichi”ga sig‘adigan darajada adolat, insoniylik alomatlari mavjudligini tasvirlashga urinadi.
Nuriddin Ismoilov ijodi yuzasidan aytiladigan mulohazalar ham bor, albatta. Chunonchi, u kolliziyalar takroriga yo‘l qo‘ymaslik, psixologik tahlilni chuqurlashtirish, juda yaxshi topilgan timsollarni asarning umumiy ruhiga singdirib yuborish, syujet va personajlarning mantiqiy rivojiga daxl ko‘rsatmaslik borasida o‘z uslubiga sayqal bersa, degan niyatlar bildirgim keladi. Shu o‘rinda iqtidorli qalamkash do‘stimning ijodiy laboratoriyasiga doir bir “sir”ni fosh etsam: Nuriddin romanlarini hafta sayin chop etiladigan “Hordiq” va “Charxpalak” gazetalarida sonma-son yoritish majburiyatidan kelib chiqib qog‘ozga tushiradi. Gazetachilikda buni tushunish mumkindir, lekin bunday shiddatli sermahsullik asarlar saviyasiga putur yetkazib qo‘ymasligini juda-juda istar edim.
Bir so‘z bilan aytganda, Nuriddin Ismoilov asarlarini o‘qib turib bir haqiqatga amin bo‘lasan kishi: oson o‘qiladigan asar ham zinhor osonlik bilan yozilmaydi!

A.ULUG‘OV: — Sarguzasht, detektiv asarlarning ishqibozlari hamisha ko‘p bo‘lgan. Shuning uchun bu xil asarlar barcha mamlakatlarda badiiy adabiyotning son jihatdan asosiy qismini tashkil etadi. E.Xemengueyning asari Nobel mukofoti bilan taqdirlangan bir paytda Amerikada E.Berrouzning Tarzan to‘g‘risidagi turkum asarlari qo‘lma-qo‘l o‘qilgan. Vaholanki, keng omma e’tiborini jalb etgan turkum asarlar yozgan bu qalamkashning nomi ham, asarlari ham tezda unutilgan. Rossiyada ham F.Dostoyevskiy, L.Tolstoy yashagan davrda F.Bulgarin, A.Orlov, O.Senkovskiyning qissa, romanlari, N.Polevoyning dramalari, N.Kukolnik, V.Benediktov she’rlari ommabop kitob sifatida qayta-qayta chop etilgan.
Sarguzasht, detektiv voqealar bayonidan iborat “bozor adabiyoti” ham aslida madaniyatning bir tarmog‘i. Madaniyatning bu tarmog‘i keng ildiz yoyadi. Bundan sal avvalroq “jangari” filmlarni tomosha qilishga o‘ch edik. Hozir yoshlar ham bu xil filmlarga qiziqmay qo‘yishdi. Ya’ni odamlarimiz jangarilar to‘g‘risidagi yolg‘on-yashiq tomoshalardan “to‘ydi”. Rastalarni to‘ldirib turgan xususiy gazetalar sahifalaridagi rang-barang detektiv “bitik”lar ham, albatta, kishilarning me’dasiga tegadi. Chunki ko‘pchilik o‘qigan, tomosha qilgan narsalarining nimaga arzishini asta-sekin anglab yetadi.
Oldi-qochdi voqealar bayonidan iborat asarlarning asosiy qahramonlari o‘g‘rilar, qimorbozlar, fohishalar, nashavandlar, giyohvand moddalar savdosi bilan shug‘ullanuvchi zo‘ravonlar. O‘z-o‘zidan aniqki, bu kimsalar kishilarni qancha seskantirsa, shunchalik qiziqtiradi. Shu boisdan, qalamkashlar o‘shalarning hayotini to‘qib-bichadi va uning ichiga, albatta, mo‘l-ko‘l qilib seks ham qo‘shishadi. Shusiz yozganlari bozorda o‘tmaydi. Ammo adabiyotni bu darajada bozorga moslashtirishga befarq qarab ham bo‘lmaydi-ku!
Ayni paytda xususiy gazetalar sahifalarida ham ba’zan “yarq” etgan nimalardir ko‘rinib qoladi. Xususan, Zulfiya Qurolboy qizining hikoyalari shu kunning hodisalarini ta’sirchan gavdalantirishi bilan diqqatni jalb qiladi. Uning “Hordiq”, “Charxpalak” gazetalarida chop etilgan hikoyalari milliy nasrimiz an’analari baquvvat asosga ega ekanligini ko‘rsatadi. Adibaning, ayniqsa, “Tafakkur”, “Ayol qiyofasidagi ajal”, “Muhabbat va nafrat” singari hikoyalari maroq bilan o‘qiladi. Ushbu hikoyalardagi qahramonlarning o‘y-kechinmalari, harakat-holatlari eng talabchan, didli o‘quvchini ham befarq qoldirmaydi.
Abduqayum Yo‘ldoshning qissa, hikoyalarida ham bugungi hayot hodisalari qalamga olingan. U qahramonlari sarguzashtlarini naql qilsa-da, muammoga milliy qadriyatlarimiz nuqtai nazaridan yondashib, tezroq boyib ketish tashvishiga tushganlar fojiasini ko‘rsatadi. Yozuvchi mol-dunyoga mukkasidan ketish, aldamchilik insonni oxir-oqibatda halokatga eltishiga e’tibor qaratadi.

A.YO‘LDOSh: — Albatta, gap asarning qaysi tur yoki janrda yozilganida emas. Har qanday asar shaxsan men uchun, avvalo, obrazlari, benihoya murakkab inson ko‘nglini qay darajada tadqiq eta olgani bilan qimmatli. Shu ma’noda, o‘z vaqtida adabiyot gazetamiz “bozorga chiqdi” deya e’lon qilgan “Shaytanat” asarining birinchi jildi keyingi yillar o‘zbek adabiyotida yaratilgan sarguzasht asarlarning eng yaxshisi bo‘lib tuyuladi menga.
Aytishlaricha, inson tabiatida andakkina dangasalikka moyillik bo‘larkan. Dangasalik ayrim odamlarni daholikka yetaklasa, ba’zi fuqarolarni “hazmi yengil” asarlarni o‘qishga chorlarkan. Axir, aslini olganda, haqiqiy mutolaa — eng og‘ir mashg‘ulotlardan biri-da. Ayniqsa, bugun, ko‘pchilik turmush tashvishlari bilan, umrini chop-choplarda o‘tkazayotgan bir sharoitda xuddi stsenariy kabi voqealar bayonidan iborat bo‘lgan asarlarga ko‘z yugurtirib chiqish, “anavinaqa” joylarini, vahimali lavhalarni qayta-qayta o‘qish yaxshigina ermakka aylandi-yov. Ermak esa, bora-bora ko‘nikmaga aylanadi. Ko‘nikma — odatga…
Xorij mamlakatlaridan birida bo‘lganimizda ba’zi hollarda kitobi millionlab nusxalarda sotilgan qalamkash ham haqiqiy yozuvchilarning pen-klublariga a’zo qilib olinmasligini aytib qolishdi. Ya’ni ular bestseller yozuvchilar ekan, xolos! Bizda esa, to‘rtta ola-chalpoq kitobini o‘z hisobidan chiqargan havaskor bemalol ko‘kragini kerib “Men yozuvchiman!” deydi, tavsiyanoma yig‘ib, uyushma a’zosi bo‘lib olish harakatiga ham tushib qoladi.
Angliyalik adiba Joan Roulingning Garri Potter haqidagi asarlari bilan dunyoga tanilganidan, milliarderga aylanganidan xabardorsiz, albatta. Uning dastlabki uch kitobi Amerika bestsellerlari ro‘yxatida uzoq vaqt eng yuqori o‘rinlarni egallab turgan. Bugungi kunda Roulingning millionlab muxlislari bor. Biroq butun dunyo bo‘ylab o‘ziga xos modaga, urfga aylangan bunday asarlarning umri uzoq bo‘lishiga shubham bor. Aytaylik, yana yigirma, ellik, yuz yildan keyin ham insoniyatning asl aqllari Dostoyevskiyni o‘qishda davom etishar. Ammo Roulingni…
Ba’zan kultepalar yoki xaroba oshyonlardan xazina topilib qoladi. Shunga o‘xshab, goho yengil-elpi asarlarda ham kutilmagan o‘xshatishlar, esda qolarli obrazlar uchraydi. Ammo “vaqtni o‘ldirish” uchun mutolaa qilayotgan o‘quvchi buni payqashi qiyin bo‘lsa kerak.

Y.SOLIJONOV: — Xo‘sh, o‘sha “vaqtni o‘ldirish” uchun yengil ijod mahsulotlarini, “tezhazm” asarlarni hozir qidirib o‘qiyotganlar kammi? Ular kimlar? Bekorchilar! Bozorga boring, xaridor kelguncha “vaqtni o‘ldirish” uchun yo o‘shanaqa mahsulotlarni davomli bosayotgan gazetani o‘qib yoki o‘zbekning donishmandligini “sinab” ko‘rishga moslashtirilgan nihoyatda jo‘n krossvordlarni yechib o‘tirganlarni ko‘rasiz. Pista, sigaret sotuvchilar, kirakash haydovchilar ham… Umuman, vaqtini nimaga va qanday sarflashni bilmay yurganlarga bunday asarlar ermak bo‘layapti. Afsuski, ana shu bekorchilarga ularning ta’siri ham yomon urayapti. Fikrim qaytariq bo‘lib qolayotgani uchun uzr so‘rayman, biroq kuzatishlar shuni ko‘rsatayaptiki, unaqa mahsulotlardan o‘rnak oladiganlar ko‘paymoqda.
Afsuski, bunday yengil adabiyotlarning urchishiga tuppa-tuzuk taniqli, unvonli yozuvchilarimiz ham o‘z “hissa”larini qo‘shishayapti. Ularning asar boshidagi so‘zboshisi yoki ko‘klarga ko‘tarib aytilgan maqtovlarini o‘qib, har qanday o‘quvchi ham: “I-ya, falonchi shunday debdiki, bu kitob zo‘r ekan-da!”, deb olaveradi. Bu ham biznesning bir yo‘li bo‘lib qoldi, shekilli.

X.DO‘STMUHAMMAD: — Azal-azaldan ayon bir achchiq haqiqat shuki, adabiyot tarixida birorta jiddiy asar millionlar orasida qo‘lma-qo‘l bo‘lib o‘qilgan emas. Bunga o‘nlab, yuzlab misollar keltirish mumkin. Hozirgi sarguzasht, detektiv asarlarimizning keng omma yutoqib o‘qiyotganining sabablaridan biri ham shu, ya’ni ular juda yengil o‘qiladi. Syujet yo‘nalishida, tasvirlar silsilasida voqeanavislik ustunlik qiladi. Chinakam badiiy asar voqealar tafsiloti tugagan va ular haqidagi o‘y-mulohazalar boshlangan joyda tug‘iladi, degan mashhur ta’rif yodga tushadi. Taassufki, keng omma xuddi shu — chinakam badiiy asar boshlangan joyda o‘qishdan toliqadi, kitobni qo‘liga olsa uyqusi keladi. Aslida, buning ham ajablanarli joyi yo‘q, omma ommabop asardan qoniqish hosil qiladi. Uning uchun bundan ortig‘i ortiq.
Mutolaadan kim qanday zavq-shavq tuyishi, bu — saviya, badiiy did muammosi. Yengil ijod, jumladan, “tezhazm” qissa, romanlarga o‘chlikning sababi ko‘p: bu zamonamiz kishilari ruhiyatida kundalik tashvishlardan o‘zini chalg‘itish ehtiyojining ortib borayotgani bilan bog‘liq bo‘lishi ham mumkin, shunchaki hordiq chiqarish maqsadi ham yo‘q emas; “hazmi og‘ir” asarlarni mutolaa qilishdagi tanballik (mutolaa ayni choqda aqliy-ma’naviy mehnat ekanligini ham unutmaylik!), betoqatlik ham ehtimoldan xoli emas. Nazarimda, kitobxon didini o‘stirish, kishilarda haqiqiy mutolaa madaniyatini tarbiyalash muammolari nihoyatda jiddiy va dolzarb muammoligicha qolayapti…
G‘arb diyorlarida bestsellerlar ro‘yxati haftasiga o‘zgarib turadi. Braziliyalik adib Paulo Koelo asarlari, jumladan, uning “Alkimyogar”, shveytsariyalik adib Piter Zyuskindning “Parfyumer” romani bir qancha vaqtdan buyon bunday ro‘yxatning yuqori qatorlaridan tushmay kelayapti. Keyingi paytda ular qatoriga yapon adibi Xoruki Murakamining fantastik-ertaknamo — syurrealistik asarlari qo‘shildi. “Alkimyogar” bilan “Parfyumer” ham, yapon adibining asarlari ham katta mumtoz adabiyot ro‘yxatiga qo‘shilishiga ko‘zim yetmaydi, lekin bir haqiqatni tan olish kerakki, mazkur asarlar bizning mahalliy bestsellerlardan chuqur falsafiyligi, psixologik tahlilning teranligi va yuksak saviyadagi til va tasvir mahorati bilan keskin ajralib turadi. Ana endi savol tug‘iladi: nima uchun mazkur asarlar (hatto “Alkimyogar” uch tarjimon tomonidan uch xil o‘zbekchalashtirilib, nashr etilganiga qaramay!) bizda ommalashib ketmadi? Chunki bizning omma hali falsafiy-psixologik asarlarni talashib-tortishib o‘qish darajasidan ancha-muncha yiroq. Men sanab o‘tgan mualliflarning asarlari esa, garchi ular detektiv-sarguzasht ekaniga qaramay, faqat “vaqtni o‘ldirish” uchun emas, balki betakror ma’naviy-ruhiy zavq, ozuqa olish uchun ham o‘qiladi.

A.ULUG‘OV: — Albatta, yaxshi narsa xarid qilishni birdaniga o‘rganib bo‘lmagani singari, badiiy asar sifatida taqdim etilayotgan kitoblarning ham asl yoki “xom-xatala” ekanini sezish uchun ancha “qoqilib-surinish”ga to‘g‘ri keladi chog‘i. Bu jarayonda kitobxonlarning adabiy didi shakllanadi. Kimdir umr bo‘yi oldi-qochdidan iborat sarguzasht, detektiv asarlarga ishqibozligicha qolsa, kimdir Navoiy, Dostoyevskiy dahosini anglashga intiladi. Hech qachon hammaning didi, dunyoqarashi, tushunchasini bir xil “qolip”ga solib bo‘lmaydi. Oldi-qochdi voqealarga to‘la, o‘tkir syujetli asarlarning ishqibozlari ko‘p bo‘lishining boisi shundaki, bu xil asarlarni o‘qish kuch talab qilmaydi: ovqatlanayotib ham ularni bemalol mutolaa qilish mumkin. Navoiyning bir g‘azalini, Dostoyevskiy romanining bir sahifasini o‘qib uqish uchun esa ancha o‘ylanishga, mulohaza yuritishga to‘g‘ri keladi. Shu boisdan ko‘pchilik miyasini mashaqqatga qo‘yadigan jiddiy asarlardan ko‘ra, “tezhazm” roman, qissalarni o‘qib, “jangari” filmlarni ko‘rib, maroqlanadi. Quvish, qochish, o‘ldirish, qasos olishdan iborat “jangari” filmlarni tomosha qilish, to‘s-to‘polon voqealarga to‘la asarlarni o‘qish asta-sekinlik bilan diydani qotirib, kishini shafqatsizlikka moyil qilib qo‘yadi. Shunday ekan, kishilar ma’naviyatiga beqiyos ziyon yetkazadigan har qanday “ommabop” asarga sergaklik bilan munosabat bildirib, jamoatchilikka uning “baho”sini aytish kerak. Bu, albatta, birinchi galda adabiy tanqidchilik zimmasidagi dolzarb vazifadir.

O.MUXTOR: — Hozir nima ko‘p — gazeta, jurnal ko‘p. Ularni “to‘ldirish” uchun har xil maza-matrasiz “asarlar” ham bosilayapti. Pul to‘lab, biron mutaxassis ko‘zdan kechirmagan kitoblar ham nashr etilayapti. Tanqidchilarimiz xolislikni unutib, ularni ba’zan hatto maqtashayapti ham. Ularning an’anaviy adabiyotga qanchalik aloqasi bo‘lmasa, sarguzasht, detektivga ham shunchalik aloqasi yo‘q. Kitobxonlik seviyasi pasayib ketganidan, yaxshi bilan yomonni ajratmaydigan holat yuzaga kelayapti. Binobarin, toki adabiyotga munosabat darajasini ko‘tarmaguncha, so‘z oldida mas’uliyat haqida gapirish ortiqcha.

B. KARIM: — Tanqidchilik nafaqat “bozor adabiyoti”ga munosabatda jim, balki adabiyotning boshqa sohalariga munosabatda ham jim turibdi. Chunki bugun tanqid yozadigan yoshlar yo‘q. Dissertatsiyalar yozayotgan, taqrizlar yozayotgan, go‘yo ilmiy deb atalmish atamalarga mo‘l maqolalarni yozayotgan adabiyotchilar ko‘p. Ammo tanqid maydoni bo‘sh. Bu gaplarim yoshlari ulug‘, muhtaram munaqqidlarga tegishli emas. Ular o‘z zimmalaridagi missiyalarini qoyilmaqom qilib ado etganlar. Bugun: “Men “bozor adabiyoti”ga bahosini beraman, uning san’atga hech qanday daxli yo‘qligini yoki chinakam san’at namunalari ekanligini ko‘rsatib beraman”, deb maydonga chiqadigan tanqidchi yo‘q. Agar o‘shanday mardi maydon bo‘lib, “bozor adabiyoti”ning bahosi berib turilsa, bugungiday suhbat uyushtirib o‘tirishga ham zarurat qolmas edi. Xo‘sh, vaziyatdan qanday chiqish mumkin? Xo‘sh, “bozor adabiyoti” ham, jiddiy asarlar ham, umuman, adabiy jarayon yetarlicha baholanmayotgan ekan, buning uchun nima qilmoq kerak? Qani tanqidchi? Bormi? Yo‘qmi? Nega u jim? Tanqidchi yo‘q! Demak, bu sohadagi vazifalar yechimini adabiyot jonkuyarlari, adabiyot fidoyilari — ijodkorlarimiz, shoir va yozuvchilar o‘z zimmalariga olishlari kerak emasmi? Bu jiddiy gap. Bu yaqin kechmish adabiyotimiz tajribalaridan kelib chiqqan bir fikr. Cho‘lponning aksar maqolalarida teatr asarlari baholab berilgan edi. Fitrat — adabiyotshunos edi. Oybek, Abdulla Qahhor, G‘afur G‘ulom, Maqsud Shayxzodaning qarashlari o‘z vaqtida adabiy jarayon uchun juda muhim bo‘lgan.
Shu ma’noda, Bahrom Ro‘zimuhammadga o‘xshash ayrim ijodkorlarning o‘sha salaflarimiz an’analarini davom ettirayotganini ma’qullayman.
“Bozor adabiyoti”ni baholash birgina tanqidchining ishi emas. Agar o‘sha asarlardan ma’naviyat, adabiyot ziyon ko‘rsa, uning yaroqsizligini aytish har bir adabiyot jonkuyarining burchi.

Y.SOLIJONOV: — “Bozorbop” asarlarga adabiy tanqidning munosabati sezilmayapti desak, tanqidni biroz kamsitgan bo‘lamiz. Onda-sonda bo‘lsa-da, jiddiy tanqidiy maqolalar bosilib turibdi. Bunda, ayniqsa, “O‘zAS” gazetasining xizmatini alohida ta’kidlash kerak. Afsuski, hozir tanqidni hech kim eshitmay qo‘ydi, tanqid qilgan odam yoqmay qoldi. “Falonchimi? E, u adabiyotni tushunmaydi!” deb, munaqqidlarni savodsizga chiqaradiganlar ko‘paydi. Xususiy gazetalar va nashriyotlar esa o‘sha-o‘sha — bunday yengil-elpi asarlarni jadallik bilan bosishni davom ettirmoqda.

A.YO‘LDOSh: — Mening nazarimda, hamma sohada bo‘lgani kabi, adabiyotda ham taraqqiyotni hammaning o‘z kasbini (hunarini) vijdonan ado etishi belgilaydi. Adabiy tanqidchilar — professional adabiyotshunoslar. Har qanday asarning saragini sarakka, puchagini puchakka ajratish aynan tanqidchilarning vazifasi. Axir, chumchuq so‘ysa ham qassob so‘ygani ma’qul-da. Ammo bir paytlar qo‘lma-qo‘l o‘qiladigan “Ochiq xat”lar yoki tanqidiy maqolalar bugungi kunda anqoning urug‘iga aylanib bormoqda.
Halol, samimiy tanqid, xolis baho, avvalo, asari tanqidchining nazaridan o‘tgan yozuvchi uchun, ana undan keyin boshqa qalamkashlar uchun qadrli.
Men hatto “Asarimni biron tanqidchi o‘qib, ochiq fikrini aytsa qaniydi”, deya orzu qilib yurgan bir ijodkorni ham bilaman. Nimagadir bu qalamkashga yo‘liqqan tanqidchilarimiz ming istihola va andisha ila asarni umumiy yo‘sinda maqtab qo‘yishdan nariga o‘tishmayapti ekan. Yuz-xotirchilik adabiyot taraqqiyotiga xizmat qilmasa kerak…

X.DO‘STMUHAMMAD: — Davra suhbatimizdan ayon bo‘layotgan muhim xulosalarimizdan biri shuki, adabiy jarayon munosabat bilan tirik. Nazarimda, hozirgi milliy badiiy tafakkur saviyasi birmuncha parokandalashib qolgandek tuyuladi, adabiy tanqidchiligimiz esa faol emas. Konkret tahlillar, chog‘ishtirishlar, umumlashma xulosalar, bahs-munozaralar ko‘zga tashlanmayapti. Misol uchun, “Alkimyogar”ning uch xil tarjimada e’lon qilingani adabiyotimizda favqulodda voqea bo‘ldi, lekin tanqidchilarimiz jim. Vaholanki, shu bahonada qancha fikr qaynab chiqishi, jumladan, sarguzasht va detektiv yo‘nalishdagi “bozor adabiyoti” va badiiy so‘z mas’uliyati xususidagi qarashlarni o‘rtoqlashish mumkin edi. Umid qilamiz, bugungi davra suhbatimiz ijodkorlarga ham, munaqqidlarga ham yaxshi ma’noda bir turtki bo‘lar.

Davra suhbatini Mahmud Sa’diy va Ahmad Otaboyev yozib oldi.
«O‘zbekiston adabiyoti va san’ati» gazetasining 2007 yil 2-sonidan olindi.