Барча адабиёт муҳиблари сингари болалигимдан китобларга ошно эдим. Ўқувчилик йилларимда Жюль Верн, Даниель Дефо, Жонатан Свифт каби адибларнинг асарларини севиб мутолаа қилганман. Шу билан бирга мумтоз адабиётга ҳам иштиёқманд эдим. Хусусан, ҳазрат Навоийни ўқигим, уққим келарди.

Бир воқеа ҳеч ёдимдан чиқмайди. Ўшанда Алишер Навоийнинг «Хазойин ул-маоний» китоблари нашр этилганди. Мажмуани харид қилаётганимда сотувчи аёл: «Бу китоб сизга оғирлик қилмайдими?» деб сўради. Мен дарров китобнинг салмоғига қарадим. Тўплам катта-катта ҳарфлар билан қалин муқовада чоп этилгани боис анчагина оғир эди. Мен сотувчи аёлга: «Йўқ, менга оғирлик қилмайди» дедим. Орадан йиллар ўтгач, сотувчи аёл китобнинг вазнини эмас, ундаги фикрлар залворини назарда тутганини англаб етдим. Ҳа, ҳазратнинг асарлари залворини елкаламоқ ҳар кимга ҳам насиб этавермас экан.

Китобга бўлган ҳайрат ва ҳавас йиллар ўтиши билан мени ижодга етаклади. Бир пайтлар шоир Маъруф Жалил айтганидек, шеър ёзиш унча мушкул иш эмас экан-у, аммо шоир бўлиш оғир экан.

Наманган Давлат педагогика институти талабаси эдим. Илмгоҳ деворий газетасида «Аждодларим – суянч тоғларим» номли шеърим эълон қилинди. У Роберт Бёрнс ижоди таъсирида ёзилганди:

Тоғларим, о, мағрур тоғларим,

Сизга нигоҳ тиккан чоғларим,

Ғанимларга саждани билмас,

Иродаси синмас, букилмас,

Вужудимда яшовчи омон,

Аждодларим руҳин кўраман…

Шу шеър чиққач, эртасигаёқ негадир газетадан олиниб, ўрнига бошқа матн қўйилди. Кейинчалик маълум бўлишича, матбуотда анча-мунча кўриниб қолган юқори курс шоирлари деворий газетадаги шеърни олиб деканимиз ҳузурига киришибди. Сабаби, газетадаги шеърлар давр мафкурасига тўғри келмас экан.

Кейинчалик профессор Одилжон Носировнинг (домламизнинг охиратлари обод бўлсин) тавсиялари билан шаҳар газетасида илк бор шеърим босилди. Буни қарангки, бу шеърлар ҳам кимларгадир ёқмабди. Домламизни шаҳар партия комитетига чақиришди. Устозимиз йигирма қатор шеърга ўн варақ шарҳ ёзиб беришга мажбур бўлдилар. Дарвоқе, худди шунга ўхшаш воқеа 1983 йилда «Ёшлик» журналида «Гамлетсиз трагедия» номли шеърим босилганида ҳам такрорланди.

Дарҳақиқат, одам ёшлигида эл севган инсонларга ҳавас қилади, уларга ўхшашга интилади, бу ҳаракат унинг умр кемасини эзгулик соҳилига йўналтиради. Тақдир менга Эркин Воҳидов, Ҳусниддин Шарипов, Омон Мухтор, Турсунбой Адашбоев, Муҳаммад Али, Дадахон Нурий сингари бағрикенг устозларнинг назарларига тушиш бахтини насиб этди. Республика матбуотидаги дастлабки чиқишим Эркин аканинг ёрдамлари туфайли юз берди. Шунинг учун ҳам ўтган асрнинг саксонинчи йилларида қатор мажмуаларим нуфузли нашриётларда чоп этилди. У пайтларда вилоятда яшайдиган муаллифнинг «Лирика», «Ҳозирги замон ўзбек шеърияти» серияларида китоб чоп қилиши анча мушкул эди. Бу хайрли ишлар ижодкор дўстларимизнинг хайрихоҳликлари боис амалга ошди. «Ҳозирги замон ўзбек шеърияти» сериясидаги китоб ёзувчи Асад Дилмурод ва шоир Хуршид Даврон томонидан нашрга тайёрланди. «Сардоба шотутлари» тўплами шоир Азим Суюннинг саъй-ҳаракатлари натижасида нашриёт режасига киритилди. Бу китоб то босилиб чиққунга қадар шоир Муҳаммад Юсуф (укамизнинг жойлари жаннатда бўлсин!) назоратида бўлди.

Аммо ўрни келганида шуни ҳам айтишим керакки, ҳозиргача ўзим ният қилган даражадаги китобни ёзолмадим, бироқ:

Елга учган бўлса умринг оҳ-у воҳдан бирор наф йўқ,

Вақт сарбони бошлаб кетган карвонни қайтариб бўлмас.

Адабиёт миллат томиридаги қонга ўхшайди, агар қон тоза бўлса вужуд соғлом бўлади. Жалолиддин Румий, Алишер Навоий сингари зотлар назарида адабиёт энг пок, энг гўзал санъат эди. Шоир одам «Ҳофиз ёки Бобораҳим Машраб ҳозир ҳаёт бўлганида менга ўхшаб ниманидир таъма қилиб шеър ёзармиди?» деб ўзига ўзи савол бермоғи даркор.

Ер қаъридан битта шоир қилар хитоб:

“Умрим бўйи тинмай ёздим жилд-жилд китоб.

 

Аммо аччиқ қисматимдан ёнгум ўқтин,

Ижодкорлар оламида ўрним йўқдир.

 

Кетса ҳамки ўз умрининг баҳорида,

Байрон турар Гётелар қаторида.

 

Насимийлар Ҳақ йўлида қурбон бўлди,

Менинг дардим мукофот-у унвон бўлди.

 

Гулни кўриб, кўролмадим хазонларни,

Достон қилдим мен ўткинчи ёлғонларни.

 

Адашибман, чучварани хом санабман,

На Ҳофизга, на Машрабга ўхшамабман.

 

Мен кабилар тиригида ўлар экан,

Ҳақгўй шоир эл ёдида бўлар экан”.

Менинг назаримда, ижодкор аввало, комил инсон бўлмоғи даркор. Адабиёт дарахтининг илдизи адабдир, бежизга ёзувчилар «адиб» деб аталмайди. Биз хокдан яралганмиз ва бир куни унга қайтамиз. Кабирлик фақат Яратганга ярашади. Таниқли адиб Габриэл Гарсиа Маркеснинг вафотидан аввал дунё аҳлига йўллаган мактубида шундай сўзлар бор: «Мен, киши ўзга кишининг оёққа туриб олиши учун ёрдам қўлини чўзаётган чоғидагина унга юқоридан қарашга ҳақли эканини англадим». Кибр ҳатто фаришталар мақомига етган шайтонни ҳам Иблисга айлантирган. Шундай экан, кибр одам боласини бемалол ўзлигидан маҳрум этиши мумкин.

Инсонга ярашадигани, ҳар бир ишга адолат билан ёндошмоқдир. Шу нуқтаи назардан айтсам, бугунги адабий майдонда нохолислик ҳолатлари кўпайиб бораётгандек. Мен ҳозирги танқидчиларни шартли равишда тўрт тоифага ажратаман. Биринчи тоифага савияси юксак, ҳалол, виждонли мунаққидлар киради. Иккинчи тоифадагилар маддоҳ мақоланавислардир. Улар ўзлари таъсир доирасига тушиб қолган бир-икки ижодкорнинг рек­лама агентига ўхшайдилар. Учинчи тоифага мансуб танқидчилар ҳиссиёти нохуш, оҳуни сўйиб, терисини ажратиб «Бунинг нимаси гўзал?» дейдиган сайёдни эслатади. Тўртинчи тоифадагилар эса Азиз Несиннинг машҳур ҳикояси қаҳрамонлари каби у ёки бу шоирнинг қаерда, қачон туғилгани ҳа­қида баҳслашиб умргузаронлик қиладилар. Ўтган асрнинг 70-80 йилларида шоир Бобораҳим Машраб­нинг қаерда дунёга келгани хусусидаги баҳс-мунозаралар авж олганди. Ўшанда «Бобораҳим Маш­рабнинг туғилган жойи» номли ушбу шеър ёзил­ганди:

Туғилган маконин англамоқ бўлиб,

Хаёлан Машрабни айладим тавоф.

Менинг саволимга аламли кулиб,

Юртдошим қайтарди хўп қизиқ жавоб:

 

«Бил, тирик чоғида хор бўлган зотлар,

Одатда, кўз юмгач бўлади азиз.

Ортидан нечалар йиғлашар додлаб,

Шонига топилар қирқ мингта ворис.

 

Мени ҳам қувдилар тошларни отиб,

Юртма-юрт судралдим, юрак-бағрим қон.

Фожиалар эвази ўлмас шуҳратим,

Не ажаб, талашса ушбу кун жаҳон?

 

Яхшиси сен бунга қилмагин парво,

Ўзимни тинч қўй-у, ўрган ижодим.

Кимки донг таратиб ўлса мабодо,

Ернинг ҳар бурчидан чиқар авлоди.

Таассуфки, яқинда ўша баҳс яна бошланди.

Аждодларимизнинг меҳроблари доим бир то­монда бўлган, вақт зайлига қараб, уни уёқдан бу­ёққа олишавермаган. Баъзи бир адабиётшунослар­ни тушуниб бўлмайди. Авваллари Бобораҳим Маш­рабни диннинг ашаддий душманига, даҳрийга чиқариб қўйишган эди. Кейинроқ «Ишқ аҳлининг султониман» деб ёзган ижодкорни зоҳид сифатида талқин эта бошлашди. Аслида у даҳрий ҳам, зоҳид ҳам эмас эди, у халқ дардида Қақнусдай ёнган бир шоир эди.

Охирги пайтларда яна бир ташвишли ҳолат кузатилаётир: айрим мақоланавислар адабиётнинг замонлар оша яшаб келаётган дурдоналарига тош отмоқдалар. Бу ҳам мутаассибликнинг бир кўриниши. Бадиий асарнинг зоҳирига эмас, ботинига кўпроқ эътибор бериш даркор. Қайсидир жиҳатидан бир-бирига ўхшаб кетадиган «Минг бир кеча» ва «Декамерон» китоблари ноёб асарлардир. Ўзини адабиётга дахлдор санаган шахс Жованни Боккаччони Де Саддан фарқлай билиши лозим.

Итальян мутафаккири ўз китобини беҳаёликни тар­­­ғиб қилиш мақсадида ёзмаган, жамиятни ахлоқ­сиз­лик­дан ҳимоя этишга масъул айрим ро­ҳиб­ларнинг му­нофиқликларини киноявий тарзда тасвирлаб берган.

Ва ниҳоят, мулоҳазаларим интиҳосида берилган им­кониятдан фойдаланиб, бир гапни айтмоқчиман: мен бир мухлис сифатида «Ёшлик» журналини доим мутолаа қилиб келаман. Журнал илк сонидан бошлаб навқирон ижодкорларга бағрини кенг очди, уларга намуна сифатида жаҳон адабиёти дурдоналарини бериб борди. Журналда дастлабки асарлари босилган кўплаб ижодкорлар бугунги адабиётимизнинг забардаст намояндаларига айландилар.

«Ёшлик»ни ҳеч қачон ёшлик шижоати тарк этмасин!

“Ёшлик” журнали, 2013 йил, 4-сон.