XX asr boshlarida Turkiston madaniy hayotida muhim bir voqea yuz berdi. Alisher Navoiy “Xamsa”si tarkibiga kirgan besh dostondan to‘rttasining nasriy bayonlari yaratildi va ular “Nasri Xamsayi benazir” nomi bilan kitob holida litografiyada nashr etilib, xalq orasida tarqaldi.
Bu ulkan va sharafli ish Mir Mahdum ibn Shohyunus tomonidan amalga oshirilgan edi. U “Xamsa”dagi “Saddi Iskandariy”, “Sab’ai sayyor”, “Farhod va Shirin”, “Layli va Majnun” dostonlarini nisbatan sodda va ravon tilda nasriylashtirdi va o‘zining bu ishi bilan Navoiy ijodini ommalashtirishga, xalqimizni buyuk shoirning adabiy merosiga yaqinlashtirishga katta hissa qo‘shdi.
Afsuski, Mir Mahdumning bu mehnati hozirga qadar o‘zining munosib bahosini olgan emas. Navoiy asarlarining nasriy bayonlari haqida so‘z ketganda, adabiyotshunoslar, asosan, Umar Boqiy bayonlariga to‘xtaladilar. “Nasri Xamsayi benazir” haqida bir nechta jumlalarda ma’lumot berish bilan cheklanib, uni tadqiqot doirasiga tortmaydilar. Bunda ham muallif nomi noto‘g‘ri ko‘rsatiladi, ya’ni Mir Mahmud ibn Shohyunus, deb beriladi. Biz O‘zR FA Sharqshunoslik instituti fondida saqlanayotgan, 1908 yilda G‘ulom Hasan Orifjonov litografiyasida chop etilgan “Nasri Xamsayi benazir” nusxasi bilan tanishganimizda muallifning ismi “Mir Mahmud” emas, “Mir Mahdum” ekanligi ma’lum bo‘ldi. Nashrning titul varag‘ida quyidagi so‘zlar bor: “Janobi shoiri fasih ul-lison Mir Alisherning “Xamsa” manzumalaridan nasr tartibida durfishonliq aylab Mir Mahdum ibn Shohyunus ehtimomi birlan”.
Bu so‘zlar Mir Mahdumning faqat nasriy bayon muallifi bo‘lib qolmasdan, ayni paytda, uning noshiri ekanligidan ham dalolat beradi. Zero, inqilobgacha bo‘lgan nashrlarda uchraydigan “falonchi ehtimomi bilan” degan jumla nashr kimning sa’y-harakati va mablag‘i hisobiga amalga oshirilganini bildirish uchun yoziladi.
Muqaddimada Mir Mahdum Navoiy ijodini yuksak baholaydi, uning she’riyatini “dilkash”, “jondin aziz, shakardin laziz”, deya ta’riflaydi: “Ba’d az hamdi xudoyi jahon va durudi noma’dudi rasuli insu jon bu kamina xodimi ahli jahon va nodimi jahlu isyon o‘tgan azizlar arvohi tayyiblaridan istionat va yoru birodar himmatlaridan ionat tilab go‘stohlik qilib, kitobi “Xamsa”yi amir Navoiy rahimullohning bo‘stonlarini sayr qilib va ochilg‘on rango-rang gullaridin terib, nazm girehini yeshib, nasr rishtasiga tizdim. Chunki “Xamsa”yi Navoiyning har bir nazmlari jondin aziz va shakardin laziz, dilkashlig‘i ahli donish va ahli maoniyg‘a ravshan va huvaydodur”.
So‘ngra u ana shu go‘zal she’riyatdan bahra oladigan kishilarning ozligi, aholining katta qismi mumtoz she’riyatni tushunishga ojizligi haqida mulohaza yuritib, o‘z maqsadini bayon qiladi: “Ammo ahli donish va rasolar qissayi ma’jub va hikoyati marg‘ublardin bahramanddurlar. Ammo ushbu zamonning aksar odamlari savodxon faqat bo‘lub, nazmning fahmidin ojiz va bebahradurlar. Shu jihatdan avomunnos ham bahra olurmukin deb qosirona nasr tariqida baqadri toqat bayon qildim”.
Mir Mahdum o‘z nasriy bayonida Navoiy dostonlaridan ikkitasining nomini o‘zgartirib beradi va “Saddi Iskandariy”ni “Iskandarnoma”, “Sab’ai sayyor”ni “Bahromi haft manzar qissasi”, deb ataydi.
Shuningdek, u dostonlarning joylashtirilish tartibini ham o‘zgartirgan. “Nasri Xamsayi benazir”da avval “Saddi Iskandariy”, keyin “Sab’ai sayyor” va “Layli va Majnun”, oxirida “Farhod va Shirin” dostonlari joylashtirilgan. Bu ish Mir Mahdum tomonidan ongli ravishda ma’lum bir maqsad bilan qilingan va “Nasri Xamsayi benazir”da bu haqdagi qaydlar mavjud. Dostonlardan ikkitasi, ya’ni “Saddi Iskandariy” va “Sab’ai sayyor”ning nasriy bayonlari tugagandan so‘ng muallif kichik bir chekinish qiladi va o‘quvchilarning diqqatini bu asarlardagi adolat, ezgulik g‘oyalariga qaratadi, ayniqsa, ijtimoiy adolat masalasiga urg‘u beradi. Bundan ma’lum bo‘ladiki, Mir Mahdum “Xamsa”dagi ijtimoiy mazmunni birinchi o‘ringa qo‘yadi va nasriy bayonda dostonlarni o‘zining ana shu qarashlariga muvofiq joylashtiradi. Albatta, ijtimoiy mazmun va g‘oyalar “Xamsa”ning barcha dostonlarida bor. Lekin “Saddi Iskandariy”da bu g‘oya Iskandar obrazi, unda mujassamlashgan odil shoh, ma’rifatli hukmdor siymosi orqali juda yaqqol ifodalangan. Shu sababli “Nasri Xamsayi benazir”da “Saddi Iskandariy”ning nasriy bayoni birinchi qilib berilgan.
“Nasri Xamsayi benazir”ning qimmatli jihati shundaki, Mir Mahdum Navoiy dostonlarini nihoyatda bilimdonlik bilan, ularning eng nozik, teran ma’nolarini ham ilg‘ab olgan holda nasriylashtirgan. Masalan, “Layli va Majnun”dagi quyidagi parchani ko‘plab olimlar, hatto Navoiy ijodining eng bilimdon tadqiqotchilari ham noto‘g‘ri talqin qilganlar:

So‘z darsini ulki berdi ta’lim,
Bu nav’ etti fasona taqsim.

Kim Qaysg‘a ilm uchun murag‘g‘ib,
Har chu tilattilar muaddib.

Topildi hunarvar ustode,
Odam ichra malak nihode.

Lek asru xay ichra erdi pobast,
Dars ichra topib kalomi payvast.

Ul turfa qabilada sarafroz,
Har ishda xaylig‘a navosoz.

Shaxse edi bas azim shoni,
Rif’atda sipehrdin nishoni.

Qahr etsa dami samum yanglig‘,
Xoro ilgida mum yanglig‘.
…………………………….

Qo‘rqmay g‘ami dahrdin tabohi,
Ul elg‘a ihotai panohi.

Yuqoridagi parchada maktab domlasi bilan Laylining otasining ta’rifi berilgan va o‘rtada nozik chegara bor. Parchadagi:

Lek asru xay ichra erdi pobast,
Dars ichra totib kalomi payvast —

baytigacha domla ta’rifi berilgan bo‘lsa,

Ul turfa qabilada sarafroz,
Har ishda xaylig‘a navosoz —

baytidan boshlab to oxirigacha Laylining otasi haqida so‘z boradi. Ana shu ikki shaxs ta’rifidagi nozik chegarani tadqiqotchilar ilg‘ab ololmaganlar. Hatto Bertelsdek ulug‘ olim ham yuqoridagi parchani noto‘g‘ri tushungan va uning talqinida Layli maktab domlasining qiziga aylanib qolgan. Umar Boqiyni ham xuddi shu parcha chalg‘itgan va u ham o‘z nasriy bayonida Laylini maktabda dars beruvchi domlaning qizi sifatida tasvirlaydi: “Bu asnoda ul olimning Layli nomlig‘ bir qizi bor erur va husnu malohatda benazir erdi”.
“Nasri Xamsayi benazir”da bunday xatoni ko‘rmaymiz. Mir Mahdum mazkur parchaning to‘g‘ri talqinini beradi va aniq-ravshan qilib, “Laylining otasikim xay qabilasining podshohi erdi”, deb yozadi.
Ko‘rinadiki, “Nasri Xamsayi benazir” faqat Navoiy dostonlarining nasriy bayoni sifatidagina emas, balki o‘ziga xos talqini, ularni to‘g‘ri tushunish va anglab yetishda yordam beruvchi o‘ziga xos manba sifatida ham ahamiyatga egadir.
“Xamsa” dostonlarini nasriylashtirar ekan, Mir Mahdum bunda turlicha yo‘l tutadi: ayrim o‘rinlarda to‘liq nasriylashtirish, boshqa o‘rinlarda qisqartirib yoki umumlashtirib nasriylashtirish usullaridan foydalanadi. Buni “Saddi Iskandariy” dostonining nasriy bayoni misolida ham ko‘rishimiz mumkin. Ma’lumki, ushbu doston hajm jihatidan “Xamsa”dagi eng katta doston hisoblanadi va u 89 bobdan iborat. Dostonning Mir Mahdum tomonidan amalga oshirilgan nasriy bayoni esa 11 bobni tashkil etadi. Bunday holni boshqa dostonlarning nasriy bayonlarida ham ko‘ramiz. Dostonlardagi bir qator boblarning mazmuni qisqartirib bayon qilingani sababli, bu dostonlarning nasriy bayonlarining tuzilishi originaldan farq qiladi. Lekin shunday bo‘lsa-da, Mir Mahdum Navoiy dostonlarining asosiy syujet liniyasini saqlashga va mumkin qadar ularning mazmuniga putur yetkazmaslikka harakat qilgan.
Ma’lumki, biron-bir dostonni nasriylashtirishni niyat qilgan muallif oldida turadigan asosiy vazifalardan biri asliyatning badiiy mazmunini ham iloji boricha saqlash va o‘quvchiga yetkazib berishdir. Mir Mahdum buni yaxshi anglagan va bizning kuzatishlarimiz, u ma’lum ma’noda bu ishning uddasidan chiqqan, deb aytishga asos beradi.

«O‘zbekiston adabiyoti va san’ati» gazetasining 2009 yil 51-sonidan olindi.