Бир воқеани аниқ эслайман. 1968 йилнинг 6 апрел куни. Кафедрада ишлаб ўтирибман. Кибриё опа қўнғироқ қилиб қолди:
— Пирмуҳаммад, имкон топсангиз, шу бугун кечқурун бизникига кириб кетсангиз?
— Тинчликми, Кибриё опа?!
— Тинчлик… тинчлик… Абдулла акангиз Сизни йўқлаяптилар…
Кибриё опанинг овозларида ташвишми, нотинчликми, ҳарқалай, ғамгин оҳанг бор эди.
Кечқурун Абдулла аканинг Щелковичная кўчасидаги уйига кириб бордим. Не кўз билан кўрайки, хоналар турли хил қўлёзмалар, папкалар билан тўлиб кетган, қоғозлар сочилиб ётибди.
— Ҳайрон бўлманг, — деди таажжубланганимни сезган Кибриё опа, — эртага даволаниш учун Москвага учиб кетаётирмиз. Сафар олдидан қоғозларни тартибга келтириб қўймоқчи эдик. Келинг, менга ёрдам бериб юборинг.
Кибриё опа икковимиз икки соат ичида араб, лотин, кирилл ҳарфларида қораланган қўлёзмаларни тахлаб, махсус папкаларга жойладик. Маълум бўлишича, булар “Зилзила” қиссаси, “Қўшчинор чироқлари”, “Сароб” романларининг хомаки нусхалари экан.
— Дарвоқе, — деди анчадан буён жим ва хафақон ўтирган Абдулла ака, — энди бу қораламаларни ортиқча сақлашнинг ҳожати бормикан?!
— Ҳожати бор, — деди ғурур билан Кибриё опа, — ёш ижодкорлар сизнинг ижодий “лаборатория”нгиз билан танишишлари керак.
Мен ҳам суҳбатга аралашиб: “Шу папкаларни менга беринг, вақт-соати келиб илмий иш қилардим”, дедим.
Кибриё опа Абдулла ака нима деркин, деган маънода ғалати қараш қилди.
— Майли, олақолсин, — деди Абдулла ака.
Шу пайт бизлар ўтирган хонага адабиётшунос Ҳомил Ёқубов кириб келди. Адиб билан олим ҳол-аҳвол сўрашишди. Гап орасида Абдулла ака даволаниш учун Москвага кетаётганини тилга олди.
— Тошкентда даволансангиз бўлмайдими? — сўради Ҳомил ака.
— Бизнинг дўхтирлар оёғингизни кесамиз, дейишди. Эшитишимча, Москвалик шифокорлар гангренани дори-дармонлар билан ҳам даволар эмиш…
Орага жимлик чўкди.
Ноқулай вазиятни сезган Ҳомил ака ортиқча сўз қилмай, хайр-хўшлашиб чиқиб кетди.
Кибриё опа Москвага қўнғироқ қилиб, Кремл шифохонаси хусусида аллакимлар билан гаплашиб, анча талашиб-тортишди.
— Кремл шифохонасида ўрин йўқ эмиш, — хафа бўлиб гапирди Кибриё опа.
— Шунақа бўлишини билар эдим, — деди қовоғи уйилиб Абдулла ака.
Соат ўн бирдан ошганда, мен учта папкани олиб, уйимга жўнадим.
Тонг саҳарда, яъни 7 апрел куни яна Абдулла аканинг уйига етиб келдим. Уй олдида “Тез ёрдам” машинаси турган экан. Роппа-роса соат еттида адибни носилкада олиб чиқишди.
Кибриё опа устознинг ўнг ёнида, мен чап ёнида ўтириб олдим. Ҳамшира эса ҳайдовчининг қаватидан жой олди. Машина аэропорт биносига яқинлашганда Кибриё опа: “Абдулла ака, туфлингизни олишни эсдан чиқарибмиз”, деса бўладими! Юзлари докадек оқариб, кучли оғриқдан тишини-тишига қўйиб келаётган Абдулла ака заиф овоз билан: “Энди туфлининг кераги бўлмайди”, деди.
“Тез ёрдам” машинаси самолётнинг трапи олдига келиб тўхтади. Биз трапнинг олдида анча кутиб қолдик. Бир пайт қора рангли “ГАЗ-24” машинаси олдимизга келиб тўхтади. Машинадан тушиб келган икки йигит Абдулла акани носилкада самолётнинг ичига олиб кириб кетишди, ҳужжатларимизни обдон текширишди. Сўнг Кибриё опанинг ортидан мен ҳам самолётга чиқдим. Абдулла аканинг кўзлари ёшланган, оқариб кетган лаблари нималарнидир пичирлар эди.
Мен хайр-хўшлашиб кетишга чоғланаётган эдим, Абдулла ака чақириб қолди.
— Пирмат, Кибриё опангдан хабар олиб тур.
Мен ўзимни тута олмай йиғлаб юбордим…
Абдулла ака ва Кибриё опа билан танишувимизнинг ўзига хос тарихи бор. Олтмишинчи йилларнинг ўрталари. Мен Москва Давлат университетининг аспирантурасида таҳсил олаётгандим. Ҳар йили таътилга Тошкентга келганимда газеталарда бирон тақриз, мақола билан қатнашардим.
Бир келганимда “Совет Ўзбекистони” газетасида ҳаваскор ёшлар ижоди таҳлил этилган “Изланишлар” сарлавҳали мақолам эълон қилинди. Газета таҳририятига борган эдим, мени Абдулла Қаҳҳор йўқлаётганини айтиб қолишди. Дарров адибни излаб топдим. У киши мақолани ўқигани, унда бир қанча қизиқарли кузатишлар борлигини айтиб, шундай деди:
— Кўп ўқинг, дадил бўлинг.
Шу воқеа сабаб бўлиб, бир неча марта адибнинг хонадонида бўлдим, унинг суҳбатларини тингладим, ёзган мақолаларимни кўрсатиб, маслаҳатларини олдим.
1966 йилнинг август ойида Абдулла Қаҳҳор билан Кибриё опа Ялтада дам олишди. Қайтишларида мен адиб билан унинг рафиқасини Домодедово аэропортида кутиб олдим. Улар адабиёт институтининг меҳмонхонасига келиб ўрнашишди. Бирга тамадди қилдик. Суҳбат асносида Абдулла Қаҳҳор менинг илмий ишим билан қизиқди. Гурунг қизиб, гап “Сароб” романи атрофида айланиб қолди.
— Бир куни, — дея ҳикоясини бошлади Абдулла ака, — поездда Фарғонадан Тошкентга келаётирман. Қўшни купеда икки йигит бир-бири билан баҳслашар эди. Бири “миллатни ўйлаш керак” деса, иккинчиси “тўғри, миллатни ўйлаш керак, аммо пул топишни ҳам унутмаслик лозим”, дейди. Шу хилда фикр юритувчиларни жуда кўп учратганман. Дастлаб бу ҳақда “Адашганлар” номли ҳикоя ёзмоқчи бўлдим. Лекин кейин бу фикримдан қайтдим. Мен ўйлаган фикрлар ҳикоя доирасига сиғмади. Сўнгра “Адашганлар” романини ёза бошладим. Асарнинг хомаки нусхаларидан бирида Саидий туш кўради. Тушида унга ҳаётдаги барча орзу-умидлари сароб бўлиб кўринади. Бу воқеа романни “Сароб” деб номлашга олиб келди. Мен ҳар бир асаримга ном қўйиш учун жуда кўп изланаман. “Зилзила” қиссасининг дастлабки номи “Довдираш” эди. “Иблис” номи билан бошланган драма ёзиш жараёнида “Тобутдан товуш”га айланди.
Кибриё опа Константин Симоновнинг уйига қўнғироқ қилди. Абдулла ака “Ўтмишдан эртаклар” таржимаси устида ишлаётган адиб билан учрашмоқчи экан. Аммо Константин Симонов чет эл сафаридан қайтиб келмабди.
Абдулла ака Тошкентга қайтиш олдидан менга “таржиманинг тақдири билан қизиқиб кўрсангиз”, деб қолди. 1966 йилнинг 13 сентябр куни Константин Симоновнинг хонадонида бўлдим. Адиб билан суҳбат асносида таржиманинг тугаганига бир ойча бўлгани, аммо айрим сўзлар ва ибораларнинг маъноларини аниқлаш қолгани маълум бўлди.
Константин Симонов таржима ҳақида Абдулла Қаҳҳорга хат ёзгани, уни жўнатишга улгурмаганини айтиб, мактубни ўқиш учун менга берди.
“Қимматли Абдулла Қаҳҳор, — деб ёзади таниқли рус адиби, — “Ўтмишдан эртаклар”ни зўр иштиёқ билан ўқиб чиқдим. Қисқаси, асар менга ёқди. Асарнинг бирдан-бир нуқсони менинг назаримда, унинг хулосасидир. Эҳтимол, “Ўтмишдан эртаклар”нинг сўнгги қисмини қайтадан кўриб чиқиш керакдир.
Сизга ҳурмат билан Константин Симонов (2 сентябрь 1966 йил)”.
Суҳбат сўнггида Константин Симонов “Ўтмишдан эртаклар”дан олинган бир парчани сўзбоши билан “Правда” газетасига берганини айтиб, адабиётшунос сифатида таҳририятга бориб, қизиқишимни маслаҳат берди. Мен бир эмас, бир неча марта редакцияга бориб, берилган парчанинг тақдири билан қизиқдим. Ҳар гал борганимда: “Ҳали эълон қилишнинг мавриди келгани йўқ”, дейишарди. Хуллас, таржима газетада эълон қилинмади.
Орадан маълум муддат ўтиб, Абдулла аканинг илтимосига кўра яна Константин Симонов билан учрашдим. Маълум бўлишича, адиб “Тобутдан товуш” пиесасининг таржимасини тугатган, унинг бир нусхасини МХАТга элтиб берган экан. Лекин МХАТ пиесани қабул қилмаган. Симоновнинг айтишича, Вахтангов ва Маяковский номидаги театрлар ҳам пиеса билан танишган. Ҳар иккала театр жамоасига асар маъқул бўлган, лекин номаълум сабабларга кўра, саҳна юзини кўрмаган.
— Энди, — деди Симонов сўзини давом эттириб, — менинг хатим билан пиесани Совет армияси театрига олиб бориб берасиз. Зора, ишимиз юришиб кетса.
Мен ҳар ҳафта театрдан хабар олиб турдим. Орадан олти ой ўтиб, театр жамоаси пиесани қабул қилди. Репетициялар ҳам бошланиб кетди. Афсуски, цензура ходимлари пиесани саҳналаштиришга ижозат беришмади.
Шу воқеадан бироз вақт ўтиб “Тобутдан товуш” собиқ СССР маданият вазирлиги комиссиясида муҳокама қилиниб, ижобий баҳо олди ва китоб ҳолида нашр қилинди.
Мен навбатдаги таътилга келганимда ушбу бўлиб ўтган воқеалар ҳақида Абдулла акага батафсил айтиб бердим.
Адиб умрининг сўнгги кунларида оғир касал бўлишига қарамай, “Муҳаббат” қиссаси устида қизғин ишлаётган эди. Қисса уч босма табоқдан ошмайди. Лекин адиб бу мўъжаз қиссани йигирма тўрт марта қайта ёзган. Ҳозир асарнинг бу нусхалари менинг қўлимда сақланмоқда.
Эсимда, бир куни Абдулла ака:
— Қиссани ўзим ҳурмат қилган бир мунаққидга берган эдим, у киши: “Анварнинг севгиси ишонарли чиқмаган”, деб қолди. “Нега ишонарли чиқмаган?”, десам, танқидчи: “Уйланмаган йигит эрга тегиб чиққан аёлни бир кўришдаёқ севиб қолган. Йигит ўша аёлни севмасин демайман, севсин, ҳар ҳолда йигитнинг изтироблари ҳам тасвирланиши зарур”, дейди. Шу боис Анвар билан Муҳайёнинг муносабатларига бағишлаб яна бир саҳна ёздим.
— Бу қиссанинг нечанчи нусхаси? — сўрайман адибдан.
— Йигирма тўртинчи нусхаси. Йигирма тўрт марта қайта кўчирдим.
Ўша куни мен адибнинг ижозати билан “Зилзила”, “Ўтмишдан эртаклар”, “Муҳаббат” қиссалари, “Тобутдан товуш”, “Аяжонларим” комедияларининг қоғозга туширилган, аммо асарларига кирмай қолган нусхаларини олдим. Маълум бўлишича, “Зилзила” олти марта, “Ўтмишдан эртаклар” йигирма уч марта, “Тобутдан товуш” олти марта, “Аяжонларим” ўттиз марта, “Муҳаббат” йигирма тўрт марта қайта ишланган экан. Бир сўзни топиш учун ўнлаб саҳифалар ёзилган, айрим жумлалар, сюжет чизиқлари қайта-қайта ишланиб, сайқал берилган.
Бир куни Абдулла акадан хат олдим. Бу ерда ўша хатнинг мазмунини айнан келтираман:
“Сўнгги пайтларда касаллик мен билан тез-тез ўйнашадиган бўлиб қолди. Гоҳ касаллик мени енгади, гоҳ мен уни енгишга ҳаракат қиламан. Ҳимоя нима бўлди? Ҳимоя қачон ва қаерда бўлади?”.
Орадан бир ой вақт ўтиб Тошкентга келдим. Абдулла ака юбилей тадбирлари билан қаттиқ банд бўлишига қарамай, менинг ишга ўрнашишим, қаерда ишлашим масаласи билан қизиқди. Мен устозга Низомий номли педагогика институтида ишлаш хоҳишим борлиги, аммо бу ўқув даргоҳида бўш ўрин йўқлигини айтиб бердим.
Шу орада, яъни 1967 йилнинг 17 сентябр куни Абдулла Қаҳҳорнинг олтмиш йиллик тўйи кенг нишонланди. Ўша нуфузли йиғин сўнггида адиб: “Баъзи дўстларим сен хушмуомалаликни билмайсан, қўполсан, гапни эплаб гапира олмайсан, дейишади. Нима қилай феълим ўзи шунақа. Мен партиянинг “есть” деб, честь бериб турадиган солдати эмасман. Мен партиянинг онгли аъзосиман”, деган эди.
Кейин билсам, довруғи бутун собиқ иттифоқни ларзага солган ўша шов-шувдан кейин, эртаси, яъни 18 сентябр куни Абдулла ака Кибриё опани эргаштириб, пединститут ректори Шопўлат Абдуллаев ҳузурига йўл олишибди. Ректорни тополмагач, ўзбек адабиёти кафедраси мудири, филология фанлари номзоди Шарифа Абдуллаевани излабди. Аксига олиб ўша куни Шарифа опа ҳам ишга келмаган экан. Абдулла ака ниҳоят хат ёзиб қолдирган: “Шарифахон! Бугун институтингизга икки марта келиб, сизни топа олмадим. Сизга бир илтимосим бор эди. Москвада ўқиб келган Пирмат деган йигитни ўз қанотингиз остига олсангиз, демоқчи эдим.
Пирмат хулқан кўп яхши, мағзи тўқ, ғоят тиришқоқ бола, ёрдам қилсангиз, бир мен эмас, кейинчалик ўзингиз ҳам хурсанд бўласиз.
Ҳурмат билан Абдулла Қаҳҳор (имзо)
18.X.1967”.

Буюк немис адиби Гёте мунаққид Эккерман билан қилган суҳбатларидан бирида шундай дейди: “Вақт бешафқат нарса. У ҳеч нимани аямайди. Ўзини кўз-кўз қилган шоҳлар ҳам, қасрлар-у саройлар ҳам, тилла-ю жавоҳирлар ҳам вақтнинг олдида ожиз. Лекин дунёда шундай тушунча борки, улар инсоният бор экан, ҳамиша яшаб қолаверади. Бу муқаддас тушунчанинг номи — эзгулик. Эзгулик бор жойда эътиқод ва адолат қарор топади”.
Ҳа, йиллар кўз очиб юмгунча ўтиб кетаверади, бир авлод ўрнини янги авлод эгаллайди. Лекин эзгулик уруғини экувчиларнинг номлари тиллардан тилларга кўчиб, авлодлар хотирасида абадий яшаб қолаверади.

«Ўзбекистон адабиёти ва санъати» газетасининг 2007 йил 22-сонидан олинди.