Вақт алламаҳал бўлиб қолган, эртага тонгда қирғоқ кўзга ташланиши керак эди. Доктор Макфейл трубкасини ёндириб, панжарага суянганча кўкдан Жанубий Хоч юлдузлар туркумини қидира бошлади. Жанггоҳда ўтган икки йил ва жуда узоқ битган ярадан сўнг у ҳеч бўлмаса йил-ўн икки ой тинчгина яшаш учун Апиага кетаётганига суюниб, саёҳатга чиққанидан бери ўзини анча тетик ҳис қилаётганди. Ўша куни кечқурун Паго-Паго оролида кемадан тушадиган йўловчилар шарафига одмигина рақс кечаси уюштирилган, пианоланинг ёқимсиз садоси унинг қулоғида ҳамон жарангларди. Лекин ҳозир кема саҳна сокин эди. Доктор нарироқда, узун ўриндиқда эр-хотин Дэвидсонлар билан гурунглашаётган аёлини кўриб, ўша ёққа юрди. Фонус ёнига ўтириб шляпасини ечган докторнинг тепакал бошидаги малла сочлари сепкилли сариқ юзига жуда мос эди. Ёши қирқларга борган, юзи кафтдеккина бу одам жуда тартибли ва бир оз жиззаки. Доим паст овозда, шотландча шевада гапирарди.
Макфейллар ва миссионер эр-хотин Дэвидсонлар кемага чиқишганидан бери ўзларини бир-бирларига яқин тутишар, бу яқинликни қизиқишлари бир хил одамларнинг дўстлигидан кўра кўпроқ феъл-атворларидаги ўхшашлик билан изоҳлаш мумкин эди. Макфейллар ҳам, Дэвидсонлар ҳам тамаки чекиладиган хонага қамалиб олиб эрталабдан кечгача покер ёки бриж ўйнаб ичкиликбозлик қиладиганларни ёқтирмасдилар. Дэвидсонларнинг бутун бошли кемада фақат ўзи ва эри билан дўстлашганидан миссис Макфейлнинг боши кўкка етди, ҳатто тортинчоқ, лекин ақлли доктор ҳам беихтиёр бу илтифотдан хушнуд бўлди. Аслида у ўша оқшом каютада хотинининг жиғига тегмоқчи эди.
— Миссис Дэвидсон, агар сизлар бўлмаганингизда сафаримиз қандай ўтарди, — дея гап бошлади ясама сочини берилиб тараётган миссис Макфейл. — Айтишича, бу кемада фақат бизлар уларнинг эътиборига тушибмиз.
— Миссионерларнинг бунчалик ўзларига бино қўйганини билмаган эканман.
— Бу ўзига бино қўйиш эмас. Миссис Дэвидсоннинг нима демоқчилигини мен дарров англадим. Ахир, Дэвидсондек одамларга тамаки чекиладиган хонадаги қаланғи-қасанғилар билан ўтириш ярашмайди-ку.
— Улар тарғиб қиладиган дин асосчисининг ўзи бунчалик айирмачи бўлмаган, — деди доктор Макфейл мийиғида кулиб.
— Дин ҳақида енгил-елпи гапларни гапирма, деб сенга неча марта айтганман, — деди хотини. — Шу феълинг менга ҳеч ёқмайди-да, Алек. Сен одамнинг яхши-ёмонини ажратолмайсан.
Макфейл кўм-кўк кўзлари билан хотинига бир қараб қўйди-да, индамади. Узоқ йиллик турмуш уни хотини билан қулоғи тинч яшаши учун бир гапдан қолиш кераклигига ўргатганди. У хотинидан аввал кийимини ечди-да, тепадаги осма каравотга чиқиб, уйқусини келтириш учун китоб ўқий бошлади.
Эртаси куни субҳидамда доктор Макфейл кема саҳнага чиққанида кема қирғоққа яқинлашиб қолганди. У соҳилга интиқ бўлиб тикилди. Оппоқ қумли энсизгина қирғоқ бошдан-оёқ дарахт ва бута босган тепаликларга туташиб кетган, қалин ва ям-яшил кокос дарахтлари сувгача тушиб борганди. Дарахтлар орасида самоаликларнинг шох-шаббадан тикланган кулбалари, оролнинг ҳар жой-ҳар жойида эса қуббалари ялтираб чоғроқ черковлар кўзга ташланарди. Докторнинг ёнига миссис Дэвидсон келди. У қора либосда, бўйнидаги тилла тақинчоққа кичкина хоч осилганди. Миссис Дэвидсон қўнғир сочлари тартиб билан турма- кланган, кўм-кўк, зағчаникидек кўзларига гардишсиз кўзойнак таққан жиккаккина аёл эди. Юзи қўйникидек чўзинчоқ бўлса-да, ўзи бефаросат эмас, аксинча, ўта тийрак аёллиги сезилиб турарди. У худди қушдек чаққон ҳаракатланар, лекин ҳаммадан ҳам унинг доим бир маромдаги шанғиллаган овози кишини ажаблантирар, қулоққа нуқул бир хил эши- тиладиган бу товуш парманинг тириллашидек асабни эговларди.
— Бу ерларда сиз ўзингизни уйдагидек ҳис этсангиз керак, — деди доктор Макфейл одатига кўра хиёл жилмайиб.
— Бизнинг оролларимиз бунақа эмас, текис. Улар маржон ороллар. Булар эса вулқондан пайдо бўлган. Бизларникига етиш учун яна ўн кун сузиш керак.
— Бу томонларда бир оролдан бошқасига бориш бир кўчадан наригисига ўтишдек гап бўлса керак, — деди доктор ҳазиллашиб.
— Бир оз бўрттириб юбордингиз. Лекин жанубий денгизларда одам масофани бошқача ҳис эта бошлайди. Шу маънода гапингиз тўғри.
Доктор Макфейл хўрсиниб қўйди.
— Яхшиям бизни бу оролга юборишмаган экан, — гапида давом этди миссис Дэвидсон. — Бу ерда ишлаш азоб дейишади. Кемаларнинг шовқини одамнинг миясини эговларкан; устига-устак, оролда ҳарбий денгиз флоти бор, бу маҳаллий аҳолига ёмон таъсир қилади. Биз ишлайдиган ҳудудда бунақа қийинчиликлар учрамайди. Бир-иккита олиб-сотар бор-у, уларнинг юриш-туриши доим назоратимизда, агар бирор номақбул ишга қўл урса, ўз оёғи билан оролдан жуфтагини ростлайдиган қилиб танобини тортиб қўямиз.
Миссис Дэвидсон кўзойнагини бурнига босиб, ўткир нигоҳини ям-яшил оролга қадади.
— Бу ерда унақанги тартиб ўрнатиш амримаҳол. Паго-Пагодек оролда ишлашдан асрагани учун Худога минг қатла шукр.
Дэвидсонлар миссионерлик қиладиган ҳудуд Самоанинг шимолидаги бир-биридан хийла олисда жойлашган ороллардан иборат экан. Мистер Дэвидсон оролдан-оролга кичкина қайиқда узоқ сузар, бунақа пайтлари миссис Дэвидсон бошқармада қолиб миссияни ўзи бошқараркан. Бу аёлнинг шижоат билан тоат-ибодат маросимини бошқаришини кўз олдига келтириб докторнинг юраги увишиб кетди. Хоним маҳаллий халқнинг ахлоқсизлиги ҳақида кўзлари ола-кула бўлиб шунчалик ваҳима билан гапирардики, унинг жўшқин нутқини бўлишнинг мутлақо иложи йўқ эди. Миссис Дэвидсон одоб-ахлоқ масалаларига жуда қаттиқ қарарди. Энди танишган пайтларида хоним докторга шундай деганди:
— Билсангиз, оролларга биринчи марта келганимизда бу ерликларнинг тўй маросимини кўриб тепа сочимиз тикка бўлган, буни сизга айтишга тилим бормайди. Миссис Макфейлга айтаман, ўзи сизга гапириб беради.
Кейин доктор Макфейл кема саҳнадаги шезлонгда миссис Дэвидсон хотини билан икки соатча берилиб суҳбатлашганига гувоҳ бўлди. Бадантарбия қилиб, уларнинг кўз ўнгида у ёқдан-бу ёққа юриб турган докторнинг қулоғига лаби-лабига тегмай жавраётган миссис Дэвидсоннинг ҳаяжонли овози узоқдаги шаршаранинг шовуллаганидек эшитилдики, хотинининг оғзи очилиб, ранги қув ўчганидан ваҳимали гапларни эшитаётгани сезилиб турарди. Оқшом бўлмада хотини нафасини ичига ютиб, эшитганларини оқизмай-томизмай докторга сўзлаб берди.
— Хўш, сизга нима девдим? — деб сўради эртаси куни эрталаб ҳовлиққанча миссис Дэвидсон. — Ҳаётингизда ҳеч бунақа ирганч нарсаларни эшитганмисиз? Нега сизга буларни айтолмаганимни энди тушунгандирсиз? Доктор бўлсангиз ҳам айтолмадим-да.
Хоним докторга синчков тикилди, эшитганлари унга қандай таъсир этганини тезроқ билмоқчи эди.
— Биласизми, биринчи марта бу оролларга келганимизда юрагимиз орқага тортиб кетган. Ишонсангиз, қишлоқларда бирорта ҳам бокира қиз топилмасди.
Миссис Дэвидсон “бокира” сўзини алоҳида уқтириб айтди.
— Мистер Дэвидсон иккимиз узоқ маслаҳатлашиб, авваламбор, рақсга тушишни ман этиш керак, деган қарорга келдик. Маҳаллий аҳоли рақс деса ўзини томдан ташларди.
— Ёшлигимда менга ҳам рақс тушиш ёқарди, — деди доктор Макфейл.
— Кеча кечқурун миссис Макфейлни рақсга таклиф қилганингизда пайқадим. Эркак кишининг ўз хотини билан рақс тушишининг айб жойи йўғ-у, лекин хотинингиз унамаганини кўриб мен енгил тортдим. Менимча, бундай пайтларда четроқда турганимиз маъқул.
— Қанақа пайтларда?
Миссис Дэвидсон ойнак таққан кўзлари билан унга бир қараб қўйди-да, саволини эшитмаганга олди.
— Бу нарсаларга оқтанлилар ҳар хил қарайди, — дея гапини давом эттирди Девидсон хоним. — Лекин шахсан мен мистер Дэвидсоннинг хотини бегона киши билан рақс тушишига жимгина қараб турадиган эркакларга сира тушунмайман, деган гапига тўла қўшиламан. Ўзимга келсак, турмушга чиққанимдан бери бирор марта рақс тушмаганман. Аммо оролликларнинг рақси мутлақо бошқа масала. Бунақа уятсиз рақсга тушган одамнинг ахлоқи бузилмай қолмайди. Яратганга шукрки, биз мана шу расвогарчиликка чек қўйдик, аниқ айтишим мумкин, биз томонда саккиз йилдан бери бирорта одам рақсга тушгани йўқ.
Миссис Макфейл даврага қўшилган маҳал кема бандаргоҳнинг оғзига яқин келиб, кескин бурилди-да, буғ чиқариб секингина ичкарига сузди. Бу уч томони ям-яшил пасттепаликлар билан ўралган, ичига жанговар кемалар флоти ҳам сиғиб кетадиган улкан бандаргоҳ эди.
Денгиз шамоли эсиб турадиган бандаргоҳ оғзига яқин жойда губернаторнинг томорқали уйи кўринар, узун дастакда АҚШ байроғи шалпайиб турарди. Кема тартиб билан қурилган уч-тўртта айвонли уй ва теннис кортининг ёнидан ўтди-да, омборхонали қирғоққа етиб тўхтади. Миссис Дэвидсон қўли билан қирғоқдан икки-уч юз ярд нарида лангар ташлаган, уларни Апиага элтиши керак бўлган кичикроқ елканли кемани кўрсатди. Қирғоқ атрофдаги оролларда яшовчи, қулоқни қоматга келтириб шовқин кўтараётган, серғайрат ва хушчақчақ тубжойликлар билан гавжум эди. Уларнинг айримлари шунчаки айланиб юришар, бошқалари эса Сиднейга йўл олаётган саёҳатчиларга ананас, ҳар бири билакдек-билакдек келадиган банан, тут пўстлоғидан тикилган кийим-кечак, чиғаноқ ёки акула тишидан ясалган мунчоқ, сопол пиёлача ва ўйинчоқ-ҳарбий қайиқчаларни айирбошлашни таклиф қилиш билан андармон эдилар. Башанг кийинган, соқоли қиртишланган америкалик олифта денгизчилар оломон орасида дайдишар, уч-тўрт амалдор ҳам шу ерда эди. Юкларини кемадан туширишаётганда Макфейллар ва миссис Дэвидсон оломонни кузатиб туришди. Доктор Макфейл ороллик болалар ва ўсмирларнинг баданидаги ўсимтаю яра-чақалардан азият чекишини пайқади. Катта, бесўнақай қўлини шалвиратиб ёки кўнгилни айнитадиган даражада тасқара оёғини судраб юрган одамларда биринчи бор тери берчлиги касаллиги аломатларини кўраркан, докторнинг кўзи чақнаб кетди. Эркаклар ҳам, аёллар ҳам лава-лава кийиб олишганди.
— Бу уятсизларнинг кийимига қаранг, — деди миссис Дэвидсон. — Мистер Дэвидсон буни қонун билан тақиқлаш керак, деб ҳисоблайди. Белига бир парча қизил латта боғлаган одамни ахлоққа ўргатиб бўладими?
— Об-ҳавога мос-да, — деди доктор юзидаги терни артиб.
Эрта тонгда кемадан тушган бўлсалар ҳам ҳаво ниҳоятда дим эди. Тепаликлар билан ўралган Паго-Пагода ғир этган шабада йўқ.
— Ўзимизнинг оролларда, — деди миссис Дэвидсон шанғиллаб, — лава-лавани йўқ қилдик ҳисоб. Бир-иккита қария кийиши мумкину, лекин бошқа ҳеч ким киймайди. Аёлларнинг барини узун кўйлакка, эркакларни бўлса шим ва майка кийишга ўргатдик. Оролларга келибоқ мистер Дэвидсон маърузаларининг бирида ўнга кирган ҳар бир бола иштон киймагунча оролликлар чинакам насроний бўлолмайдилар, деди.
Шу пайт хоним зағча кўзларини бандаргоҳнинг оғзига ёпирилиб келаётган қоп-қора булутларга қадади. Ёмғир томчилай бошлади.
— Панароқ жойга ўтмасак бўлмайди-ёв, — деди у.
Учовлон оломонга қўшилиб устига қовурғасимон тунука ёпилган улкан айвонга киришганда жала қуя бошлаганди. Бир оздан кейин мистер Дэвидсон ҳам келди. У саёҳат вақтида Макфейлларга анча илтифот кўрсатган бўлса-да, хотинидек одамшаванда эмасди, кемада кўп вақтини китоб ўқиб ўтказарди. Камгап ва бадқовоқроқ миссионернинг хушмуомалалиги насронийлик талабидан экани сезилиб турарди. Табиатан оғир-босиқ, ҳатто бироз маҳзун қиёфали бу одамнинг кўриниши ҳам ажабтовур эди: ўзи новча ва озғин, узун қўл-оёқлари шалвираган, юзи ичига ботиб, ёноқ суяклари бўртиб чиққанди. Ранги арвоҳникидек оппоқ миссионернинг эҳтиросли, қалин лаблари кишида ғалати таассурот қолдирарди. Сочлари елкасига тушган, ич-ичига ботган қоп-қора, катта- катта кўзлари маъюс, узун бармоқли қўллари нозик эди. Буларнинг бари уни улуғвор кўрсатарди. Лекин мистер Дэвидсоннинг энг ҳайратланарли хислати — унда ҳар қандай одамни ҳам бўйсундирадиган ички шижоат бор эди. Бу хислати атрофдагиларга кучли таъсир қилар, ҳатто бироз ҳайиқтирарди ҳам. У кимгадир сирдош бўладиганлар хилидан эмасди.
Ҳозир мистер Дэвидсон хунук хабар келтирганди. Паго-Пагода кўпинча канакларнинг умрига зомин бўладиган қизамиқ авжига чиққан, касаллик саёҳатчиларни Апиага элтадиган елканли кема жамоаси орасида ҳам тарқалганди. Қизамиққа чалинган денгизчини қирғоққа олиб чиқиб, махсус шифохонага ётқизишган бўлса ҳам, Апиадан телеграф орқали елканли кемадаги қолган денгизчиларнинг соппа-соғ эканлиги аниқланмагунча кема бандаргоҳга киритилмайди, деган буйруқ юборилганди.
— Демак, бу ерда камида яна ўн кун турамиз.
— Лекин мен Апиага тезроқ етиб боришим керак, — деди доктор Макфейл.
— Бошқа иложи йўқ. Агар кемада яна касалга чалинганлар чиқмаса, фақат оқтанли йўловчилар билан сузишга рухсат берилади, маҳаллий аҳолини ташиш эса уч ойга таъқиқланган.
— Бу ерда меҳмонхона борми? — сўради миссис Макфейл.
Дэвидсон мийиғида кулди.
— Йўқ.
— Унда нима қиламиз?
— Мен губернатор билан гаплашдим. Бир савдогар қирғоққа яқин жойдаги уйидан ижарага хона бераркан. Менимча, ёмғир тиниши билан ўша ёққа бориб, гаплашиб кўриш керак. Қулайликдан умид йўқ. Ўтишга каравот, бошимиз устида том бўлса бас, шунга шукр қилишимиз керак.
Лекин ёмғир тинай демасди ва улар соябону ёмғирпўшларга ўраниб йўлга тушишди. Шаҳар ҳокимликка қарашли уч-тўртта бино ва бир-иккита дўкондан иборат эди, ичкарироқда — кокос дарахтлари ва отқулоқлар орасида оролликларнинг уйлари кўзга чалиниб турарди. Улар қидирган уйгача бандаргоҳдан беш дақиқача юриларкан. Бу икки қаватли, ҳар қаватида кенг айвони бор, томи қовурғасимон тунука билан ёпилган синчли уй эди. Эгасининг исми Ҳорн, ўзи метис, ороллик хотини ва бир этак қора-қура болалари бор. Ҳорн уйнинг биринчи қаватидаги дўконда консерва ва мато сотарди. Савдогар меҳмонларга кўрсатган хоналарда уй жиҳозлари деярли йўқ эди. Макфейллар жойлашган хонада пашшага қарши йиртиқ тўр билан ўралган увадаси чиққан эски каравот, лиқиллаб қолган курси ва қўлювгич бор эди, холос. Улар кўзлари жовдираб хонани кўздан кечиришди. Ёмғир ҳануз тинмай қуярди.
— Жомадондан фақат энг зарур буюмларни оламиз, — деди миссис Макфейл.
У жомадонни очаётганда хонага миссис Дэвидсон кириб келди. Хоним жуда ҳаракатчан, чаққон бўлиб қолган, хоналарнинг абгорлиги унга зиғирча ҳам таъсир этмаганди.
— Сизларга маслаҳатим, ҳозироқ игна билан ип олиб тўрни яманглар, йўқса, бугун тун бўйи ухлолмайсизлар, — деди у.
— Бу ерда пашша шунчалик кўпми? — деб сўради доктор Макфейл. — Ҳозир пашша мавсуми. Апиада ҳали губернатор кечага таклиф этса, ҳамма аёлларга ҳалиги… қуйи аъзоларини беркитиш учун ёстиқ жилди беришларини кўрасизлар.
— Қани энди ёмғир бирпасга тинса, — деди миссис Макфейл. — Қуёш чиқмаса хонани эпақага келтиришга қўл ҳам бормайди.
— Эҳ-ҳе, қуёшни ҳали узоқ кутасиз. Паго-Паго Тинч океанидаги ёмғир энг кўп ёғадиган жойлардан. Булутлар нуқул тепаликлар ва кўрфаз устига ёпирилади. Ҳар йили бу вақтда ёмғир ёғиши тайин.
Миссис Дэвидсон хонанинг икки томонида нима қиларини билмай мўлтираб турган Макфейлларга бир-бир қаради-да, лабини қимтиди. Уларни ўз қаноти остига олиши кераклигини тушунди. Бунақа бўшанг одамлар унинг асабини ўйнатар, лекин, одатда, ҳамма нарсани тартибга солмагунча хонимнинг кўнгли тинчимасди.
— Бўлмаса, менга игна билан ип беринглар, нарсаларни жой-жой қилгунингизча тўрларингни ўзим ямай. Тушлик соат бирда. Доктор Макфейл, сиз бандаргоҳга бориб, оғир юкларингизни қуруқ жойга ўтказишибдими, йўқми, қараб келинг. Бу оролликлар юкларингизни ёмғирда қолдириб кетаверишади.
Доктор ёмғирпўшини ёпиниб, зинадан пастга тушди. Эшикнинг ёнида мистер Ҳорн уларни боягина оролга келтирган кема бошқарувчиси ва бортда бир неча марта кўзи тушган иккинчи класс йўловчиси билан гурунглашиб турарди. Уст-боши кир-чир, юзини ажин босган, пак-пакана кема дарғаси унга қараб бошини қимирлатди.
— Қизамиқ тарқалгани ёмон бўлди-да, доктор, — деди бошқарувчи.
— Дарров жойлашиб олибсизлар-да?
Бетакаллуфроқ эканми, деб ўйлади доктор, лекин унинг ўзи камсуқум ва босиқ одам эди, шу боис ранжимади.
— Ҳа, юқори қаватдан хона олдик.
— Мисс Томпсон ҳам сизлар билан бирга Апиага кетмоқчи экан, уни бу ерга етаклаб келавердим.
Кема дарғаси бош бармоғи билан ёнида турган аёлга ишора қилди. Бу очиқ-сочиқ кийинган йигирма етти ёшлардаги семиз хотин эди. Эгнида оппоқ либос, бошида катта оқ шляпа. Оқ пайпоқли йўғон болдирлари майин теридан тикилган учи ўткир локланган оқ этигининг қўнжидан дўппайиб чиқиб турарди. У Макфейлга қараб маккорона жилмайди.
— Манави нусха каталакдай хона учун мендан кунига бир ярим доллар олмоқчи, — деди хоним шанғиллаб.
— Ахир, бу аёл менинг дўстим-ку, Жо, — деди кема дарғаси. — Бир доллардан ортиқ тўлолмайди. Рози бўлаверинг.
Савдогар мудом жилмайиб турадиган бақ-бақалоқ юввош одам эди.
— Унда мен бир ўйлаб кўрай, мистер Сван. Миссис Ҳорн билан маслаҳатлашай. Агар нархни тушира олсак, рози бўламан.
— Мени лақиллатаман, деб овора бўлманг, — деди мисс Томпсон.
— Буни ҳозир ҳал қиламиз. Хона учун кунига бир доллардан ортиқ бир цент ҳам бермайман.
Доктор Макфейл жилмайди. Хонимнинг безрайиб савдолашаётганидан завқи келди. Докторнинг ўзи эса қанча сўрашса, индамай берадиганлар хилидан эди. У савдолашишдан кўра, ортиғи билан тўлашни маъқул кўрарди. Савдогар хўрсинди.
— Майли, мистер Сван ҳурмати, розиман.
— Бу бошқа гап, — деди мисс Томпсон. — Ҳозироқ хонага кириб қиттак-қиттак ичамиз. Мистер Сван, анави саквояжни келтиринг, ичида зўр жавдар ароғи бор. Сиз ҳам киринг, доктор.
— Раҳмат, мен киролмайман, — деди доктор. — Юкларимдан хабар олиш учун пастга тушаётгандим.
У ёмғирга чиқди. Ёмғир бутун кўрфаз бўйлаб шариллаб қуяр, рўпарадаги қирғоқ деярли кўринмай қолганди. Доктор баданига фақат лава-лава кийган, катта соябон кўтарган уч-тўртта оролликнинг ёнидан ўтди. Шошилмай виқор билан қадам ташлаб бораётган оролликлар жилмайиб унга тушунарсиз тилда салом беришди.
Доктор ортга қайтганда тушлик вақти бўлган, савдогарнинг меҳмонхонасида дастурхон ясатилганди. Яшаш учун эмас, обрў учун жиҳозланган бу хона жуда дим эди. Деворларига гулли чийбахмал қопланган, шифтнинг ўртасига пашшалардан асраш учун сариқ қоғоз билан ўралган тилларанг қандил осилган эди. Дэвидсон йўқ эди.
— У губернаторникига меҳмонга кетган, — деди миссис Дэвидсон. — Губернатор тушликка ушлаб қолган бўлса керак.
Ороллик қизча лаганда қовурилган гўшт келтирди ва кўп ўтмай меҳмонлардан ҳол сўраш учун савдогарнинг ўзи ҳам кириб келди.
— Янги қўшни келибди-да, мистер Ҳорн? — деди доктор Макфейл.
— Ижарага хона олган, холос, — деди савдогар. — Ўзи алоҳида овқатланади.
У иккала хонимга кўзлари жовдираб қаради.
— Сизларга халал бермаслиги учун уни пастки қаватга жойлаштирдим. Ҳеч кимга зарари тегмайди.
— Кемада келган йўловчилардан бўлса керак-да? — сўради миссис Макфейл.
— Ҳа, мэм, иккинчи класс каютада келган. Апиага бораётган экан. Ўша ёқда ҳисобчи бўлиб ишламоқчи эмиш.
— Ў-ҳў!
Савдогар чиқиб кетгач, Макфейл гап бошлади:
— Менингча, хонасида ёлғиз ўзи овқатланаётганидан хоним хурсанд бўлмаса керак.
— Агар иккинчи класс йўловчиси бўлса, хурсанд эмаслиги аниқ, — деди миссис Дэвидсон. — Кимлигини ҳечам эслолмаяпман.
— Кема дарғаси уни бошлаб келганда ўша ёқда эдим. Аёлнинг исми — Томпсон.
— Кеча кечқурун кема бошқарувчиси билан рақс тушган аёл эмасми? — сўради миссис Дэвидсон.
— Ўша бўлиши керак, — деди миссис Макфейл. — Ўйнаётганиникўрувдим. Шаддодроқдек туюлди менга.
— Бу жуда бемаъни одат, — деди миссис Дэвидсон.
Сўнгра гап бошқа мавзуга кўчди. Тушликдан кейин эса, саҳарда туриб ҳолдан тойишгани боис, улар ухлагани тарқалишди. Уйғонганларида осмонни қора булут қоплаган бўлса-да, ёмғир ёғмаётганди. Улар америкаликлар кўрфаз ёқалаб қурган катта йўл бўйлаб сайрга чиқишди.
Сайрдан қайтишса, Дэвидсон энди келиб турган экан.
— Бу ерда икки ҳафтача қолиб кетамиз, шекилли, — деди у қовоғини уйиб. — Губернатор билан гаплашдим, ҳеч қандай ёрдам беролмайман, деяпти.
— Мистер Дэвидсон тезроқ ишга қайтишни ўйлаяпти, — деди хотини унга хавотир аралаш кўз ташлаб.
— Ороллардан кетганимизга ҳам бир йил бўлди, — деди Дэвидсон айвонда у ёқдан бу ёққа юриб. — Миссия ишларини маҳаллий миссионерлар зиммасига юклаб кетувдик, улар вазифаларига панжа орасидан қарашмаган бўлишсин-да, ишқилиб, деб роса хавотирланяпман.
Маҳаллий миссионерлар ҳақида бир оғиз ҳам ёмон гап айтмоқчи эмасман, Худо асрасин, бари эсли-ҳушли, инсофли, чин насронийлар — айрим насронийларнинг уларга тенглашишига ҳали анча бор — лекин уларда шижоат етишмайди. Динни бир марта ҳимоя қилиши мумкин, икки марта ҳимоя қилиши мумкин, лекин доимо ҳимоя қила олишмайди. Агар миссияни маҳаллий миссионерга ишониб топширсангиз, у қанчалик ишончли одам бўлмасин, вақти келиб разолатга йўл қўйганига гувоҳ бўласиз.
Мистер Дэвидсон ҳамон тик турарди. Новча ва озғин гавдаси, бўзарган юзидаги катта-катта чақноқ кўзлари кишида кучли таассурот қолдирарди. Жазавага тушиб қўлларини силкитиши ва жарангдор овози гапларининг самимий эканини тасдиқлаб турарди.
— Ишларим қалашиб ётган бўлса керак. Мен дарҳол ишга киришаман. Модомики, дарахт чириган экан, уни кесиб, оловга ташлаш керак.
Кун ботиб, кечки овқатдан кейин чой ичилгач, кичкина меҳмонхонада хонимлар бир нималарни тикиб, доктор Макфейл эса трубкасини тутатиб ўтирганда миссионер уларга оролларда бажарган юмушлари ҳақида гурунг берди.
— Бизлар бу оролларга келганимизда маҳаллий аҳоли гуноҳ-савоб нима эканини билмасди, — деди у. — Муқаддас таълимотларни бот-бот бузиб, айб ишга қўл уришаётганини хаёлларига ҳам келтиришмасди. Менингча, фаолиятимдаги энг қийин иш маҳаллий аҳолида гуноҳкорлик ҳиссини уйғотиш бўлди.
Дэвидсон хотинини учратгунга қадар беш йил Сулаймон оролларида ишлаганидан Макфейллар аллақачон хабардор эди. У пайтлари миссис Дэвидсон Хитойда миссионерлик билан машғул бўлган, улар Бостонда, миссионерлар қурултойида иштирок этган кунлари танишгандилар. Тўйдан сўнг уларни оролларга сафарбар қилишган ва ўшандан буён эру хотин шу ерда тер тўкишарди.
Мистер Дэвидсоннинг гапларини тинглаб, инсоннинг мислсиз жасоратига қойил қолиш мумкин эди. Дэвидсон тиббий миссионер бўлгани боис, уни исталган пайтда исталган оролга чақиришлари ҳеч гап эмасди. Ёмғирлар мавсумида Тинч океанида тўфон кўтарилганда ҳатто кит овловчи кемаларда сузиш ҳам хавфли бўлса-да, Дэвидсон кўпинча қайиқда йўлга чиқар, бу эса ўлим билан ўйнашишдек гап эди. Касаллик ёки бахтсиз ҳодиса ҳақида хабар келса, у ҳечам иккиланиб ўтирмасди. Тирик қолиш учун неча марта тун бўйи қайиғидан сувни тўкиб ташлашга мажбур бўлган, миссис Дэвидсон эса уни бир неча бор ўлдига чиқарганди.
— Баъзан борманг, ҳеч бўлмаса, ҳаво очилишини кутинг, деб ялинардим, — деди миссис Дэвидсон. — Лекин гапимга қулоқ солмасди. Мистер Дэвидсон жуда қайсар, бирор нарсага аҳд қилдими, бас, уни йўлидан қайтаришнинг сира иложи йўқ.
— Ўзим Худога ишониб таваккал қилишдан қўрқсам, маҳаллий аҳолини ҳақ йўлга қандай бошлайман? — ҳайқирди Дэвидсон. — Мен қўрқмайман, қўрқмайман. Улар билишади: агар бошларига мусибат тушиб, менга хабар юборишса-ю, етиб боришнинг имкони бўлса, мен албатта етиб бораман. Яратганнинг йўлида заҳмат чексам-у, Худо менга мадад бермайди, деб ўйлайсизми? Шамол Унинг буйруғи билан эсади, тўлқинлар Унинг амри билан жўшади.
Доктор Макфейл қўрқоқроқ одам эди. Жанговар сафдаги тиббий бўлинмада жарроҳлик қилаётганда снарядларнинг хандақлар устидан чинқириб учиб ўтишига ҳечам кўниколмас, қошидан оққан тер кўзойнагини намлар — шундай танг ҳолатда қалтираётган қўлларини ўзига бўйсундиришга зўр бериб уринарди. Миссионерга қараб туриб, у хиёл сесканиб кетди ва:
— Қанийди, мен ҳам ҳеч қачон қўрқмаганман, деб айта олсам эди, — деди.
— Қанийди, сиз Худога ишонаман, дея олсангиз, — деди унга жавобан миссионер.
Ўша куни кечқурун гапдан гап чиқиб миссионер хотини билан оролларга энди келган даврларини хотирлай бошлади.
— Баъзан миссис Дэвидсон иккимиз бир-биримизга термилардик,кўзимиздан дув-дув ёш оқарди. Эртаю кеч тиним билмай ишласак ҳам бирор-бир натижага эришолмаётгандек эдик. Ўшанда ёнимда хотиним бўлмаганда, нима қилардим, билмайман. Руҳим чўкиб, барига қўл силтай деб турган пайтларимда, у менга матонат ва умид бағишларди.
Миссис Дэвидсон бошини эгиб, қўлидаги матога қаради ва озғин яноқлари хиёл қизаргандек бўлди. Қўллари билинар-билинмас титраб, гапиришга мажоли келмади.
— Бизга ҳеч ким ёрдам беролмасди. Биз ёлғиз эдик, ўзимизникилардан минглаб мил узоқда, зулмат исканжасида эдик. Ҳолдан тойиб, тушкунликка тушган пайтларимда миссис Дэвидсон ишларини бир четга суриб қўярди-да, Инжилни қўлига олиб, худди гўдакни аллалагандек кўнглим хотиржам тортгунча ўқиб берарди. Кейин китобни ёпарди-да: “Биз нима бўлса ҳам уларни қутқарамиз”, дерди. Шунда Худонинг мадади билан ўзимда ишонч пайдо бўлганини ҳис қилардим ва: “Ҳа, Яратганнинг кўмаги билан мен уларни қутқараман. Уларни қутқаришим керак”, дердим.
Дэвидсон столга яқин келди ва худди меҳроб равоғи қаршисида тургандек унинг ёнига туриб олди.
— Ишонсангиз, маҳаллий аҳоли фаҳш ботқоғига шунчалик ботган эдики, қўл ураётган ишлари ғирт ахлоқсизлик эканини уларга сира тушунтириб бўлмасди. Шунда улар одатланиб қолган табиий амалларни гуноҳ деб эълон қилишга мажбур бўлдик. Хиёнат, ёлғон гапириш, ўғрилик каби айб ишларга қўшиб, баданни кўз-кўз этиш, рақс тушиш, черковга бормасликни ҳам гуноҳлар қаторига қўшдик. Қизларга кўкраги очиқ юришни, эркакларга шалвар киймай юришни тақиқладим.
— Қандай қилиб? — деб сўради доктор Макфейл қизиқсиниб.
— Жарима тайинладим. Ахир, одамларга қўл ураётган ишлари нотўғри эканини кўрсатишнинг бирдан-бир йўли уларни жазолаш. Черковга боришмаса, рақс тушишса, очиқ-сочиқ юришса, жаримага тортдим. Ҳар бир гуноҳ учун маълум миқдорда жарима белгилаб, пул ёки меҳнат эвазига ундирдим. Ниҳоят, уларнинг ақлини киргиздим.
— Бирор марта бўлса ҳам жарима тўлашдан бош тортишмадими?
— Бош тортиб кўришсин-чи, — деди миссионер.
— Мистер Дэвидсонга қарши чиқиш учун отнинг калласидек юрак керак, — деди унинг хотини лабини қимтиб.
Доктор Макфейл Дэвидсонга безовталаниб қаради. Эшитган гаплари уни ажаблантирган бўлса ҳам, эътироз билдиришга ботинолмади.
— Шуни эсдан чиқармангки, охирги чора сифатида мен уларни черков жамоаси аъзолигидан маҳрум қилишим мумкин эди.
— Улар буни кўнглига оғир олишмасмиди?
Дэвидсон хиёл жилмайиб, қўлларини бир-бирига ишқаб қўйди.
— Аъзоликдан маҳрум бўлгач, улар ўзлари етиштирган кокос ёнғоқларининг мағзини сота олишмайди-да. Денгизчилар овлаган балиқдан улуш тегмайди. Бу дегани, оч қолишади. Шундай экан, албатта, оғир олишади-да.
— Буларга Фред Олсон ҳақида ҳам гапириб беринг, — деди миссис Дэвидсон.
Миссионер чақнаб турган кўзларини доктор Макфейлга қадади.
— Фред Олсон оролларда узоқ йиллар яшаган даниялик савдогар эди. Олиб сотар бўлса ҳам, хийлагина бадавлат эди. Бизнинг оролларга келишимиз уни унчалик хурсанд қилмади. Чунки бу одам сира ўз билганидан қолмасди. Маҳаллий аҳолидан олган кокос мағзига ўзбошимчалик билан ҳақ тўлар, бирор нарса ёки ароқ бериб юбораверарди. У шу ерлик аёлга уйланган, бироқ унга ошкора хиёнат қиларди. Бунинг устига ароқхўр эди. Уни тўғри йўлга бошламоқчи бўлдим, қулоқ солмади. Устимдан кулди.
Охирги жумлаларни айтганда Дэвидсоннинг овози йўғонлашди, кейин у бир муддат жимиб қолди. Бу таҳликали жимлик эди.
— Орадан икки йил ўтгач, у касодга учради. Чорак аср йиққан бисо- тидан айрилди. Мен уни енгдим, ниҳоят, Олсон тиланчидек олдимга эмаклаб келиб, Сиднейга қайтишга изн беришимни сўраб ялинди.
— Унинг мистер Дэвидсоннинг олдига қай аҳволда келганини бир кўрганингизда эди, — деди миссионернинг хотини.
— Олсон бир пайтлари бақ-бақалоқ, йўғон гавдали одам эди, товуши ҳам баланд чиқарди. Лекин менинг олдимга келган қалтироқ савдогар- да ўша сахт-сумбатдан асар ҳам қолмаганди. Олсон бирданига қариб қолганди.
Дэвидсон ўйга толиб, ташқаридаги тун қоронғулигига тикилди. Яна ёмғир ёға бошлаганди. Кутилмаганда пастки қаватдан шовқин эшитилди ва Дэвидсон ўгирилиб савол назари билан хотинига қаради. Бу аллақандай куйни узуқ-юлуқ қилиб, қулоқни қоматга келтириб варанглаётган граммофон товуши эди.
— Бу нима? — сўради миссионер.
Миссис Дэвидсон кўзойнагини бурнига қаттиқроқ босди.
— Иккинчи класс йўловчиларидан биттаси шу уйдан хона олган. Шовқин ўша хонадан келяпти, шекилли.
Улар жимгина қулоқ тутишди ва кўп ўтмай тўпир-тўпир бошланди — пастдагилар рақс тушишарди. Кейин мусиқа садоси ўчиб, шиша идишларнинг қопқоқлари паққиллаб отилгани ва вағир-вуғур овозлар эшитилди.
— Хоним кемадаги дўстлари шарафига хайрлашув базми уюштирган кўринади, — деди доктор Макфейл. — Кема соат ўн иккида жўнайди, шундайми?
Дэвидсон индамай соатига қаради.
— Тайёрмисиз? — деди у хотинига.
Миссис Дэвидсон тикишини йиғиштириб, ўрнидан турди.
— Ҳа, тайёрман.
— Ухлашга ҳали эрта-ку? — деди доктор.
— Ўқийдиган анча-мунча нарсамиз бор, — тушунтирди миссис Дэвидсон. — Қаерда бўлмайлик, ухлашдан аввал Инжилдан бир парча ўқиймиз-да, шарҳлари билан ёд олиб, атрофлича таҳлил қиламиз. Бу хотирани зўр чархлайди.
Эр-хотинлар бир-бирларига хайрли тун тилашди. Доктор билан миссис Макфейл ёлғиз қолишди. Иккаласи ҳам бир неча дақиқа индамай ўтирдилар.
— Қартани опкелай, — деди доктор ниҳоят.
Миссис Макфейл унга иккиланиброқ қаради. Дэвидсонлар билан бўлган суҳбат уни бир оз хижолатга солганди. Лекин хоним қарта ўйнамай турайлик, Дэвидсонлар кириб қолишлари мумкин, дейишга ийманди. Қартани олиб келиб, сузаётган эрига қараб хоним ўзини айбдордек сезди. Пастда эса базм тўхтамасди.
Эртаси куни ҳаво очилиб кетди ва икки ҳафта Паго-Пагода қўл қовуштириб ўтиришга маҳкум этилган Макфейллар фурсатни бой бермасликка қарор қилишди. Улар бандаргоҳга бориб қутиларидан бир нечта китоб олдилар. Доктор ҳарбий денгизчилар шифохонасининг бош шифокорини чақириб, у билан биргаликда касалхонадаги барча беморларни кўриб, айланиб чиқди. Губернаторга ҳам ташриф қоғози юбордилар. Йўлда мисс Томпсонни учратдилар. Доктор шляпасини қўлига олиб саломлашганда хоним баланд ва хушчақчақ овозда: “Хайрли тонг, доктор”, деди. Мисс Томпсон худди кечагидек оппоқ либос кийган, узун пошнали ялтироқ оқ этигининг қўнжидан дўппайиб чиқиб турган бўлиқ болдирлари кишида ғалати таассурот қолдирарди.
— Менингча, кийими ўзига ярашмабди, — деди миссис Макфейл. — Кўринишидан ғирт тутуруқсиз хотинга ўхшайди.
Макфейллар уйга қайтишганда мисс Томпсон айвонда савдогарнинг қора-қура болаларидан бири билан ўйнаб ўтирганди.
— Унга бирор нима де, — шивирлади доктор хотинига. — У бу ерда ёлғиз, кўрмаганга олсак бағритошлик бўлади.
Миссис Макфейл ноқулай аҳволда қолди, лекин у эрининг гапини икки қилишга одатланмаганди.
— Бир уйда турарканмиз-да, — деди у сохта ҳалимлик билан.
— Бунақа кафтдек шаҳарда тиқилиб яшаш азоб-а? — деди мисс Томпсон. — Омадингиз бор экан, хона топдингиз, дейишганига ўлайми яна. Мен бу ерликларнинг уйида яшолмайман, бирор чора кўриш керак-да, ахир. Нега меҳмонхона қуришмайди булар, ҳайронман.
Улар яна бир-икки оғиз гаплашишди. Овозини кўтариб гап сотишни хуш кўрадиган мисс Томпсоннинг ғийбатлашгиси келаётгани сезилиб турарди, лекин миссис Макфейл гапга чечан эмасди.
— Майли, биз энди юқорига чиқишимиз керак, — деди у бироз туришгач.
Кун ботиб, улар кечки овқатга ўтиришганда, Дэвидсон кириб келиб:
— Пастдаги аёл иккита денгизчи билан ўтирибди. Улар билан қандай қилиб танишиб олдийкан, ҳайронман, — деди.
— У тортиниб ўтирмайди, — деди миссис Дэвидсон.
Беҳуда ўтган зерикарли кун ҳаммаларини ҳолдан тойдирганди.
— Агар шу икки ҳафта ҳам шундай ўтадиган бўлса, охирига бориб қай кўйга тушамиз, — деди доктор Макфейл.
— Бирдан-бир тўғри йўл кунни ҳар хил юмушларга тақсимлаш, — деб сўз қотди миссионер. — Мен ёдлашга бир неча соат, такрорлашга бир неча соат ажратаман, ҳаво очиқ бўладими, ёмғир ёғадими, барибир — ёғин мавсумида ёмғирга термилиб ўтиришдан фойда йўқ — бир-икки соат дам оламан.
Доктор Макфейл суҳбатдошига хавотир аралаш қараб қўйди. Дэвидсоннинг режаси унинг юрагини сиққанди. Улар яна қовурилган гўшт ейишаётганди. Чамаси, ошпаз бошқа овқат пиширишни билмасди. Кейин пастдан яна граммофоннинг шовқини эшитила бошлади. Дэвидсон асабийлашиб ўрнидан сапчиб турди-ю, лекин ҳеч нима демади. Эркакларнинг ғўлдираган овози эшитилди. Мисс Томпсоннинг меҳмонлари машҳур бир қўшиққа жўр бўлишаётганди, кўп ўтмай хонимнинг қулоқни қоматга келтирувчи шанғи овози ҳам эшитилди. Кулги-ю, бақир-чақир авжига чиқди. Гапни гапга қовуштиришга уринаётган тепадаги тўртовлон эса стаканларнинг жаранги ва курсиларнинг ғичирлашини эшитиб ўтиришга мажбур эди. Пастда анча-мунча одам йиғилгани сезилиб турар, мисс Томпсон базм уюштирганди.
— Қизиқ, уларнинг барини бир хонага қандай сиғдираркан, — деди миссис Макфейл миссионернинг тиббиёт мавзуидаги суҳбатини бўлиб.
Бу гап хонимнинг нимани ўйлаётганидан далолат берарди. Юзининг учаётганига қараганда табобат ҳақида гапираётган миссионернинг хаёли ҳам ўша ёқда эди. Бир маҳал, доктор фронтда орттирган тажрибасини гапираётганди, миссионер ҳайқирганча ўрнидан ирғиб турди.
— Нима бўлди, Алфред? — деб сўради миссис Дэвидсон.
— Бунга шак-шубҳа бўлиши мумкин эмас! Шу пайтгача хаёлимга келмаганини қаранг-а. Томпсон ивелейлик.
— Йўғ-э?
— У Ҳонолулуда кемага чиқди. Бу — аниқ. Томпсон ҳунарини шу ерда ҳам давом эттиряпти. Мана шу ерда!
Дэвидсон охирги жумлани ғазаб билан айтди.
— “Ивелей” дегани нима? — сўради миссис Макфейл. Миссионер қайғули нигоҳини унга қадади ва овози нафратдан титраб кетди.
— Ҳонолулу юзидаги заҳм. Фоҳишалар даҳаси. Тамаддунимизга иснод келтирган жой. Ивелей Ҳонолулунинг бир чеккасида жойлашган. Қоронғида бандаргоҳ ёқалаб ўтган кўчалар бўйлаб юриб, омонат кўприкдан ўтсангиз, ўнқир-чўнқир, қаровсиз йўлнинг рўпарасидан чиқасиз, кейин фонусга кўзингиз тушади. Йўлнинг ҳар икки томонида машина қўйиладиган махсус жойлар бор, эшик-айвони ялтир-юлтир безатилган, ичкарисидан доим пианола садоси таралиб турадиган қовоқхоналар, сартарошхона ва тамаки дўконлари бор. Ҳаво ҳам қий-чув ва орзиқиб кутилган хурсандчилик шавқи билан тўла бўлади. Кейин бир жинкўча бўйлаб юриб ўнгга ёки
чапга буриласиз-да — йўл Ивелейни иккига бўлган — даҳага кириб бо- расиз. Бу ерда икки қатор қилиб қурилиб, орасига кенг ва текис йўлак солинган, ҳафсала билан яшил рангга бўялган айвонли уйчалар бор.
Даҳа худди кўкаламзор шаҳарчага ўхшайди. Тартиб билан қурилган бу серҳашам ва ораста маконда этни жунжиктирадиган нимадир бор эди; ҳали ҳеч қачон айш-ишратга бўлган эҳтиёж бу қадар бекаму кўст бир
меъёрга солинмаганди. Йўлак хира фонус билан ёритилган, лекин уйчаларнинг очиқ деразаларидан тушаётган чироқ ёруғи бўлмаса, барибир, ғира-шира кўринарди. Эркаклар деразалари қаршисида китоб ўқиб ёки бирор нарса тикиб ўтирган, кўпчилиги уларга эътибор ҳам бермаётган аёлларга қараб у ёқдан-бу ёққа саланглашар, аёллар орасида ҳам, эркаклар орасида ҳам турли миллат вакиллари учрарди. Бандаргоҳдаги
оддий ва ҳарбий кемалардан тушган америкалик қовоғи солиқ маст денгизчилар, оролларга жойлаштирилган полкларнинг оқтанли ва қоратанли аскарлари, икки-уч кишилашиб юрган японлар, гавайликлар, узун ридо
кийган хитойликлар, ғалати бош кийимли филиппинликлар — бари шу ерда эди. Ҳаммалари гўё ғамга ботгандек индамай юришар, уларни нафс қийнарди.
— Бу Тинч океанидаги энг бижғиган расво жой! — ҳайқирди Дэвидсон жазавага тушиб. — Миссионерлар бунга қарши кўп йиллар ташвиқот қилишди ва ниҳоят, маҳаллий матбуот ишга киришди. Полиция қимирламади ҳам. Уларнинг баҳонасини биласиз. Бу иллатни енгиб бўлмайди, шундай экан, энг тўғри йўл уни чегаралаб, назоратда ушлаб туриш лозим, дейишади. Аслида эса, ҳаммаси порахўр. Қовоқхона эгаларидан, қўшмачилардан, фоҳишаларнинг ўзидан ҳам пора олишарди. Лекин, охир-оқибат, улар чора кўришга мажбур бўлишди.
— Мен бу ҳақда Ҳонолулуда кемада тарқатилган газеталарда ўқигандим, — деди доктор Макфейл.
— Гуноҳга ботган Ивелей айнан биз бу ерга келган куни бекитилди. Бутун аҳолиси одил судга тортилди. Бир кўришдаёқ бу аёлнинг аслида ким эканлигини пайқамаганимга ҳайронман.
— Гап бу ёқда экан-да, — деди миссис Макфейл. — Мен кема жўнашига бир неча дақиқа қолганда унинг бортга чиққанини яхши эслайман. Сал бўлмаса кеч қоларди-я, деган фикр хаёлимдан ўтгани ҳам эсимда.
— Бу ерга келишга қандай ҳадди сиғди! — бақирди Дэвидсон жазавага тушиб. — Мен бунга йўл қўймайман.
У эшикка йўналди.
— Нима қилмоқчисиз? — ундан сўради Макфейл.
— Нима қилардим? Пастга тушиб барига чек қўяман. Мен бу уйни…
У хонимларнинг кўнглига оғир ботмайдиган сўзни қидириб қолди. Унинг кўзлари чақнар, ҳовлиққанидан ранг-қути ўчган, юзи баттар бўзариб кетганди.
— Пастдаги вағир-вуғурга қараганда, у ерда камида уч-тўртта эркак бор, — деди доктор. — Ҳозироқ у ёққа кирилса, шошқалоқлик бўлмасмикан?
Миссионер унга ўқрайиб қаради-да, чурқ этмай хонадан отилиб чиқиб кетди.
— Агар мистер Дэвидсон ўзига бирор зиён етишидан чўчиб бурчини бажаришга ботинолмайди, деб ўйласангиз, демак, у кишини яхши билмас экансиз, — деди унинг хотини.
Кейин хоним муштларини асабий қисиб, бўртиб чиққан ёноқлари хиёл қизариб пастдан эшитилаётган товушларга қулоқ тута бошлади. Ҳамманинг қулоғи динг эди. Миссионернинг ёғоч зинадан тапиллаб тушгани ва пастки хонанинг эшигини шарақлатиб очгани эшитилди. Бирдан қўшиқ садоси тинди, лекин граммофон ғичирлаб бемаза бир куйни чалишда давом этарди. Кейин Дэвидсоннинг овози эшитилди ва оғир бир нарса қарсиллаб қулади. Мусиқа тинди. Миссионер граммофонни полга улоқтирганди. Кейин яна Дэвидсоннинг овози эшитилди, гапларини илғаб олиш қийин эди. Сўнг мисс Томпсоннинг қулоқни қоматга келтириб шанғиллагани эшитилди ва гўё хонадагилар бари бир йўла кекирдакларини чўзиб ўшқираётгандек қий-чув кўтарилди. Миссис Дэвидсон хўрсиниб қўйди-да, муштларини қаттиқроқ қисди. Доктор Макфейл нима қиларини билмай дам унга, дам хотинига қарарди. Докторнинг пастга тушгиси келмас, аммо хонимлар ундан шуни кутишяптими, йўқми — билишни истарди. Кейин пастда мушт зарбини эслатувчи товуш эшитилди ва бақир-чақир авжига чиқди. Чамаси, Дэвидсонни хонадан улоқтиришганди. Эшик шарақлаб ёпилди. Бир муддат жимлик чўкди ва зинадан чиқаётган Дэвидсоннинг қадам товуши эшитилди. У хонасига ўтиб кетди.
— Унинг олдига борай-чи, — деди миссис Дэвидсон ва ўрнидан туриб ташқарига йўналди.
— Ёрдамим керак бўлса, чақирарсиз, — деди миссис Макфейл ва мисс Дэвидсон хонадан чиққач қўшиб қўйди: — Миссионер жабрланмаган, деб умид қиламан.
— Бўлмаса, нега бировларнинг ишига бурнини тиқади? — деди доктор Макфейл.
Улар бир муддат жим ўтиришди, кейин яна граммофоннинг варанглагани ва бемаза қўшиққа атай бақириб жўр бўлаётган овозлар эшитилди-ю, иккаласи ҳам сесканиб тушди.
Эртаси куни миссис Дэвидсон рангида ранг йўқ, ҳолсиз бир алпозда юрди. Боши оғриётганини айтиб нолиди. У бир оқшомда қариб мункиллаб қолганга ўхшарди. Хоним миссис Макфейлга миссионер тун бўйи мижжа қоқмади, деб айтди. Миссионер қаттиқ безовталаниб, соат бешда ўрнидан турибди-да, ташқарига чиқиб кетибди. Унга пиво қуйилган идишни улоқтиришган, булғанган уст-бошидан қўланса ҳид анқирди. Лекин миссис Дэвидсон мисс Томпсон ҳақида гапирганида кўзларида совуқ учқун чақнади.
— У ҳали мистер Дэвидсонни таҳқирлаган кунни алам билан эслайди, — деди хоним. — Мистер Дэвидсон жудаям бағрикенг инсон, бошига ташвиш тушган бирор-бир одам ҳали унинг ҳузуридан тасалли топмай кетмаган, аммо гуноҳ бор жойда у шафқатсиз, чиндан ғазаби қайнаган дамда ундан ёмони йўқ.
— Йўғ-э, нима қилади? — сўради миссис Макфейл.
— Билмайман, лекин мен мисс Томпсоннинг ўрнида бўлишни ҳечам истамасдим.
Миссис Макфейл сесканиб кетди. Жиккаккина бу аёлнинг ўзига ишонч билан гапиришида одамни хавотирга соладиган нимадир бор эди. Ўша куни тонгда улар бирга ташқарига чиқишаётганди, зинадан ёнма-ён туша
бошлашди. Мисс Томпсоннинг эшиги очиқ эди ва улар кир халат кийиб олган хонимнинг қозонда нимадир пишираётганини кўришди.
— Хайрли тонг, — деди у. — Мистер Дэвидсоннинг аҳволи яхшими?
Икковлон гўё мисс Томпсонни кўрмагандек чурқ этмай ғоз юриш қилиб унинг ёнидан ўтиб кетишди. Лекин хоним хохолаб кула бошлагач, уларнинг юзлари бўзарди. Миссис Дэвидсон ялт этиб унга қаради.
— Менга гап отишга қандай ҳаддингиз сиғди? — деб қичқирди у. — Мени ҳақорат қилганингиз учун сизни бу ердан ҳайдаттираман.
— Мистер Дэвидсонни мен чақирмадим-ку, тўғрими?
— Унга жавоб берманг, — шивирлади шошиб миссис Макфейл.
Улар тез-тез юриб, гаплари Томпсон хонимга эшитилмайдиган жойгача боришди.
— Сурбет, сурбет! — бирдан койинишга тушди миссис Дэвидсон. Ғазабдан нафаси бўғилиб қолай деди.
Улар сайр қилиб қайтишаётганида мисс Томпсоннинг қирғоқ тарафга бораётганини кўришди. Хоним, одатдагидек, ясаниб олган, гўё уларни таҳқирламоқчи бўлгандек дидсизларча рангдор гуллар тақиб ташланган катта оқ шляпани бошига қўндирган. Ёнидан ўтишганида мисс Томпсон уларга қараб шодон қийқирди ва яқинроқда турган иккита америкалик денгизчи ўзларига ўқрайиб қараган хонимларни кўриб илжайишди. Улар уйга кириб келишганда ёмғир ёға бошлаганди.
— Томпсоннинг шунча ясангани бир пул бўладиган бўлди-да, — деди миссис Дэвидсон нафратомуз, киноя билан. Дэвидсон кириб келганида улар тушлик овқатни яримлатишганди.
Миссионернинг уст-боши жиққа ҳўл бўлсаям кийимини алмаштирмади. Қовоғини уйиб жимгина жойига ўтирди-да, овқатдан бир-икки қошиқ еган бўлиб, қиялаб ёғаётган ёмғирга термулди. Миссис Дэвидсон мисс Томпсонга икки марта рўбарў келишганини айтганда у жавоб қайтармади.
Қовоғининг баттарроқ уюлгани хотинининг гапини эшитганидан дарак бериб турарди, холос.
— Мистер Ҳорнни уни ҳайдаб чиқаришга мажбур қилсак-чи? — деб сўради миссис Дэвидсон. — Бизни таҳқирлашига йўл қўёлмаймиз, ахир.
— Чамамда, унинг бошқа борадиган жойи йўқ, — деди Макфейл.
— Шу ерликларнинг бирортаси билан яшайверади.
— Бунақа ҳавода буларнинг кулбасида яшашнинг ўзи бўлмайди.
— Мен бир кулбада йиллаб турганман, — деди миссионер.
Қоратанли қизалоқ, одатдагидек, ҳазми таом учун қовурилган банан олиб кирганида Дэвидсон унга деди:
— Мисс Томпсондан сўра-чи, унинг олдига қачон кирсам бўларкан.
Қизалоқ уялинқираб бош ирғади-да, чиқиб кетди.
— У билан учрашиб нима қиласан, Алфред? — сўради миссионернинг хотини.
— Унинг олдига бориш менинг бурчим. Мен унга етарлича имкон бермайтуриб ишга киришмайман.
— Сен уни яхши билмайсан. У сени ҳақорат қилади.
— Майли, ҳақорат қилсин. Юзимга тупурса ҳам майли. Унинг қалби ҳали ўлмаган, мен шу қалбни қутқариш учун бор кучимни сарфлашим керак.
Фоҳишанинг масхараомуз кулгиси миссис Дэвидсоннинг қулоқлари остида ҳамон жарангларди.
— У ҳаддидан ошиб кетган.
— Худонинг марҳаматига эришолмайдиган даражада ҳаддидан ошганми? — Кутилмаганда миссионернинг кўзлари йилтираб овози майинлашди. — Йўқ. Бўлиши мумкин эмас. Гуноҳкор гуноҳга дўзахнинг тубидан-да тубанроқ ботса ҳам Исо ундан меҳрини дариғ тутмайди.
Қизалоқ хабар келтирди:
— Мисс Томпсон алангали салом йўллаб, агар тақсир Дэвидсон иш вақтида келмаса, хоним у билан исталган пайтда учрашишга тайёр эканини айтди.
Даврадагилар хабарни қовоқ уйиб, сукут сақлаб эшитишди, доктор Макфейл кулиб юборишдан ўзини зўрға тийиб қолди. Мисс Томпсоннинг сурбетлигидан завқланганини сездириб қўйса, хотини ундан ранжиши мумкинлигини доктор биларди.
Улар овқатни гап-сўзсиз еб бўлишди. Кейин хонимлар яна ҳунарлари билан машғул бўлдилар, миссис Макфейл уруш бошланганидан буён тўқиётган сон-саноқсиз жун бўйинбоғларининг навбатдагисига уринаётганди. Доктор трубкасини тутатди. Дэвидсон эса паришон нигоҳини столга қадаганча курсисида қилт этмай ўтирарди. Бир оздан сўнг у ўрнидан турди-да, бир сўз демай хонадан чиқиб кетди. Улар миссионернинг пастга тушиб эшикни тақиллатгани ва мисс Томпсоннинг “Киринг” деган шанғиллаган овозини эшитишди. Миссионер унинг олдида бир соатча қолиб кетди. Доктор Макфейл эса ёмғирни кузатарди. Ёмғир унинг асабига тега бошлаганди. Бу ёмғир бизнинг майин ёғадиган инглиз ёмғиримизга ўхшамас, шафқатсиз ва унда табиатнинг аллақандай ибтидоий бузғунчи кучи мужассам эди. Шивиллаб ёғиш ўрнига челаклаб қуйилаётган бу ёмғирдан худди осмон тошаётгандек туюлар, қовурғасимон тунука томни тўхтовсиз тарақлатиб, кишини ақлдан оздирай дерди. Қутуриб ёғаётганини, тўхтамаётганини кўриб туриб, беихтиёр дод солгингиз келар, суякларингиз майишиб қолгандек, ўзингизни беҳол, умидсиз ва ночор ҳис қилардингиз.
Миссионер қайтгач, Макфейл у томонга ўгирилди. Хонимлар бошларини кўтаришди.
— Унга минг битта имконият бердим. Тавба қил, деб роса ялиндим. Бу аёл эмас, иблиснинг айнан ўзи экан.
Шундай деб Дэвидсон жимиб қолди ва доктор Макфейл унинг кўзлари олайиб, синиққан ёноқлари бўртиб чиққанини пайқади.
— Энди Исо судхўру саррофларни Худонинг уйидан ҳайдаш учун қўлига олган даррани ишлатиш пайти келди, — деди миссионер ва хона ичида у ёқдан бу ёққа юра бошлади. Унинг лаблари қимтилган, қоп-қора қошлари чимирилган эди.
— Агар дунёнинг нариги четига қочса ҳам ортидан қувиб бораман энди.
Дэвидсон шартта бурилди-да, хонадан чиқиб кетди. Улар миссионернинг яна зинадан пастга тушаётганини эшитишди.
— У нима қилмоқчи? — сўради миссис Макфейл.
— Билмайман, — деди миссис Дэвидсон кўзойнагини артаркан. — Худо йўлида заҳмат чекаётганида мен ундан ҳеч нарса сўрамайман.
Хоним хўрсиниб қўйди.
— Нима бўлди сизга?
— У энди тинкаси қуригунча тинчимайди. Эрим ўзини аяш нималигини билмайди.
Доктор Макфейл миссионер эришган илк натижалар ҳақида ўзлари ижарада турган уйнинг эгаси — метис савдогардан эшитди. Савдогар дўкони ёнидан ўтиб кетаётган докторни тўхтатиб, гурунглашиш учун айвонга чиқди.
Унинг этли юзида хавотир аломатлари бор эди.
— Тақсир Дэвидсон олдимга келиб нега мисс Томпсонга хона берганимни сўради, — деди у. — Ахир, мен ижарага қўяётганимда бу аёлнинг аслида қанақалигини билмасдим-ку. Одамлар мендан ижарага хона
сўраганда мен уларнинг тўлашга пули бор-йўқлиги билан қизиқаман, холос. Мисс Томпсон эса бир ҳафталик ижара ҳақини олдиндан тўлаб қўйган.
Доктор Макфейл бу ғавғога аралашмоқчи эмасди.
— Ҳар нима бўлгандаям бу сизнинг уйингиз. Бошпана берганингиз учун сиздан жуда миннатдормиз, — деди у.
Ҳорн унга ишонқирамай қаради. Макфейл миссионер тарафидами, йўқми, буни у аниқ билмасди.
— Миссионерлар бари бир-бирини қўллаб-қувватлайди, — деди у секингина. — Агар уларга бирор савдогар ёқмаса, тамом, бояқишнинг дўконини ёпиб жуфтакни ростлашдан бошқа иложи қолмайди.
— Дэвидсон мисс Томпсонни ҳайдашингизни хоҳлаяптими?
— Йўқ. Миссионер, агар Томпсон ўзини одоб доирасида тутса, мендан буни илтимос қилолмаслигини айтди. У менга нисбатан адолатли бўлмоқчи экан. Мен хонимнинг олдига бошқа ҳеч ким келмайди, деб сўз бердим. Ҳозиргина мисс Томпсоннинг ёнига бориб, бор гапни унга айтдим.
— У нима деди?
— Мени бўралатиб сўкди.
Эски каноп шим кийган савдогар ўнғайсизланиб, афтини буриштирди.
У мисс Томпсоннинг ўта беадаб аёл эканига амин бўлганди.
— Менингча, Томпсон хоним кетса керак. Олдига одам келиб турмаса, бу ерда қолиши даргумон.
— Унинг шу атрофдаги кулбалардан бошқа борадиган жойи йўқ. Лекин миссионерлар тиш қайраб турган пайтда маҳаллий аҳоли уни уйига киритмайди.
Доктор Макфейл тўхтовсиз қуяётган ёмғирга қаради.
— Менимча, ҳавонинг очилишини кутишдан наф йўқ, — деди у.
Кечқурун тўртовлон меҳмонхонада ўтиришганда Дэвидсон коллежда ўқиган даврини гапириб берди. Пул топиш учун у таътил пайтида дуч келган жойда ишлайверган экан. Пастки қават жим-жит эди. Мисс Томпсон хоначасида ёлғиз ўтирганди. Шу пайт кутилмаганда граммофоннинг товуши эшитилди. Хоним ёлғизлик азобидан қутулиш учун барибир граммофонни қўйганди. Лекин қўшиқ айтадиган одам бўлмагани учун куй ҳам қайғули эшитиларди. Бу гўё эътибор бермаслигини сўраб Дэвидсонга қилинган илтижога ўхшарди. У пинагини бузмай ҳикоясини давом эттирди. Граммофон садоси ҳам тинмади. Мисс Томпсон бир пластинканинг кетидан бошқасини қўярди. Қоронғулик ва сукунат унинг асабига тегаётгандек эди гўё. Ғир этган шамол йўқ, ҳаво дим эди. Макфейллар хонасига ухлагани кириб кетишди, бироқ ҳеч уйқулари келмади. Улар чивиндан ҳимояланиб тортилган тўрнинг ортида пашшаларнинг безовта ғўнғиллашини эшитиб, кўзлари чақчайиб ёнма-ён ётишарди.
— Бу нима? — пичирлади туйқусдан миссис Макфейл.
Ёғоч деворнинг ортидан Дэвидсоннинг овози келаётганди. Бу бир маромда ғўлдираб чиқаётган, қатъий оҳангдаги товуш эди. Дэвидсон мисс Томпсоннинг қалбини қутқариш учун овоз чиқариб дуо ўқиётганди.
Орадан икки-уч кун ўтди. Энди, йўлда мисс Томпсонга рўбарў келишганда, хоним сохта самимият билан жилмайиб саломлашмас, худди уларни кўрмаётгандек пардозланган юзини буриб, хўмрайиб ўтиб кетарди. Савдогар Макфейлга унинг бошқа жойдан ижарага уй оламан, деб бекорга овора бўлганини айтди. Кечқурунлари мисс Томпсон граммофонига ҳар хил пластинкаларни қўяр, лекин энди хурсандчилигининг сохталиги сезилиб турарди. Рақс куйи худди умидсизлик навосидек юракни эзиб узуқ-юлуқ эшитиларди. У якшанба куни граммофонни қўйганда Дэвидсон муқаддас кунда мусиқани дарҳол ўчиришини сўраб олдига Ҳорнни жўнатди. Граммофон овози ўчди ва ёмғирнинг тунука томни тинмай тарақлатаётганини айтмаганда уйга сукунат чўкди.
— Менингча, мисс Томпсон хийла қуйилиб қолди, — деди эртаси куни савдогар Макфейлга. — У мистер Дэвидсоннинг нималарни режалаштираётганини билмайди, шунинг учун тайсаллаб турибди.
Ўша куни тонгда хонимга Макфейлнинг ҳам кўзи тушган, унинг бурнини жийирмаётганини кўриб доктор ажабланганди. Мисс Томпсоннинг юзида хавотир бор эди. Метис докторга кўз қирини ташлади.
— Мистер Дэвидсоннинг нима қилаётганидан хабарингиз бўлмаса
керак-а? — юрак ютиб сўради у.
— Йўқ, хабарим йўқ.
Миссионернинг сирли бир ишни бошлаганини доктор ҳам тусмоллаб турган бир пайтда Ҳорннинг бу саволи ғалати туюлди. Макфейлга Дэвидсон мисс Томпсоннинг атрофини аста-секин тўр билан ўраб олаётгандек,
вақти-соати етганда ипни тортадигандек туюларди.
— Миссионер мисс Томпсонга айтиб қўйишимни тайинлади, агар хоним уни кўришни истаса, чақиртириши ҳамоноқ етиб бораркан, — деди савдогар.
— Бу гапни етказганингизда мисс Томпсон нима деди?
— Индамади. Мен ҳам гапиришини кутиб ўтирмадим. Айтишим керак бўлган гапни айтдим-у қайтиб чиқдим. Чамамда, у йиғлагудек бўлиб қолди.
— Ёлғизлик уни эзаётгани тайин, — деди доктор. — Устига-устак ёмғир ҳам. Ҳар қандай одамнинг асабини ишдан чиқаришга шуларнинг ўзи кифоя, – гапида давом этди у ижирғаниб. — Худо қарғаган бу жойда
ёмғир ҳеч тўхтайдими ўзи?
— Ёғин мавсумида тинмай ёғади. Йилига уч юз дюйм. Биласизми, ҳамма гап кўрфазнинг шаклида. Бу кўрфаз Тинч океанидаги ёмғирни буткул йиғиб оладигандек туюлади.
— Минг лаънат бундай кўрфазгаю унинг шакли-шамойилига, — деди доктор.
Кейин пашша чаққан жойларини қашишга тушди. У жуда асабийлашаётганди. Ёмғир тўхтаб қуёш чиққан пайтлари ғир этган шамол эсмас,ҳамма ёқ худди иссиқхонадагидек дим ва зах бўлар, гўё атрофдаги ўт-ўлан ваҳимали шиддат билан ўсаётгандек туюларди; баданига расм солиб, сочларини бўяб олган, беташвиш ва қувноқ, болаларча содда маҳаллий аҳолининг юзида ёвуз бир ифодани пайқагандек бўлардингиз. Улар яланг оёқлари билан майда қадам ташлаб ортингиздан юрганда беихтиёр ўгирилиб қарардингиз. Улар исталган пайтда кетингиздан пусиб келиб, узун ханжарларини икки курагингиз орасига санчадигандек туюларди. Уларнинг киртайган кўзларида қандай қора ниятлар яширинганини пайқаш қийин эди. Бу одамларнинг Миср ибодатхоналари деворидаги расмларни эслатувчи қиёфаларида ўта қадим ва мудҳиш бир ифода бор эди.
Миссионер мудом қаёққадир бориб келарди. У банд эди, лекин Мак- фейллар Дэвидсоннинг нима билан машғуллигини билишмасди. Ҳорн докторга унинг ҳар куни губернаторнинг олдига бораётганини айтди ва бир куни миссионернинг ўзи ҳам губернатор ҳақида сўз очди.
— У жуда қатъиятли одамдек кўринади, — деди Дэвидсон. — Лекин аслида унда матонатдан асар ҳам йўқ.
— Демак, губернатор сиз хоҳлаётган ишни қилмоқчи эмас, — деди доктор ҳазил аралаш.
Миссионер жилмаймади.
— Мен унинг тўғри йўл тутишини истайман, холос. Аслида, одамни бунга ундаш шарт эмас-ку.
— Лекин нима тўғри-ю, нима нотўғрилиги ҳақидаги фикрлар бир-биридан фарқ қилиши мумкин.
— Агар бировнинг оёғи чирий бошлаган бўлса, шу оёқни кесиб ташлайми, йўқми, деб иккиланаётган одамга жим қараб турармидингиз?
— Оёқнинг чириши — аниқ бир хасталик.
— Жаҳолат-чи?
Дэвидсоннинг айнан нима иш қилиб қўйгани кўп ўтмай ошкор бўлди.
Ўша куни тўртовлон эндигина овқатланишган, ҳали тушки ҳордиққа тарқалишмаганди. Иссиқда хонимлар ва доктор туш маҳали дам олишга мажбур бўлар, Дэвидсон эса тамбалларга хос бу одатни ёқтирмасди. Бир
пайт эшик ланг очилди-да, мисс Томпсон кириб келди. У хонадагиларга кўз югуртириб, кейин Дэвидсоннинг устига бостириб борди.
— Губернаторга мен ҳақимда нима дединг, ўв, ифлос? — важоҳат билан ўшқира кетди хоним.
Кейин орага бир лаҳзалик жимлик чўкди. Миссионер бўш курсини олдинга сурди.
— Ўтиринг, мисс Томпсон. Ўзим ҳам сиз билан яна бир марта гаплашмоқчи бўлиб турувдим.
— Вой, ҳароми-ей.
Мисс Томпсон шалоқ сўзларни айтиб, бўралатиб сўкинишга тушди. Дэвидсон ювош нигоҳини ундан узмасди.
— Устимга ёғдираётган ҳақоратларингиз менга таъсир қилмайди,мисс Томпсон, — деди у. — Лекин, ўтинаман, бу ерда хонимлар ҳам борлигини унутманг.
Бу пайтга келиб ғазаб отига минган Томпсоннинг кўзи ёшга тўлганди. Юзи қип-қизариб, бўғриқиб кетган, у худди бўғилиб қолганга ўхшарди.
— Нима бўлди ўзи? — деб сўради доктор Макфейл.
— Боягина бир нусха келди. Унинг айтишича, мен биринчи келган кемага ўтириб, бу ердан туёғимни шиқиллатишим керак эмиш.
Миссионернинг кўзида учқун “йилт” этгандек бўлди. Лекин ҳиссиз юзи ўзгармади.
— Бунақа аҳволда губернаторнинг қолишингизга рухсат беришини кутиш ноўрин, — деди у.
— Бу сенинг ишинг, — чинқириб юборди мисс Томпсон. — Мени лақиллатаман, деб овора бўлма. Бу сенинг ишинг.
— Сизни алдаш ниятим йўқ. Ваколатидан келиб чиқиб чора кўришга уни мен ундагандим.
— Нега мени ҳеч ўз ҳолимга қўймайсан? Сенга зарарим тегмаган-ку, ахир.
— Ишонаверин г, агар зарари нги з тек к анда ҳам хафа бўлиб ўтирмасдим.
— Мени бу хароба шаҳарда узоқ вақт қолмоқчи, деб ўйлайсанми? Нима, мен кечагина чўлдан чиқиб келган одамга ўхшайманми?
— Унда нимадан норози бўляпсиз, тушунмадим, — деди миссионер.
Мисс Томпсон жазавага тушиб бир нималар деб ўшқирди-да, хонадан чиқиб кетди. Орага жимлик чўкди.
— Губернаторнинг ниҳоят ишга киришганини эшитиш кўнгилга тасалли беради, — деди Дэвидсон. — Губернатор қатъиятсиз, бўшанг одам. Бу аёл бор-йўғи икки ҳафта туради, кейин агар Апиага кетса, бу ёғи менинг ишим эмас, Апиа Британия қарамоғида, деганди у.
Миссионер ўрнидан туриб хонанинг у ёғидан, бу ёғига юра бошлади.
— Қўлида ҳокимият бор одамнинг ўз вазифасини бажаришдан бўйин товлашидан ёмони йўқ. Улар худди ўз кўзлари билан кўрмаган гуноҳни гуноҳ эмас, дегандек фикрлайдилар. Анави аёлнинг турган-битгани ғалва, бу муаммони шундай қолдириб бўлмайди. Ахири губернаторга очиқчасига гапиришга мажбур бўлдим.
Дэвидсоннинг қошлари чимирилди ва катта ияги бўртиб, башараси қатъий ва ваҳимали тус олди.
— Бу билан нима демоқчисиз? — деди доктор.
— Бизнинг миссиямиз Вашингтоннинг таъсирисиз тўла кучга эга эмас. Губернаторга, агар устидан шикоят тушса, оқибати чатоқ бўлишини эслатиб қўйдим.
— Мисс Томпсон қачон кетиши керак? — деди доктор бир оз жим тургач.
— Сан-Францискога борадиган кема Сиднейдан бу ерга янаги сешанба етиб келиши керак. У ўша кемада кетади.
Унгача ҳали беш кун бор эди. Эртаси куни Макфейл бирор фойдали иш топиш умидида деярли ҳар куни эрталаб борадиган шифохонасидан секин-секин қадам ташлаб қайтаётган эди, зинадан чиқаверишда уни метис савдогар тўхтатди:
— Кечирасиз, доктор Макфейл, мисс Томпсоннинг мазаси йўқ. Уни бир кўриб қўймайсизми?
— Албатта.
Ҳорн докторни аёлнинг хонасига бошлаб борди. Мисс Томпсоннинг ўқишга ҳам, тикишга ҳам ҳафсаласи йўқ эди. У бир нуқтага тикилганча, курсисида ялпайиб ўтирарди. Эгнида оппоқ либос, бошида гуллар қадалган катта шляпа. Макфейл унинг упа суртилган юзи сарғайиб, сўлғин бўлиб қолганини пайқади.
— Мазангиз қочгани ёмон бўлибди-да, — деди доктор.
— Э-й, мен касал эмасман. Сизда зарур гапим борлиги учун суриштиргандим. Мени Сан-Францискога борадиган кемада жўнатиб юборишмоқчи.
Хоним Макфейлга қаради, доктор унинг нигоҳида ногаҳоний қўрқувни илғади. Мисс Томпсон титраётган қўлларини қисди. Савдогар эшик ёнида қулоқ солиб турарди.
— Тушунарли, — деди доктор.
Хоним қулт этиб ютинди.
— Ҳозир менинг Сан-Францискога боришим ноқулайроқ. Кеча тушдан кейин губернаторга борувдим, ўзи билан учрашолмадим. Ёрдамчисини кўрдим, у ўша кемада кетишдан бошқа иложим йўқлигини айтди. Гу- бернатор билан учрашмоқчи бўлиб бугун тонгда уйининг ёнида кутиб турдим, ташқарига чиққач, олдига бордим. Унинг мен билан гаплашгиси келмади, лекин ҳол-жонига қўймаганимдан кейин, агар тақсир Дэвидсон рози бўлса, Сиднейга борадиган кема келгунча шу ерда қолишимга эътирози йўқлигини айтди.
Мисс Томпсон хавотир аралаш докторга қараб жим қолди.
— Лекин мен нима қила оламан? — деди Макфейл.
— Дэвидсондан сўраб кўрасизми, дегандим. Худони ўртага қўйиб қасам ичаман, агар қолишимга ижозат берса, ўзимни рисоладагидек тутаман. Агар у хоҳласа, уйдан кўчага ҳам чиқмайман. Икки ҳафтага чидаса бўлди.
— Ундан сўраб кўраман.
— Миссионер рози бўлмайди, — деди Ҳорн. — Сешанба куни у сизни ҳайдайди, шундай экан, тақдирга тан беришдан бошқа иложингиз йўқ.
— Унга Сиднейдан иш топаркан, деб айтинг, доимий иш демоқчиман. Мен кўп нарса сўрамаяпман.
— Қўлимдан келганича уриниб кўраман, — деди доктор.
— Кейин менга жавобини айтинг, хўпми? Шу иш бирёқли бўлмагунча жойимда тинч ўтиролмайман.
Бу илтимос докторни хурсанд қилмади, шу туфайли Макфейл бошқача йўл тутишга киришди. Хотинига мисс Томпсоннинг илтимосини айтиб, миссис Дэвидсон билан гаплашишини сўради. Миссионернинг қаттиққўллиги сезилиб турар, мисс Томпсон Паго-Пагода яна икки ҳафта қолса ҳеч кимга зиёни тегмасди. Аммо доктор, элчилар сингари, бу ишининг якунига тайёр эмас эди. Миссионер дарҳол унинг қошига келди.
— Миссис Дэвидсон менга Томпсон билан гаплашганингизни айтди, —деди у.
Бундай кутилмаган ҳамладан сўнг доктор Макфейл очиқчасига гапиришга мажбур бўлган тортинчоқ одамларга хос ғазабни кўнглида туя бошлади. У асабийлашаётганини сезди ва юзи қизариб кетди.
— Мисс Томпсон Сан-Францискога эмас, Сиднейга борса, бундан нима ўзгаради, ҳайронман. Бу ерда ўзини рисоладагидек тутишга ваъда бериб турган пайтда уни ҳайдаш ғирт золимлик, — деди доктор.
Миссионер унга ўқрайиб қаради.
—У нега Сан-Францискога қайтишни хоҳламаяпти?
— Сўраганим йўқ, — тўнғиллади Макфейл. — Мен бировнинг ишига ҳадеб бурун суқавермаслик керак, деб ҳисоблайман.
Ҳарқалай, бу хийла қўпол жавоб эди.
— Губернатор Томпсонга оролдан жўнайдиган биринчи кемага ўтириб, бу ердан кетишни буюрган. У хизмат бурчини бажарди, холос. Мен унинг ишига аралашмайман. Анави аёлнинг бу ерда қолиши хавфли.
— Сиз шафқатсиз, золим одамсиз.
Хонимлар докторга хавотир аралаш тикилиб қолишди, лекин миссионер жилмайгач, уларнинг энди даҳанаки жанг бошланиб кетади, деб бекорга чўчишгани аён бўлди.
— Мен ҳақимда бундай фикрга келганингиздан жуда афсусдаман, доктор Макфейл. Ишонинг, бояқиш аёлни ўйлаб. юрагим тилка-пора бўляпти, мен ўз бурчимни бажаришга уриняпман, холос.
Доктор чурқ этмади. У қовоғини уйиб, деразага термулиб турарди. Ташқарида эса ёмғир ёғаётганди ва кўрфазнинг нарёғидаги дарахтлар орасидан маҳаллий қишлоқчанинг кулбалари кўриниб турарди.
— Ёмғир тинганидан фойдаланиб, бир айланиб келаман, — деди доктор.
— Истагингизни қила олмаганим учун жаҳлингиз чиқмасин, — деди Дэвидсон маъюс жилмайиб. — Сизга ҳурматим баланд, доктор, агар мен ҳақимда ёмон фикрга борсангиз хафа бўламан.
— Сиз ўзингизга шунчалик юқори баҳо берасизки, менинг фикрим сизга зиғирчаям таъсир этмайди, — эътироз билдирди Макфейл.
— Шу ерда мени мот қилдингиз, — мийиғида кулиб қўйди Дэвидсон. Доктор Макфейл бекордан-бекор қўпол гапиргани учун ўзидан ранжиб пастга тушганда мисс Томпсон эшигини қия очиб, уни кутиб турганди.
— Хўш, — деди хоним, — у билан гаплашдингизми?
— Ҳа, лекин, афсуски, миссионер рози бўлмади, — деди доктор кўзини олиб қочиб.
Хоним ҳўнграб йиғлаб юборди, доктор унга кўз қирини ташлади. Мисс Томпсоннинг юзи докадек оқариб кетганди. Бу Макфейлни чўчитиб юборди ва қўққисдан унинг миясига бир фикр келди.
— Лекин ҳали умидингизни узмай туринг. Менимча, уларнинг сизга бу муомаласи ғирт пасткашлик, губернаторнинг ёнига ўзим бормоқчиман.
— Ҳозирми?
Макфейл бош ирғади. Хонимнинг юзи ёришди.
— Жуда яхши иш бўларди. Ишончим комил, агар сиз тарафимни олсангиз, у қолишимга рухсат беради. Худо ҳаққи, шу ерда эканман, қуюшқондан чиқадиган бирор қилиқ қилмайман. Нега губернаторнинг қошига бормоқчилигини доктор Макфейлнинг ўзи ҳам аниқ билмасди. Аслида, мисс Томпсоннинг муаммоси уни мутлақо ўйлантирмаётганди. Миссионер унинг ғазабини қўзитганди, доктор эса бир жини қўзиса охиригача курашарди. Борса, губернатор уйида экан. У мўйловига оқ тушган, гавдали, келишган денгизчи эди, эгнига оқ тикдан тикилган гардсиз расмий либос кийганди.
— Бизлар билан бир уйда ижарада турган аёл масаласида келувдим, — деди доктор. — Унинг исми Томпсон.
— Бу аёл ҳақида бир дунё гап эшитдим, доктор Макфейл, — деди губернатор жилмайиб. — Унга янаги ҳафта сешанба куни бу ердан кетишни буюрдим, қўлимдан келгани шу.
— Бунчалик қаттиққўллик қилманг, хоним Сиднейга кетиши учун Сан-Францискодан кема келгунча шу ерда қолишига рухсат беринг. Унинг ўзини рисоладагидек тутишига мен кафилман.
Губернатор ҳамон жилмайиб турар, лекин кўзлари қисилиб, нигоҳи жиддийлашаётганди.
— Жон-жон деб илтимосингизни қондирардиму, доктор, лекин мен буйруқни бериб бўлганман, энди уни ўзгартиролмайман.
Доктор вазиятни ётиғи билан тушунтиришга киришганди, губернаторнинг юзидаги табассум буткул йўқолди. У Макфейлнинг гапларини четга қараб, истар-истамас тинглади. Доктор гаплари унга мутлақо таъсир этмаётганини тушунди.
— Хонимни ноқулай аҳволга солганимдан афсусдаман, аммо у сешанба куни кемада жўнаб кетиши керак, тамом-вассалом.
— Аммо қачон жўнаб кетишининг нима фарқи бор?
— Кечирасиз-у, доктор, лекин мен расмий фаолиятим борасида тегишли ҳукумат вакилларигагина ҳисобот бераман.
Макфейл унга ўқрайиб қаради. Кейин Дэвидсоннинг губернаторга дўқ-пўписа қилгани ҳақида айтган гапларини эслади. Губернаторнинг гап оҳангида аллақандай саросима бор эди.
— Дэвидсон — бировларнинг ишига бурун суқаверадиган ҳовлиқма, — деди Макфейл ғижиниб.
— Бу гап орамизда қолсин-у, мистер Дэвидсон менда ҳам унчалик яхши таассурот қолдиргани йўқ, — деди губернатор. — Лекин маҳаллий аҳоли орасига анча-мунча аскар жойлаштирилган, бундай жойда мисс Томпсондек аёлнинг туриши хавфли эканини эслатиб қўйишга унинг ҳаққи бор. Буни тан олмай иложим йўқ.
У ўрнидан турди ва Макфейл ҳам қўзғалишга мажбур бўлди.
— Кечирасиз, зарур ишларим бор. Миссис Макфейлга менинг номимдан салом айтиб қўйинг.
Доктор губернатор ҳузуридан тушкун кайфиятда қайтди. Мисс Томпсон кутиб турганини билгани учун қўлидан ҳеч иш келмаганини айтишга истиҳола қилиб, уйга орқа эшикдан кирди ва зинадан ўғридек оёқ учида
кўтарилди.
Кечки овқат маҳали доктор беҳаловат, ичини ит тирнаса-да чурқ этмай ўтирди, миссионер эса аксинча, хушчақчақ ва сергап эди. Макфейлга Дэвидсон ғолибона масрур нигоҳ билан қараб-қараб қўяётгандек туюлди.
Кутилмаганда докторнинг миясига губернатор билан учрашиб бирор иш чиқара олмаганимдан миссионернинг хабари бор, шекилли, деган ўй келди. Дэвидсон буни қай гўрдан эшита қолдийкан? Бу одамда қандайдир бир ёвуз куч бор эди. Кечки овқатдан сўнг Макфейл Ҳорннинг айвонда ўтирганини кўриб, у билан лақиллашмоқчи бўлгандек ташқарига чиқди.
— Хоним, губернатор билан учрашибдими-йўқми, деб сўраяпти, — деди шивирлаб савдогар.
— Учрашдим. Лекин у рози бўлмади. Минг афсус, қўлимдан бошқа ҳеч нима келмайди.
— Унинг рози бўлмаслигини билардим. Улар миссионерларга қарши чиқишга ботина олишмайди.
— Нима ҳақда гаплашяпсизлар? — деди даврага қўшилиш учун ташқарига чиққан Дэвидсон мулойим жилмайиб.
— Апиага етиб олишларинг учун камида яна бир ҳафта кутишларингга тўғри келади, деб турувдим, — деди савдогар пинагини бузмай.
Ҳорн кетгач, улар меҳмонхонага қайтиб киришди. Мистер Дэвидсон таомдан кейин, одатда, бир соатча ҳордиқ чиқарарди. Шу пайт эшик тақиллагандек бўлди.
— Кираверинг, — деди миссис Дэвидсон ўзининг шанғиллаган товушида.
Лекин эшик очилавермагач, хоним ўрнидан туриб уни очди. Бўсағада мисс Томпсон турарди. Унинг афт-ангори таниб бўлмас даражада згариб кетганди. Энди у хонимларни йўлда мазах қилган бетгачопар шаллақи эмас, иродаси синган қўрқоқ аёл эди. Унинг одатда яхшилаб турмаклаб қўйиладиган сочи бўйнига ёпишиб тўзғиб ётар, эгнига халат, оёғига тунги шиппак кийган, кийимлари кир-чир эди. Юзидан дув-дув ёш оқар, ичкари киришга ботинолмай турарди.
— Сизга нима керак? — деди миссис Дэвидсон ўқрайиб.
— Мистер Дэвидсон билан гаплашсам майлими? — деди Томпсон ҳаяжонланганидан нафаси бўғилиб.
Миссионер ўрнидан туриб у томон юрди.
— Кираверинг, мисс Томпсон, — деди у хушмуомалалик билан. — Хўш, хизмат?
Мисс Томпсон хонага кирди.
— Ўт… ўткан куни сизга айтган гапларим учун ҳам, бошқалари учун ҳам кечирим сўрайман. Бир оз қизишиб кетибман. Мени кечиринг.
— Э, ҳечқиси йўқ. Мен бунақа ҳақоратларга парво ҳам қилмайман.
Мисс Томпсон қулларга хос итоаткорона бир ҳаракат билан миссионер сари юрди.
— Сиз мени енгдингиз. Енгилганимни тан оламан. Энди мени Сан-Францискога қайтиб кетишга мажбур қилмайсиз-а?
Дэвидсоннинг хушмуомалалиги бир зумда йўқолди, овози дағаллашди.
— Нега сиз у ёққа қайтишни хоҳламаяпсиз?
Мисс Томпсон қўрққанидан елкаларини қисиб олди.
— Адашмасам, ота-онам ўша ерда яшайди. Улар мени бу аҳволда кўришини хоҳламайман. Ўша ердан бошқа истаган жойингизга боришга тайёрман.
— Нега Сан-Францискога қайтишни хоҳламаяпсиз?
— Айтдим-ку.
Миссионер олдинга эгилиб, Томпсонга тикилиб қаради ва чақнаётган катта-катта кўзлари аёлнинг қалбига қадалаётгандек туюлди. Кейин у бирдан чуқур нафас олди.
— Ахлоқсизлар турмаси.
Мисс Томпсон инграб юборди, кейин тиз чўкиб унинг оёғига тармашди.
— Мени у ёққа қайтариб юборманг. Худо ҳаққи, онт ичаман, бу ёғига яхши аёл бўламан. Қайтиб ёмон йўлга кирмайман.
Мисс Томпсоннинг упа суртилган юзларидан дув-дув ёш оқар, у тинмай ёлворарди. Миссионер эгилиб унинг бошини кўтариб, ўзига қарашга мажбур қилди.
— Ҳамма гап ўша — ахлоқсизлар турмасида, тўғрими?
— Уларнинг қўлига тушиб қолмай деб бу ёққа қочганман, — деди хоним ўпкасини босолмай. — Агар хитлар ушлаб олса, уч йилга қамалиб кетаман.
Дэвидсон уни қўйиб юборди, Томпсон ерга йиқилиб уввос солиб йиғлади. Доктор Макфейл ўрнидан сакраб турди.
— Шуни билатуриб уни ортга қайтишга мажбурлай олмайсиз, — деди у. — Унга имкон беринг. Хоним ҳаётини янгидан бошламоқчи.
— Мен унга ҳаётидаги энг зўр имкониятни туҳфа этаман. Тавба қилдими, энди жазога ҳам чидаб берсин.
Мисс Томпсон миссионернинг гапини нотўғри тушуниб, бошини кўтарди. Унинг қайғули кўзларида умид учқунлари порлади.
— Мени қўйиб юборасизми?
— Йўқ. Сиз сешанба куни Сан-Францискога жўнайсиз.
Мисс Томпсон инграб юборди, кейин этни жунжиктирадиган бир қайғули товушда чинқириб, бошини ерга ура бошлади. Доктор Макфейл югуриб бориб уни турғазишга уринди.
— Ўзингизни тутинг. Яхшиси, хонангизга боринг-да, ётиб дам олинг. Мен бирон дори топиб тушаман.
Доктор хонимни ўрнидан турғазди ва пастга суяб тушди. Ёрдамлашишни хоҳламаган миссис Дэвидсон ва хотинидан ғазабланди. Метис савдогар зинада турган экан, биргалашиб Томпсонни каравотга ётқизишди.
Хоним инграб, тинмай кўз ёш тўкар, ҳушидан кетадиган аҳволда эди.
Доктор укол қилди. Кейин ҳолдан тойиб асабийлашган бир ҳолатда тепага кўтарилди.
— Уни каравотга ётқизишга тўғри келди, — деди у хонага чиққач.
Хонимлар ва Дэвидсон у чиқиб кетганда қандай ўтиришган бўлишса, ҳамон ўша ҳолатда эдилар. Афтидан, докторнинг йўғида гаплашмаган, қимир этмагандилар.
— Сизни кутиб тургандим, — деди Дэвидсон ғалати, совуқ оҳангда.
— Йўлдан озган синглимиз учун ҳаммангиз мен билан бирга дуо ўқишингларни хоҳлайман.
У токчадан Инжилни олди-да, кечки овқат тановул қилинган стол ёнига келиб ўтирди. Ўали идиш-товоқ йиғиштирилмаган эди, миссионер чойнакни нарироқ сурди. Кейин йўғон, жарангдор ва таъсирли овозда
уларга Исо Масиҳнинг хиёнаткор аёл билан мулоқоти ҳақидаги бобни ўқиб берди.
— Энди ҳаммамиз тиз чўкиб, суюкли синглимиз Сэди Томпсон ҳаққига дуо ўқиймиз.
Миссионер Худодан гуноҳкор аёлга раҳм-шафқат тилаб, ғайрати
жўшиб, узундан-узоқ дуо ўқий бошлади. Миссис Макфейл билан миссис Дэвидсон кўзларини юмиб, тиз чўкишди. Ноқулай аҳволда қолган доктор ҳам ўнғайсизланиб истар-истамас тиз чўкди. Миссионер воизлардек куйиб-пишиб дуо ўқир, ҳаддан ташқари таъсирланганидан кўз ёшлари юзини юварди. Ташқарида эса ёмғир шафқатсиз қуйиб ёғар, бунда одам зотига хос қаҳру ғазаб мужассамдек эди.
Ниҳоят, Дэвидсон қироатини тўхтатди. Кейин бир оз жим турди-да:
— Энди Lord’s prayer дуосини такрорлаймиз, — деди.
Дуони ўқиб бўлишгач, улар Дэвидсон билан бирга қадларини ростлашди. Миссис Дэвидсоннинг юзи синиқиб, маъюс тортиб қолганди. У тинчланган, кўнгли ором олаётганди. Лекин Макфейллар ўзларини ноқулай
сеза бошладилар. Улар нигоҳларини қаёққа қаратишни билолмасдилар.
— Мен пастга тушиб, мисс Томпсоннинг ҳолидан хабар олиб келаман,— деди доктор Макфейл.
У хонимнинг эшигини тақиллатганди, эшикни Ҳорн очди. Мисс Томпсон тебранма курсида овоз чиқармай йиғлаб ўтирарди.
— Нима қилиб ўтирибсиз? — ўшқирди Макфейл. — Сизга ётиб дам олинг, дегандим-ку.
— Ётолмайман. Мен мистер Дэвидсонни кўришим керак.
— Вой бечорагина-ей, бунинг нима фойдаси бор? Барибир, унинг раҳмини келтиролмайсиз.
— У менга, қачон чақиртирсанг дарров етиб келаман, деган.
Макфейл савдогарни имлади.
— Бориб миссионерни чақириб келинг.
Савдогар юқорига чиқиб кетгач, доктор мисс Томпсоннинг ёнида жимгина кутиб турди. Дэвидсон кириб келди.
— Сизни бу ерга чақиртирганим учун мени кечиринг, — деди хоним миссионерга маъюс нигоҳ ташлаб.
— Мен чақиртирасиз деб кутиб тургандим. Илтижоларим Худога етиб боришини билардим.
Улар бир лаҳза бир-бирига тикилиб қолишди, кейин хоним кўзини олиб қочди. У гапираётганда ҳам нигоҳини четга тикиб турди.
— Мен ахлоқсиз аёл эдим. Энди тавба қилишни хоҳлайман.
— Худога шукр! Худога шукр! Илтижоларимизни эшитибди.
Миссионер Макфейл билан савдогарга юзланди:
— Бизни ёлғиз қолдиринглар. Илтижоларимиз Худога етиб борганини миссис Дэвидсонга айтинглар.
Улар хонадан чиқиб, эшикни ёпишди.
— Ё, тавба! — деди савдогар.
Ўша куни кечқурун доктор Макфейлнинг кўзига уйқу келмади, миссионернинг зинадан кўтарилаётганини эшитиб, соатига қаради. Соат икки бўлганди. Лекин миссионер шундан кейин ҳам ухлагани йўқ. Доктор ҳолдан тойиб ухлаб қолгунча уларнинг хоналарини ажратиб турган ёғоч девор ортидан Дэвидсоннинг овоз чиқариб тиловат қилаётганини эшитиб ётди.
Эртаси куни тонгда миссионернинг афт-ангорини кўриб Макфейл ҳайрон қолди. Дэвидсоннинг юзи баттар оқариб кетган, бироқ кўзларида ғайритабиий ўт чақнарди. Афтидан, у қувончини ичига сиғдиролмаётган эди.
— Ҳозироқ пастга тушинг-да, Сэдини кўринг, — деди у. — Эҳтимол, тани соғаймагандир, лекин қалби ўзгаргани аниқ.
Докторнинг мадори қуриб, жини қўзиб турганди.
— Кеча у билан ярим тунгача қолиб кетдингиз, — деди у.
— Ҳа, Сэди ёлғиз қолишга, менинг кетишимга бардош беролмасди.
— Оғзингиз қулоғингизда-ю, — деди доктор ижирғаниб. Қувончдан Дэвидсоннинг кўзлари порларди.
— Мен Худонинг марҳаматига ноил бўлдим. Кеча тунда адашган қалбни Тангримнинг меҳрибон қўлларига топширишга лойиқ кўрилдим.
Мисс Томпсон оромкурсида ўтирарди. Каравот йиғиштирилмаган, хона тўзиб ётарди. У рисоладагидек кийинишга уринмаган ҳам, эгнига кир халатни илиб, сочларини наридан-бери турмаклаганди. Юзини ҳўл сочиқ билан артган бўлса-да, йиғлайверганидан юз-кўзи шишиб кет- ганди. Унинг афт-ангорига қараб бўлмасди.
Доктор хонага кирганда Томпсон унга маъносиз нигоҳини тикди. Хонимнинг шашти қайтиб, юраги безиллаб қолганди.
— Мистер Дэвидсон қани? — деб сўради у.
— Уни кўрмоқчи бўлсангиз ҳозироқ келади, — деди Макфейл энсаси қотиб. — Мен сизнинг аҳволингиздан хабар олгани кирувдим.
— Аҳволим яхши. Хавотирланманг.
— Бирор нима едингизми?
— Ҳорн қаҳва келтирди.
Мисс Томпсон безовталаниб эшикка қаради.
— У тезроқ келармикан, у ёнимда бўлса ваҳимам босилгандек бўлади.
— Барибир, сешанба куни кетадиган бўлдингизми?
— Ҳа, у кетишинг керак, деяпти. Илтимос, унга айтинг, тезроқ кирсин. Сиз менга ёрдам беролмайсиз. Ўозир ундан бошқа ҳеч ким менга ёрдам беролмайди.
— Яхши, — деди доктор Макфейл.
Кейинги уч кун мобайнида миссионер вақтини деярли Сэди Томпсон билан ўтказди. У фақат овқат маҳали даврага қўшиларди. Доктор Макфейл унинг истаб-истамай овқатланаётганини пайқади.
— У бор кучини сарфлаяпти, — деди миссис Дэвидсон зорланиб. — Агар ўзига қарамаса, тинкаси қуриб қолади, лекин у ўзини аямайди.
Миссис Дэвидсоннинг ҳам қути ўчиб, ранги оқариб кетганди. У миссис Макфейлга туни билан мижжа қоқмаётганини айтди. Миссионер мисс Томпсоннинг ёнидан чиққач, силласи қуриганча тиловат қилар, лекин
шундан кейин ҳам анча вақтгача ухлай олмас экан. Бир-икки соат ўтгач, ўрнидан туриб кийинаркан-да, кўрфазни ёқалаб узундан-узоқ пиёда айланаркан. У ғалати тушлар кўраётган эмиш.
— Бугун эрталаб у менга Небраска тоғларини туш кўрганини айтди, — деди миссис Дэвидсон.
— Қизиқ-ку, — деди доктор Макфейл.
Доктор Американи кесиб ўтаётганда поезд деразасидан ўша тоғларни кўрганини яхши эсларди. Дум-думалоқ, сип-силлиқ улкан дўнгликларга ўхшаш бу тоғлар ялангликда дўппайиб турарди. Макфейл уларнинг аёл
сийналарига ўхшашидан ҳайратга тушганини эслади.
Тиним билмаётгани ҳатто Дэвидсоннинг ўзига ҳам оғир тушаётганди. Лекин мислсиз бир ғайрат унинг кучига куч қўшарди. У бояқиш аёл қалбининг туб-тубига яширинган гуноҳни таг-томиригача суғуриб ташлаётганди. Дэвидсон Томпсон билан бирга дуо ўқиб, бирга илтижо қиларди.
— Бу ҳақиқий мўъжиза, — деди миссионер уларга бир куни кечки овқат маҳали. — Бу чиндан-да, қайта туғилиш. Унинг тундек қора қалби ҳозир янги ёққан қордек беғубор. У барча гуноҳларидан пушаймон бўлиб, шундай чиройли тавба қилдики, мен хижолат бўлиб, талмовсираб қолдим. Мен ҳатто унинг кийимига қўл теккизишга ҳам нолойиқман.
— Уни Сан-Францискога қайтариб юборишга юрагингиз қандай дов беради? — деб сўради доктор. — Америка турмасида уч йил ётади. Мен сиз уни бундан сақлаб қоларсиз, деб ўйловдим.
— Наҳотки, тушунмасангиз! Бу ахир зарурат-ку. Сиз мени унга раҳми келмайди, деб ўйлайсизми? Мен уни худди хотиним ёки синглимни яхши кўргандек яхши кўраман. У қамоқда қанча азоб чекса, мен ҳам бу ерда шунча азоб чекаман.
— Бўлмаган гап! —бақириб юборди доктор ўзини тутолмай.
— Сиз тушунмайсиз, чунки сиз сўқирсиз. У гуноҳкор, демак, азоб чекиши керак. Мен унинг қай кўйга тушишини биламан. Уни оч қолдиришади, қийнашади, хўрлашади; ўзига одам қўли билан бериладиган жазоларни
у очиқ чеҳра билан Худо йўлига қурбонлик, деб қабул этишини истайман. У камдан-кам бандасига насиб қиладиган имкониятга эга. Яратганнинг бағри кенг, марҳамати чексиз.
Ҳаяжондан Дэвидсоннинг овози титрай бошлади. У тилига қуйилиб келаётган сўзларни аниқ айтишга қийналиб қолди.
— Кун бўйи у билан бирга ибодатдаман, ёнидан кетсам ҳам ибодатни давом эттираман. Тангрим ундан марҳаматини дариғ тутмас, деб бор кучим билан илтижо қиламан. Унинг қалбида жазоланишга шундай
бир кучли хоҳиш уйғотайки, охир-оқибат ижозат берсам ҳам жазосиз қолишдан ўзи бўйин товласин. Мен машаққатли қамоқ жазоси ўзи учун жон берган Исо Масиҳ пойига қўядиган шукроналик эҳсони эканини
Сэди ҳис этишини истайман.
Кунлар жуда секин ўтарди. Пастдаги қаватда азоб чекаётган бояқиш аёл туфайли уйдагиларнинг бари безовта эди. Мисс Томпсон қонхўр бутпарастларнинг ваҳшиёна маросимга ҳозирлашган қурбонига ўхшарди. У қўрққанидан эсанкираб қолганди. Дэвидсонни бир дақиқа ҳам ёнидан узоқлаштирмас, миссионер олдида ўтиргандагина ўзини дадилроқ сезар, қулдек итоаткорлик билан унга боғланиб қолганди. Хоним тинимсиз йиғлар, Инжилни ўқир ва тавба қиларди. Баъзан ҳолдан тойиб бепарво бўлиб қолар, кейин бу азоблардан қутулишнинг бирдан-бир чорасидек туюлган оғир жазони кутишга чоғланарди. У ўзини исканжага олган бу ғайритабиий қўрқувга ортиқ бардош беролмасди. Гуноҳлари ҳақида ўйлайвериб ўзига оро беришни ҳам унутганди, эгнида пала-партиш тикилган халат, сочлари тўзғиган, иркит бир аҳволда хонасида судралиб юрарди. Тунги кўйлагини тўрт кундан бери ечмаган, пайпоқ ҳам киймаганди. Хонаси тўзиб ётарди. Ёмғир эса аёвсиз қуярди. Охир-оқибат, осмонда сув тугаб битадигандек туюлса-да, лекин ёмғир ақлдан оздирадиган даражада тиним билмай тунука томни тарақлатарди.
Ҳамма нарса намиқиб, зах тортиб кетган, деворларни ҳам, ерда ётган пойабзалларни ҳам пўпанак босганди. Уйқусиз тунларда пашшалар жон аччиғида тинимсиз ғўнғилларди.
— Ёмғир ҳеч бўлмаса бир кунгагина тўхтаганда ҳам аҳвол бунчаликка бормасди, — деди доктор Макфейл.
Ҳаммалари сешанба кунини, Сан-Францискога йўл оладиган кеманинг Сиднейдан келишини кутишарди. Асаблар чидаб бўлмас даражада таранглашганди. Доктор Макфейлнинг тинчи шу қадар бузилган эдики,шу бадбахт аёлдан қутулишни ўйлашнинг ўзиёқ юрагини афсус-надоматлару қаҳр-ғазабдан аритадигандек туюларди. Бўладиган ишнинг тезроқ бўлгани яхши. Кема жўнаб кетгач, эркин нафас олишини доктор сезиб турарди. Сэди Томпсон губернаторнинг идорасида ишлайдиган бир хизматчи кузатуви остида кема бортига чиқиши керак эди. Бу одам душанба куни кечқурун келди ва мисс Томпсонга эрталаб соат ўн бирга тайёр бўлиб туришни тайинлади. Дэвидсон хонимнинг ёнида эди.
— Ҳаммасига ўзим кўз-қулоқ бўламан. Уни кема бортига ўзим чиқариб қўяман, — деди у.
Мисс Томпсон индамади.
Доктор Макфейл шамни ўчириб, ўрмалаб пашша қайтаргич тўрнинг тагига киргач, эркин нафас олди.
— Худога шукр, ҳаммаси ортда қолди. Эртага шу пайтда у кетган бўлади.
— Миссис Дэвидсоннинг ҳам хурсанд бўлиши аниқ. Миссионернинг тинкаси қуриб кетди, деяётганди, — деди миссис Макфейл. — Аёл буткул ўзгарди.
— Ким?
— Сэди-да, мен бундай бўлишига ишонмагандим, бунинг иложи йўқ, деб ўйловдим. Бу одамни итоаткорликка ундайди.
Доктор Макфейл индамади ва кўп ўтмай ухлаб қолди. Роса ҳолдан тойгани боис, у ҳар доимгидан кўра қотиб ухлади.
Доктор тонгда билагига тегинган қўлдан уйғониб кетди. Сапчиб тушиб, каравоти ёнида турган Ҳорнни кўрди. Савдогар шовқин солманг,дегандек бармоғини лабларига босиб, докторни имлаб чақирди. Доим каноп шим кийиб юрадиган Ҳорн ялангоёқ, эгнида шу ерликларнинг лава-лавасидан бўлак ҳеч вақо йўқ эди. У ёввойиларга ўхшаб қолганди.
Доктор каравотдан тураётиб савдогарнинг бадани расм билан тўлиб кетганини кўрди. Ҳорн айвонга юринг, деб ишора қилгач, унинг ортидан ташқарига йўналди.
— Шовқин солманг, — шивирлади савдогар. — Ёрдамингиз керак. Плашни елкангизга ташлаб, оёғингизга бир нима илиб олинг. Тезроқ.
Доктор Макфейлнинг миясидан “ярқ” этиб мисс Томпсонга бирор кор-ҳол бўлган, деган фикр ўтди.
— Нима бўлди? Асбоб-анжомларимни оливолайми?
— Фақат тезроқ.
Доктор ўғринча ётоқхонага қайтиб кириб, кўйлак-иштонининг устидан сув ўтмайдиган плашни, оёғига эса таги резина туфлисини кийди. Кейин улар оёқ учида зинадан пастга тушдилар. Катта йўлга қараган эшик очиқ бўлиб, эшик ёнига тубжойликлардан беш-олти киши йиғилганди.
— Нима бўлди ўзи? — саволини такрорлади Макфейл.
— Ортимдан юринг, — деди Ҳорн.
Доктор савдогарга эргашди. Тубжойликлар ҳам тўдалашиб уларнинг ортидан юришди. Йўлни кесиб ўтиб, соҳилга чиқишганда докторнинг кўзи сув бўйида бир ниманинг атрофида уймалашиб турган тубжойликлар тўдасига тушди. Қолган йигирма ярдча масофани улар шоша-пиша босиб ўтишди. Докторни кўрган одамлар унга йўл беришди. Савдогар уни олдинга ўтказди ва докторнинг кўзи мудҳиш бир манзарага, ярми сувдан чиқиб турган Дэвидсоннинг жасадига тушди. Макфейл энгашди-да — у фавқулодда вазиятларда эсанкираб қоладиганлар тоифасидан эмасди — жасадни ағдарди. Мурданинг кекирдаги қулоғигача кесилган, ўнг қўлида эса сиқимлаб ушлаган устара бор эди.
— Жасад совиб қолибди, — деди доктор. — Ўлганига анча бўлган кўринади.
— Ишга кетаётган йигитлардан бири унинг бу ерда ётганини ҳозиргина кўрибди, келиб менга айтди. Наҳотки, у ўзини-ўзи ўлдирган бўлса?
— Ҳа. Кимдир полицияга хабар бериши керак.
Ҳорн маҳаллий тилда бир нима деган эди, иккита йигит югуриб кетди.
— Полиция келгунча жасад шу ерда қолиши керак, — деди доктор.
— Улар мурдани уйимга олиб бормайди. Мен уни уйимга киритмайман.
— Расмийлар нима деса сиз шуни қиласиз, — деди доктор ғижиниб.
— Жасадни ўликхонага олиб боришса керак, ҳарқалай.
Улар жойларидан жилмай кута бошладилар. Савдогар лава-лавасининг букланган четидан папирос чиқариб, докторга ҳам узатди. Улар мурдага тикилганча, тамаки тутатишди. Доктор Макфейлнинг боши қотди.
— У нега бундай қилди экан-а? — деб сўради Ҳорн.
Доктор елкасини қисди. Кўп ўтмай денгиз пиёда аскарининг кузатуви остида замбил кўтарган маҳаллий полициячилар, уларнинг ортидан икки нафар денгиз зобити ва флот доктори етиб келишди. Ҳаш-паш дегунча
ҳамма иш бажарилди.
— Энди хотинига билдириш керак, — деди зобитлардан бири.
— Келганингиздан фойдаланиб мен уйга бориб кийимимни алмаштираман. Менингча, хотини уни бу аҳволда кўрса, кўтаролмайди. У ёқ-бу ёғини эпақага келтиргунча хотинига кўрсатмай турган маъқул.
— Тўғри айтасиз, — деди флот доктори.
Макфейл қайтганда хотини кийинаётганди.
— Миссис Дэвидсон эридан роса хавотирланяпти, — деди у докторни кўргач. — Миссионер ухлагани ҳам келмабди. Дэвидсон хоним соат иккида унинг мисс Томпсоннинг хонасидан чиққанини сезибди, лекин миссионер ташқарига чиқиб кетибди. Ахир, шу пайтгача санғиб юрган бўлса, ўлгудай ҳолдан тойгани аниқ.
Доктор Макфейл хотинига рўй берган воқеани айтиб берди ва ундан бу шумхабарни миссис Дэвидсонга эҳтиёткорлик билан етказишни сўради.
— У нега бундай қилади, ахир? — деди миссис Макфейл ўтакаси ёрилиб.
— Билмайман.
— Лекин мен айтолмайман. Айтолмайман.
— Айтишинг керак.
У кўзлари жовдираб эрига бир қараб қўйди-да, ташқарига йўналди.
Доктор хотинининг миссис Дэвидсоннинг хонасига кирганини эшитди. Кейин бир дақиқа нафас ростлади ва соқолини олиб ювинди. Кийингач, каравотга ўтириб хотинини кута бошлади. Ниҳоят, миссис Макфейл кириб келди.
— Миссис Дэвидсон эрини кўрмоқчи, — деди у.
— Уни ўликхонага олиб кетишди. Хоним билан бирга борганимиз маъқул. У бу хабарни қандай қабул қилди?
— Менингча, эсанкираб қолди. Йиғламади. Лекин дир-дир титраяпти.
— Ҳозироқ борганимиз маъқул.
Эшигини тақиллатишлари билан миссис Дэвидсон чиқиб келди. Хонимнинг ранги бўздай оқариб кетган, лекин кўзида бир томчи ҳам ёш йўқ эди. Докторга у ўта хотиржамдек туюлди. Ҳеч ким оғиз очмади ва улар жимгина йўлга тушишди. Ўликхонага етиб боришганда миссис Дэвидсон тилга кирди.
— Уни бир ўзим кириб кўришимга ижозат беринглар.
Улар четроққа чиқиб туришди. Тубжойлик бир киши миссис Дэвидсонни ичкарига киритиб, ортидан эшикни ёпди. Макфейллар ўтириб кута бошладилар. Бир-икки нафар оқтанли уларнинг ёнига келиб шивирлашиб гаплашишди. Доктор Макфейл фожеа ҳақида билганларини айтди. Ниҳоят, эшик секингина очилиб, миссис Дэвидсон ташқарига чиқди. Бир зум ўртага жимлик чўкди.
— Энди қайтсак бўлади, — деди миссис Дэвидсон.
Унинг овози тиниқ ва қатъий эди. Хонимнинг нигоҳларидаги ифодани доктор Макфейл тушунмади. Миссис Дэвидсоннинг бўзарган юзида қаҳр қотган эди. Улар бир-бир қадам ташлаб, жимгина ортга қайтишди ва ниҳоят, четида уйлари жойлашган ҳалқа йўлни айланиб ўтишди. Бир пайт миссис Дэвидсон оҳ тортиб юборди. Учаласи ҳам қоққан қозиқдай таққа тўхтаб қолишди. Ҳеч кутилмаган бир садо уларнинг қулоғини
қоматга келтирди. Шунча пайтдан бери овози чиқмаган граммофондан ёқимсиз рақс куйи варангларди.
— Бу нима? — дея чинқирди ўтакаси ёрилаёзган миссис Макфейл.
— Юраверинглар, — деди миссис Дэвидсон.
Улар зинадан кўтарилиб даҳлизга киришди. Мисс Томпсон эшигининг ёнида бир денгизчи билан гап сотиб турарди. У бутунлай ўзгариб қолган, тавбасига таяниб, бўйин эгган аёлга ҳечам ўхшамас эди. Хоним пўрим бўлиб кийиниб олганди: эгнида оқ либос, пахтали пайпоқ кийган оёғидаги баланд пошнали ялтироқ қўнжи калта этигидан семиз болдирлари дўппайиб чиқиб турарди. Сочлари ҳафсала билан тараб-турмакланган, бошига ола-була гулли саватдай шляпасини қўндирган.Ёноқлари пуштирангга, қоши қоп-қора, лаблари тўқ-қизилга бўялганди. Хоним кўкрагини кериб турарди. Мисс Томпсон тағин улар илк бора кўрган ўша шаллақи суюқоёққа айланганди. Эшикдан киришлари ҳамоно Томпсон хохолаб уларни масхаралаб кула бошлади. Кейин, миссис Дэвидсон беихтиёр тўхтаб қолганда, у оғзига сўлагини йиғди-да, тупуриб юборди. Миссис Дэвидсон титраб-қақшаб ортга ўгирилди, унинг ёноқлари қип-қизариб кетганди. Кейин у қўллари билан юзини бекитганча юқорига югурди.
Доктор Макфейл ўзини таҳқирлангандек ҳис этди ва мисс Томпсоннинг ортидан унинг хонасига бостириб кирди.
— Бу нима қилиқ, жин урсин? — дея ўшқирди у. — Анави лаънати матоҳни ўчиринг.
Доктор граммофоннинг ёнига бориб пластинкани суғуриб олди. Мисс Томпсон унга ўгирилди.
— Нима, сиз ҳам менга тирғалмоқчимисиз, доктор? Хонамда сизга бало борми?
— Бу нима деганингиз? — бақириб юборди Макфейл. — Нимага шама қилаяпсиз?
Миссис Томпсон қаддини ростлади. Унинг юзидаги истеҳзони ҳам, жавобидаги нафратни ҳам тасвирлашга тил ожиз эди.
— Эҳ, эркаклар! Сенларнинг сассиқ тўнғиздан фарқинг йўқ! Ҳамманг бир гўрсан. Тўнғизлар!
Доктор Макфейл чуқур тин олди. У ҳаммасини тушунди.

Инглиз тилидан Алишер Отабоев таржимаси