IShTIROK ETUVChILAR:

P o d s ye k a l n i k o v S ye m yo n S ye m yo n o v i ch.
M a r i ya L u k ya n o v n a — uning xotini.
S ye r a f i m a I l i n i ch n a — Podsekalnikovning qaynonasi.
A l ye k s a n d r P ye t r o v i ch K a l a b u sh k i n — ularning qo‘shnisi.
M a r g a r i t a I v a n o v n a P ye r ye s v ye t o v a.
A r i s t a r x D o m i n i k o v i ch G r a n d — S k u b i k.
E g o r u sh k a (E g o r T i m o f ye ye v i ch).
N i k i f o r A r s ye n t ye v i ch P u g a ch ye v — savdo xodimi.
V i k t o r V i k t o r o v i ch — yozuvchi.
H a z r a t Ye l p i d i y — din peshvosi.
K l ye o p a t r a M a k s i m o v n a.
R a i s a F i l i p p o v n a.
K a m p i r.
K a r-s o q o v y i g i t.
Z i n k a P a d ye s p a n .
G r u n ya.
L o‘ l i l a r x o r i.
Ch ye v a r a yo l (M o d i s t k a).
M a sh i n a ch i x o t i n.
I k k i sh u b h a l i n u s x a.
I k k i o‘ g‘ i l b o l a.
U ch e r k a k.
Ch ye r k o v d a m u n o j o t o‘ q u v ch i l a r x o r i.
M a sh ’ a l a k o‘ t a r g a n l a r.
D ya k o n (s o‘ f i).
I k k i e r k a k.
E r k a k l a r.
A yo l l a r.

BIRINChI PARDA

Semyon Semyonovichning kvartirasida bir xona. Tun. Ikki kishilik karavotda er-xotin Podsekalnikovlar — S ye m yo n S ye m yo n o v i ch bilan M a r i ya
L u k ya n o v n alar uxlab yotishipti.

S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Masha, Masha deyapman. Masha, uxlayapsanmi? Hey, Masha!
M a r i ya L u k ya n o v n a (chinqirib yuboradi). Aaaaa…
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Nima bo‘ldi, nima bo‘ldi senga — axir bu menman.
M a r i ya L u k ya n o v n a. Nima deysan, Semyon?
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Masha, sendan so‘ramoqchiydim… Masha, Masha… Yana uxlayapsanmi? Masha!
M a r i ya L u k ya n o v n a (chinqiradi). Aaaaa…
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Nima bo‘ldi, nega baqirasan?.. Bu menman.
M a r i ya L u k ya n o v n a. Senmisan, Semyon!
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Ha-da, menman.
M a r i ya L u k ya n o v n a. Nima deysan, Semyon?
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Masha, sendan bir narsa so‘ramoqchiydim…
M a r i ya L u k ya n o v n a. So‘rayver… Bo‘laqol, Semyon… Senya!
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Masha, sendan so‘ramoqchi edim… mabodo tushlikda yeganimiz o‘pka-jigar kolbasasidan qolmaganmidi?
M a r i ya L u k ya n o v n a. Nima?
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Tushlikdagi o‘pka-jigar kolbasasidan qolmaganmidi, deyapman.
M a r i ya L u k ya n o v n a. Ufff… Bunchalik betamizligingni bilmagan edim, Semyon. Ishdan itday charchab kelgan xotiningni yarim kechada uyg‘otib, gaplashgani topganing o‘pka-jigar kolbasasi bo‘ldimi?.. Sendan hech buni kutmagan edim. Axir bu g‘irt loqaydlik, o‘taketgan beparvolik-ku!.. Har kuni ertadan-kechgacha xuddi chumoliday, xuddi molday ishlab, itday horib keladigan xotiningni, jillaqursa, kechasi tinch qo‘yish o‘rniga, karavotda ham asabini buzganing nimasi. Hozir sen Semyon, o‘sha baytalmon o‘pka-jigar kolbasasini eslab, qalbimda uyg‘ongan barcha nozik hissiyotlarni barbod qilding, ha, ha, barbod qilding. Nahotki, Senya, farosating yetmasa; o‘zing uxlamaganga yarasha, xotiningning uyqusini buzmasang-chi… Senya, kimga gapiryapman? Eshityapsanmi? Nima balo, uxlab qoldingmi, deyman? Senya!
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Aaaaa…
M a r i ya L u k ya n o v n a. Nima qildi, nima qildi — bu menman.
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Ha, senmisan, Masha?
M a r i ya L u k ya n o v n a. Ha-da, menman.
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Nima deysan, Masha?
M a r i ya L u k ya n o v n a. Aytmoqchimanki, o‘zing uxlamaganga yarasha, xotiningning uyqusini buzmagin-da.
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Gapimni eshit, Masha.
M a r i ya L u k ya n o v n a. Yo‘q, sen gapimni eshit. Nimaga ovqat vaqtida qorningni to‘yg‘azib olmading. Axir oyijonim bilan ikkovimiz oy chiqsayam, kun chiqsayam senga chiqsin deb, ataylab yaxshi ko‘rgan ovqatlaringni pishirib beryapmiz, ovqat suzganda, hammadan ko‘proq senga suzyapmiz, shekilli?
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Xo‘sh, nega oyijoning bilan ikkovinglar menga ovqat suzasizlar? Sizlar anoyi emassizlar: buni bekorga qilmaysizlar. Mana, ko‘rib qo‘yinglar, Semyon Semyonovich hech yerda ishlamasa ham, ovqatni ko‘pini unga tiqishtiryapmiz, deb hammaga ko‘z-ko‘z qilmoqchi bo‘lasizlar. Ha, allaqachon tushunib olganman niyatinglarni: sizlar meni kamsitish maqsadida ko‘proq ovqat tiqishtiryapsizlar, chunki sizlar…
M a r i ya L u k ya n o v n a. Menga qara, Senya.
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Yo‘q, endi sen menga qara. Sen bilan er-xotin bo‘lib, kechalari bir karavotda, bir ko‘rpa ostida, bironta ham guvohsiz ochlikdan sirilib, bir yostiqda boshimni boshingga, yuzimni yuzingga qo‘yib yotsamu sen mendan kolbasangni ayaysan-a.
M a r i ya L u k ya n o v n a. Voy, tavba, qachon ayadim sendan, jonginam? Voy, osh bo‘lsin, tasadduq, ko‘ngling tusagan bo‘lsa, yeyavermaysanmi, o‘rgulay. Hozir olib kelib beraman. Obbo, yana nima bo‘ldi chiroqqa? Shuncha tuzatamiz, shuncha haq to‘laymiz-u, nuqul o‘chib qolaveradi. (Karavotdan tushadi. Sham yoqadi. Qo‘lida sham bilan yalang oyoq eshik tomon yuradi.) E xudoyim, nimalar bo‘lyapti o‘zi? Axir bunaqada qanday kun kechirib bo‘ladi? (Narigi xonaga chiqib ketadi.)
Qorong‘i. Semyon Semyonovich ikki kishilik karavotda jim yotipti. M a r i ya
L u k ya n o v n a xonaga qaytib kiradi. Uning bir qo‘lida sham, ikkinchi qo‘lida talinka. Talinkada kolbasa bilan non.

Senechka, kolbasani oq nonga qo‘yib beraymi yo qora nongami?
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Menga ahamiyati yo‘q rangning, chunki hech nima yemayman.
M a r i ya L u k ya n o v n a. Voy, nimaga endi?
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Mayli, o‘sha o‘pka-jigar kolbasangning jatiga o‘lsam o‘lib keta qolay, lekin baribir uni yemayman.
M a r i ya L u k ya n o v n a. Voy, nega yemaysan?
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Negaki, kolbasani nonga qanaqa qilib surtishingni bilaman. Sen oldin kirish so‘z aytib qulog‘imni qomatga keltirasan-da, keyin nonga kolbasa surtasan. Obdon ta’bimni tirriq qilib bo‘lib, keyin surtasan.
M a r i ya L u k ya n o v n a. Bilasanmi, Semyon, sen…
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Bilaman. Yot.
M a r i ya L u k ya n o v n a. Nima?
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Yot o‘rningga deyapman.
M a r i ya L u k ya n o v n a. Oldin kolbasani nonga qo‘yib beray, keyin yotaman.
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Yo‘q, qo‘ymaysan.
M a r i ya L u k ya n o v n a. Qo‘yaman, dedimmi, qo‘yaman.
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Vey, bu uyda qaysi birimiz er? Senmi yo menmi? Niyating nima o‘zi, hoy Mariya? Meni maosh olmayotganimni pesh qilib har maqomga yo‘rg‘alatmoqchimisan? Undan ko‘ra, sen, Mariya, bunaqa turish-turmushimiz menga qanchalik ziyon yetkazayotganini o‘ylasang-chi. Mana, meni ne ahvolga solib qo‘yding. Bir ko‘r. (Karavotda turib o‘tiradi. Ko‘rpani ochib tashlab, bir oyog‘ini ikkinchi oyog‘i ustida chalishtirib qo‘yadi-da, kaftining qirrasi bilan tizzasidan pastroqqa uradi, shunda oyog‘i “dik” etib sakraydi.) Ko‘rdingmi?
M a r i ya L u k ya n o v n a. Nima bu, Senya?
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Asab. (Yana yotib, ustiga ko‘rpa tortadi.)
M a r i ya L u k ya n o v n a. Yo‘q, Semyon, bunaqa nayrangbozlik bilan kun kechirib bo‘lmaydi. Bunaqa nayrangbozlik bilan tsirkda tomosha ko‘rsatish mumkin.
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Nega endi kun kechirib bo‘lmas ekan? Nima, seningcha, men o‘lishim kerakmi? A? O‘lishimni istaysanmi? A? Sen, Mariya, menga ochig‘ini ayt, nima istaysan mendan? Sen jonim uziladigan paytni kutyapsan. Shu ketishda bo‘lsa, niyatingga yetasan ham. Senga, Mariya, ushbu tor oilaviy majlisimizda dangal yuzingga aytaman: sen — ablahsan.

Shamdon Mariya Lukyanovnaning qo‘lidan yerga tushib sinadi. Xona yana zim-ziyo qorong‘i. Pauza. Shu qorong‘ida xonaga S ye r a f i m a I l i n i ch n a kiradi.

M a r i ya L u k ya n o v n a (chinqiradi). Aaaa…
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Voy, qo‘rqma, qo‘rqma, bu — menman.
M a r i ya L u k ya n o v n a. Sizmidingiz, oyijon?
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Ha, ha, menman.
M a r i ya L u k ya n o v n a. Ha, tinchlikmi, oyijon?
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Bir narsaga hayronman, Masha, nimaga endi uydagi narsalar kelib-kelib nuqul yarim kechada taraqlab qulaydi? A? Bunaqada ikkovlaring butun uyni uyg‘otvorasizlar-u. Masha? Masha, deyman! Masha, nima, yig‘layapsanmi? Semyon Semyonovich, nimalar bo‘lyapti o‘zi bu yerda? Semyon Semyonovich! Masha! Senga gapiryapman, Masha. Nega ovozing chiqmayapti?! Nega gapirmaysan? Mariya!
M a r i ya L u k ya n o v n a. Jo‘rttaga.
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Yo xudoyo tavba, bu qanaqa yangilik bo‘ldi yana? A?
M a r i ya L u k ya n o v n a. Semyon Semyonovich gapirsin. Mendan hech nima so‘ramang.
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Semyon Semyonovich! Hoy, Semyon Semyonovich! Voy, nimaga indamaysiz, Semyon Semyonovich?
M a r i ya L u k ya n o v n a. Shunaqa sulloh bo‘lib ketgan u, oyijon.
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Gapirsangiz-chi, Semyon Semyonovich, yo pantomima o‘yinini ko‘rsatyapsizmi? A? Semyon Semyonovich!
M a r i ya L u k ya n o v n a. Senya!.. Semyon!..
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Semyon Semyonovich!
M a r i ya L u k ya n o v n a. O‘lib qolgan bo‘lsa-ya, oyijon?
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Nafasingni issiq qil-e, Mariya! Nega o‘larkan? Gapirsangiz-chi, Semyon Semyonovich!
M a r i ya L u k ya n o v n a. O‘zim borib qarayman, oyijon.

Qorong‘ida Mariya Lukyanovnaning ohista yurgani eshitiladi.

Senya!.. Senya. Semyon… Oyijon!
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Nima bo‘pti?
M a r i ya L u k ya n o v n a. Shamni yoqing.
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Voy, o‘lmasam, nima qipti unga?
M a r i ya L u k ya n o v n a. Shamni yoqing deyapman sizga.
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Qani sham? Qayerga qo‘ygansan baytalmonni?
M a r i ya L u k ya n o v n a. Yerda yotipti, oyijon, yerda. Timirskilab ko‘ring, topasiz. Senya, jonginam, o‘tinaman sendan, aylanay, meni qo‘rqitma… Senya!.. Oyijon, muncha imillaysiz?
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Emaklab qidiryapman, Mana, emaklab.
M a r i ya L u k ya n o v n a. Siz, oyijon, boshqa yoqda emaklayapsiz. Fikusning oldida emaklang, fikusning oldida emaklang, fikusning.

Sukunat. Nimadir “gurs” etib qulaydi.

Voy o‘lmasam, nima bo‘ldi?
S ye r a f i m a I l i n i ch n a.Fikus, Mashenka, fikus ag‘darilib tushdi!
M a r i ya L u k ya n o v n a. Bunaqada jinni bo‘lib qolaman, bilib qo‘ying.
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Shoshma, Mashenka, sabr qil, hali javon oldini paypaslab ko‘rganim yo‘q. Yo Bibi Maryam, manaykan!
M a r i ya L u k ya n o v n a. Yoqing tezroq, yoqing!
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Voy, muncha besabrsan, qizim? Mana, hozir. (Gugurt chaqadi.)
M a r i ya L u k ya n o v n a. Bir zum ham sabr qilishga holim yo‘q, oyijon, chunki bu yerda falokat yuz berayotganga o‘xshaydi.
S ye r a f i m a I l i n i ch n a (qo‘lida sham bilan yugurib boradi). Voy, o‘lmasam, nima bo‘pti unga? A?
M a r i ya L u k ya n o v n a (ko‘rpani ko‘taradi). Ko‘rdingizmi?
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Yo‘q.
M a r i ya L u k ya n o v n a. Men ham ko‘ryapman yo‘qligini.
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Qani u?
M a r i ya L u k ya n o v n a. U yo‘q, oyijon. To‘shagiyam sovub qolipti. Senya!.. Senya!.. Ketib qopti!
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Voy, nega ketadi?
M a r i ya L u k ya n o v n a.Voy, men qayoqdan bilay? (Xonaning u yog‘idan bu yog‘iga zir yuguradi.) Senya!.. Senya!..
S ye r a f i m a I l i n i ch n a (qo‘lida sham bilan borib qo‘shni xonaga mo‘ralaydi). Semyon Semyonovich?
M a r i ya L u k ya n o v n a (karavot oldiga yugurib boradi). Sham bering! Shamni opkeling bu yoqqa! (Onasining qo‘lidan shamni yulib olib, uni polga qo‘yadi, o‘zi tizzalab turib, karavot tagiga mo‘ralaydi.) Yo qudratingdan, devor tagiga borib qolipti-ya. (Emaklab karavot tagiga kira boshlaydi.)
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Voy, nima qilyapsan, Masha? Qayoqqa? Jinni bo‘lma!
M a r i ya L u k ya n o v n a (karavot ostidan). Ko‘chaga chiqaman, oyi, ko‘chaga.
(Qo‘lida ayollar botinkasi bilan karavot ostidan chiqadi.) Mana, botinkamni topdim. (Kiya boshlaydi.) Yubkamni bering, oyi!

Serafima Ilinichna yugurib borib javonni ochadi.

Shamni, shamni qoldiring!

Serafima Ilinichna karavot oldiga yugurib kelib, shamni qoldiradi va yana javon tomon chopadi.

To‘xtang, o‘zim olaman. (Devordagi mixga ilingan yubkasini oladi.)
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Qayoqqa borasan, Mashenka, shu bemahalda?
M a r i ya L u k ya n o v n a. Uni qaytarishim kerak, qaytarmasam bo‘lmaydi. Ahvoli judayam, judayam yomon. Boya karavotdayam ko‘rsatdi menga kasalining alomatini.
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Yo Bibi Maryam!
M a r i ya L u k ya n o v n a. Tag‘in o‘zini bir balo qilib qo‘ysa-ya?! Qurib ketsin o‘sha o‘pka-jigar kolbasasiyam!
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Nega oldinroq o‘ylamading shuni, qizim? Hay, bo‘la qol, kiy tezroq oyog‘ingga! Kiy!
M a r i ya L u k ya n o v n a. Koftamni, koftamni bering!
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Voy, xudoga shukur-e.
M a r i ya L u k ya n o v n a. Ha, nima bo‘ldi?
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Ishtoni shu yerdaykan. Ana. Demak, o‘ziyam shu yerda.
M a r i ya L u k ya n o v n a. Bordi-yu, ishtonsiz chiqib ketgan bo‘lsa-chi? Kayfiyati judayam yomon edi, judayam…
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Odam bolasi ishtonsiz hech qayoqqa ketolmaydi…
M a r i ya L u k ya n o v n a. Voy oyijon-e, bo‘lmasa, qani u?
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Bilishimcha, u hojatga chiqqan.
M a r i ya L u k ya n o v n a. Ana o‘sha yerda o‘zini bir nima qilib qo‘yadi.
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Be, qo‘ysang-chi! Qanaqasiga?
M a r i ya L u k ya n o v n a. Shunaqasiga. “Paq” etadiyu tap-tayyor-da.
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Yo muazzama Bibi Maryam!
M a r i ya L u k ya n o v n a. Endi nima qilamiz? A? Birdan u o‘zini…
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Sekin! Eshityapsanmi?
M a r i ya L u k ya n o v n a. Yo‘q!.. Siz-chi?
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Menam hech nima eshitmayapman.
M a r i ya L u k ya n o v n a. E xudoyim, bu qanday dahshat, qanday dahshat! Oyijon, men borib eshikni taqillataman. Bo‘lgancha bo‘lar. (Xonadan chiqadi.)
S ye r a f i m a I l i n i ch n a (devordagi ikonaga yuzlanib, cho‘qina boshlaydi). O, muqaddas Bibi Maryam, o‘z zurriyoting Iso alayhissalomga iltijo qil, kuyovimning jonini omon saqlasin. (Cho‘qinadi, eshik tomonga qarab qo‘yib, yana cho‘qinadi, tiz cho‘kadi.) Bizlardan rahmu shafqatingni darig‘ tutma, o, saodatli bibi Maryam…

M a r i ya L u k ya n o v n a yugurib kiradi.

M a r i ya L u k ya n o v n a. Eshik ichidan ilgaklangan, ochmayapti.
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. O‘zing u bilan gaplashdingmi?
M a r i ya L u k ya n o v n a. Gaplashdim.
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Xo‘sh, nima deyapti?
M a r i ya L u k ya n o v n a. Savolimga javob bermadi, hatto “churq” etib ham tovush chiqarmadi.
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Endi nima qildik, a? Mashenka!
M a r i ya L u k ya n o v n a. Hozir borib Aleksandr Petrovichni uyg‘otaman, hojatxona eshigini buzib bo‘lsayam ochsin.
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Aleksandr Petrovichni bezovta qilish yaxshimas.
M a r i ya L u k ya n o v n a. Nega endi?
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Negaki u azador. Bir hafta bo‘ldi xotinini dafn qilganiga.
M a r i ya L u k ya n o v n a. Qaytaga yaxshi-ku, demak u dardimni tushunadi, menga hamdard bo‘ladi. (Eshik oldiga yugurib boradi.)
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Ishqilib, Mashenka, oxiri baxayr bo‘lsin-da.
M a r i ya L u k ya n o v n a. Baribir, bizga bitta erkak zarur. Erkaksiz o‘zimiz eplolmaymiz. (Eshikni taqillatadi.) Oyijon, bordi-yu, tag‘in, haligi…
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Nima?
M a r i ya L u k ya n o v n a. Nima, nima… men qayoqdan bilay. (Onasining oldiga yugurib keladi.) Siz, oyijon, borib quloq solib ko‘rsangiz bo‘lardi, shoyad birdan g‘imillagani eshitilsa.

S ye r a f i m a I l i n i ch n a chiqib ketadi.

(Eshik oldiga borib taqillatadi.) Aleksandr Petrovich!.. O‘rtoq Kalabushkin! Ho, o‘rtoq Kalabushkin!
A l ye k s a n d r P ye t r o v i ch (uyqusiragan ovozda). Kim u?
M a r i ya L u k ya n o v n a. Meni andishasiz deb o‘ylamang, o‘rtoq Kalabushkin, bu menman.
A l ye k s a n d r P ye t r o v i ch (eshik orqasida). Nima?
M a r i ya L u k ya n o v n a. Bu men — Podsekalnikovaman.
A l ye k s a n d r P ye t r o v i ch (eshik orqasida). Kim?
M a r i ya L u k ya n o v n a. Podsekalnikovaman, Mariya Lukyanovnaman. Salom!
A l ye k s a n d r P ye t r o v i ch (eshik orqasida). Nima?
M a r i ya L u k ya n o v n a. Siz menga judayam zarursiz, o‘rtoq Kalabushkin.
A l ye k s a n d r P ye t r o v i ch (eshik orqasida). Qay ma’noda?
M a r i ya L u k ya n o v n a. Erkak sifatida.
A l ye k s a n d r P ye t r o v i ch (eshik orqasida). I-i, nima deyapsiz, Mariya Lukyanovna! Sekinroq!
M a r i ya L u k ya n o v n a. To‘g‘ri, o‘rtoq Kalabushkin, hozir sizning ko‘nglingizga bunaqa narsa sig‘maydi, albatta, lekin o‘zingiz o‘ylab ko‘ring, o‘rtoq Kalabushkin, men yolg‘izman, mutlaqo yakkayu yolg‘izman. Nima qilay axir, o‘rtoq Kalabushkin?
A l ye k s a n d r P ye t r o v i ch (eshik orqasida). Badaningizga sovuq suv purkang, Mariya Lukyanovna.
M a r i ya L u k ya n o v n a. Nima dedingiz?.. O‘rtoq Kalabushkin!.. Hoy, o‘rtoq Kalabushkin!
A l ye k s a n d r P ye t r o v i ch (eshik orqasida). Sekinrog‘-e, jin ursin!
M a r i ya L u k ya n o v n a. Bo‘lmasam, eshikni buzishimga to‘g‘ri keladi, o‘rtoq Kalabushkin.
A l ye k s a n d r P ye t r o v i ch (eshik orqasida). Xudo xayringizni bersin! Gapimga quloq soling! Shoshmay turing! To‘xtang, axir!
Eshik taraqlab lang ochiladi. Ostonada tungi ko‘ylak kiygan barzangi ayol paydo bo‘ladi. Bu — M a r g a r i t a I v a n o v n a.

M a r g a r i t a I v a n o v n a. Kim ekan o‘sha eshik buzadigan? Ha-a, xonimchaning vaqtichog‘lik qilgilari kelib qopti-da! Voy yashshamagur behayo-e! Gapim qattiq botgan bo‘lsa, kechirasiz.
M a r i ya L u k ya n o v n a. Ie, bu qanaqasi? Men tushunmay qoldim… Aleksandr Petrovich!
M a r g a r i t a I v a n o v n a. Siz nega Aleksandr Petrovichga suykalmoqchi bo‘lyapsiz, a? Biz bu yerda marhumaga aza tutib, rahmatlikni xotirlab o‘tirsagu siz shunday nozik paytda eshikni buzib kirmoqchi bo‘lyapsiz?
M a r i ya L u k ya n o v n a. Voy, men boshqa eshikni nazarda tutgan edim… Nima, men o‘g‘ri, bezorimanmiki, qo‘shnimning eshigini buzsam.
M a r g a r i t a I v a n o v n a. Zamonaviy xonimchalar o‘g‘ri, bezorilardanam beshbadtar, e xudo, o‘zing kechir, ko‘zlari olazarak bo‘lib, omonatroq yotgan narsa ko‘rishsa, darrov o‘marishadi. Voy, sendaqa…
A l ye k s a n d r P ye t r o v i ch (eshikdan boshini chiqarib). Margarita Ivanovna!
M a r g a r i t a I v a n o v n a. Nima deysan?
A l ye k s a n d r P ye t r o v i ch. Siz agar, Margarita Ivanovna, bu ayolni urmoqchi bo‘lsangiz, shashtingizdan qayting, chunki siz bu uyda propiskada yo‘qsiz. (Boshini yashiradi.)
M a r i ya L u k ya n o v n a. Lekin, kechirasiz… gunohim nima o‘zi?
M a r g a r i t a I v a n o v n a. Nimaga bo‘lmasa birovning eriga shilqimlik qilyapsiz?
M a r i ya L u k ya n o v n a (o‘zini oqlashga urinib). Azbaroyi xudo, siz meni noto‘g‘ri tushunibsiz. Axir mening o‘z erim bor.
M a r g a r i t a I v a n o v n a. Buni tushunish qiyin emas — o‘zimniyam erim bor.
M a r i ya L u k ya n o v n a. Tushunsangiz-chi axir, u o‘zini otmoqchi!
A l ye k s a n d r P ye t r o v i ch (boshini eshikdan chiqarib). Kim o‘zini otmoqchi?
M a r i ya L u k ya n o v n a. Semyon Semyonovich.
A l ye k s a n d r P ye t r o v i ch. Qayerda otmoqchi?
M a r i ya L u k ya n o v n a. Ko‘nglingizga kelmasin-u, Aleksandr Petrovich, hojatxonada.

A l ye k s a n d r P ye t r o v i ch g‘oyib bo‘ladi.

M a r g a r i t a I v a n o v n a. Kechirasiz, odamam kelib-kelib, o‘zini hojatxonada otarkanmi?
M a r i ya L u k ya n o v n a. Tanbal bo‘lgandan keyin, boshqa qayoqqayam borardi?

Eshik ochilib A l ye k s a n d r P ye t r o v i ch otilib chiqadi. U egniga ko‘ylak, shim, sarpoychan oyog‘iga tufli kiygan.

A l ye k s a n d r P ye t r o v i ch. Bunaqa ekan, nima qilib qo‘l qovushtirib o‘tiribsiz? Axir biron chora topish kerak-ku, Mariya Lukyanovna.
M a r i ya L u k ya n o v n a. Men ham chora izlab keluvdim-da oldingizga, Aleksandr Petrovich. Siz jangovar odamsiz — tirning mudirisiz, iltimos, oyim bilan menga, hojatxona eshigini buzishga yordam bersangiz.
A l ye k s a n d r P ye t r o v i ch. Nimaga darrov ayta qolmadingiz shu niyatingizni?
M a r g a r i t a I v a n o v n a. Nima qilib turibsizlar?
A l ye k s a n d r P ye t r o v i ch. Yuring, Mariya Lukyanovna.
M a r i ya L u k ya n o v n a. Qo‘rqyapman, eshikni buzayotganimizda, birdan bizga qaratib o‘q uzsa-ya…
A l ye k s a n d r P ye t r o v i ch. Biz oyoq uchida, o‘g‘rincha boramiz-da, baravariga tashlanamiz, Mariya Lukyanovna. Faqat sekin… Mana bunday, oyoq uchida.

Aleksandr Petrovich tuflisini yechib, oyoq uchida eshik tomon yuradi. Mariya Lukyanovna bilan Margarita Ivanovna unga ergashadi.

Tss…
M a r i ya L u k ya n o v n a. Tss… (Eshik oldiga yaqinlashadi.)

Shundoqqina eshik oldida to‘satdan “A-a” degan chinqiriq eshitiladi.

H a m m a l a r i (orqaga tashlanib). Voy!

Xonaga S ye r a f i m a I l i n i ch n a yugurib kiradi.

S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Bormanglar u yoqqa! Bormanglar!
M a r g a r i t a L u k ya n o v n a. Voy sho‘rim!
A l ye k s a n d r P ye t r o v i ch. Nima bo‘ldi?
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Yetti uxlab tushimizga kirmagan gaplar. Hojatxonadagi odam Semyon Semyonovich emas, narigi tomonda turuvchi Volodkaning buvisi ekan.
M a r i ya L u k ya n o v n a. Voy, nima deyapsiz, oyijon?
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. O‘lay agar! O‘z ko‘zim bilan ko‘rdim. Hozir chiqdi. Men ahmoq bo‘lsam, shuncha vaqtdan beri eshik tagida ichkariga quloq solib turibman-a. Tuf-e, qurib ketsin!
A l ye k s a n d r P ye t r o v i ch. Xato qilib qo‘yibmiz-u, Mariya Lukyanovna.
M a r i ya L u k ya n o v n a. Nimalar deyapsiz o‘zi, oyijon? Hammasiga siz aybdorsiz. Aytuvdim-u sizga, ko‘chaga chiqib ketgan deb. O‘tinaman, Aleksandr Petrovich, ko‘chaga chopib chiqaylik.
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Nima qiladi u ko‘chada ishtonchang?
A l ye k s a n d r P ye t r o v i ch. Darvoqe, uyning hammayog‘ini qidirib chiqdinglarmi?
M a r i ya L u k ya n o v n a. Hech yer qolmadi.
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. O‘choqboshidan boshqa.
M a r i ya L u k ya n o v n a. Ha-ya, rostdanam, o‘choqboshiga kirmovdik. Chopdik o‘choqboshiga, o‘rtoq Kalabushkin.

Eshik tomon otilishadi, Margarita Ivanovna ular orqasidan yuguradi.

A l ye k s a n d r P ye t r o v i ch. Yo‘q, siz shu yerda qoling, Margarita Ivanovna, biz ikkovimiz.

Yugurib chiqib ketishadi.

M a r g a r i t a I v a n o v n a. Ja ishqivoz-da Aleksandr Petrovich juft bo‘lib juftakni rostlashga. Bir zumda esi og‘ib jinni bo‘ladi-qoladi. Yuring, biz ham boramiz.
S ye r a f i m a I l i n i ch n a (uning orqasidan yugurarkan). Yo‘q, nima hojati bor! Menga qarang! To‘xtang! To‘xtasangiz-chi axir!

Shu payt o‘choqboshi tomondan Aleksandr Petrovichning “To‘xta!” deb qichqirgani, keyin eshikning taraqlab yopilgani, undan keyin Semyon Semyonovichning g‘ayritabiiy chinqirig‘i va bir odamning “gurs” etib yerga qulagani eshitiladi. Shundan so‘ng hammayoq suv quygandek jimjit bo‘lib qoladi.

M a r g a r i t a I v a n o v n a. Yo qudratingdan! Tag‘in nima bo‘ldi?
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Bazm tugadi! Tomosha tamom! O‘zini otdi u, bunga imonim komil.
M a r g a r i t a I v a n o v n a. Biz nima qildik endi? A?
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Hozir men “dod” solib chinqiraman, yo biron nima qilaman…
M a r g a r i t a I v a n o v n a. Voy, o‘lmasam, unaqa qilmang!
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Qo‘rqib ketyapman!
M a r g a r i t a I v a n o v n a. Menam qo‘rqib ketyapman!
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Voy, kelishyapti!
M a r g a r i t a I v a n o v n a. Voy, qani?
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Voy, opkelishyapti!
M a r g a r i t a I v a n o v n a. Nima opkelishyapti?
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Voy, uni opkelishyapti!
M a r g a r i t a I v a n o v n a. Voy, shu yoqqa opkelishyapti!
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Ha, rostdanam, opkelishyapti!
M a r g a r i t a I v a n o v n a. Voy!
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Opkelishyapti!
M a r g a r i t a I v a n o v n a. Opkelishyapti!
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Voy, bir nima bo‘ladi! Bir nima bo‘ladi!

A l ye k s a n d r P ye t r o v i ch qo‘rqib o‘takasi yorilgan S ye m yo n
S ye m yo n o v i ch n i deyarli sudrab kiradi.

S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Nima bo‘ldi o‘zi? Nima bo‘ldi?
A l ye k s a n d r P ye t r o v i ch. Tinchlaning, Semyon Semyonovich.
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch.Ie, nega meni ushlab turibsiz-a? Siz o‘zi nega meni… Qo‘yvoring! Qo‘yvoring meni! Qo‘yvoring, deyapman!
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Qo‘yvormang!
M a r g a r i t a I v a n o v n a. Qo‘yvormang! Mahkam ushlang uni!
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Masha qani? Qani mening Mashenkam?
A l ye k s a n d r P ye t r o v i ch. Mashangiz o‘choqboshida cho‘zilib yotipti.
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Voy, nega cho‘ziladi?
A l ye k s a n d r P ye t r o v i ch. Hushidan ketib yotipti.
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Voy, bu nima ko‘rgulik? Yo aziz avliyolar, o‘zingiz madad bering! (Yugurib chiqib ketadi, uning orqasidan Margarita Ivanovna ham yuguradi.)
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Kechirasiz! Nega kissamga qo‘l tiqyapsiz? Nima kerak sizga o‘zi? O‘tinaman, meni o‘z holimga qo‘ying!
A l ye k s a n d r P ye t r o v i ch. Yaxshi. Lekin oldin siz menga anavi narsangizni berasiz.
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Narsamni? Qanaqa narsamni aytyapsiz? Yo‘q, menda hech qanday narsa yo‘q. Tushunyapsizmi, yo‘q!
A l ye k s a n d r P ye t r o v i ch. O‘zim ko‘rdim-ku, uni og‘zingizga tiqayotgan edingiz.
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Yolg‘on aytasiz, hech nima tiqqanim yo‘q og‘zimga. Qo‘yvoring meni, qo‘yvoring, deyapman!
A l ye k s a n d r P ye t r o v i ch. Ha, yaxshi, Semyon Semyonovich, sizni qo‘yvoraman. Lekin to gapimni to‘la-to‘kis eshitib bo‘lmaguningizcha, o‘zingizni bir nima qilib qo‘ymaslikka so‘z berasiz menga. Do‘st sifatida iltimos qilaman sizdan, Semyon Semyonovich, gapimni oxirigacha eshiting, xudo xayringizni bersin, xo‘p deng.
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Xo‘p, gapiring. Qulog‘im sizda.
A l ye k s a n d r P ye t r o v i ch. O, kam bo‘lmang. Marhamat, o‘tiring, Semyon Semyonovich. (Semyon Semyonovichni o‘tqazib, o‘zi uning qarshisida viqor bilan turadi.) Grajdanin Podsekalnikov! Men hozir. (Deraza oldiga yugurib borib, darpardani ikki yonga suradi.)

G‘ira-shira tong shu’lasi ko‘rpasi ochilib yotgan karavotni, singan fikusni, umuman, xonadagi butun tartibsizlikni yoritadi.

Grajdanin Podsekalnikov! Hayot naqadar go‘zal!
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Go‘zal bo‘lsa menga nima?
A l ye k s a n d r P ye t r o v i ch. Ie, u nima deganingiz? Grajdanin Podsekalnikov, siz qayerda yashayapsiz o‘zi? Siz yigirmanchi asrda yashayapsiz! Ma’rifat asrida! Elektr asrida yashayapsiz!
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Elektr haqini to‘lamading, deb chiroqni o‘chirib qo‘yishganda-chi? Unda qaysi asr bo‘ladi, sizningcha? Tosh asrimi?
A l ye k s a n d r P ye t r o v i ch. E, asti so‘ramang, grajdanin Podsekalnikov, tosh asridan ham beshbadtari bo‘ladi. Mana, necha kundan beri ibtidoiy odamlarning g‘orida yashayapkandaymiz. Xunobing chiqib, yashaging ham kelmaydi. Tfu, nima deb aljiyapman? Nega yashagimiz kelmas ekan? Judayam keladi! Siz meni gapimdan adashtirmang, Semyon Semyonovich! Grajdanin Podsekalnikov! Hayot naqadar go‘zal!
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Bu haqda men hatto gazetalardayam o‘qiganman. Lekin bunga raddiya aytishsa kerak deb o‘ylayman.
A l ye k s a n d r P ye t r o v i ch. E, bekor qilasiz o‘ylab. Siz o‘ylamang! Ishlang!
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Ishsizlarga ruxsat yo‘q ishlashga!
A l ye k s a n d r P ye t r o v i ch. Siz haliyam ruxsat kutib yotibsizmi? Hayot uchun kurashish kerak, Semyon Semyonovich.
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Nima meni kurashmayapti, deb o‘ylaysizmi, o‘rtoq Kalabushkin? Mana, marhamat, ko‘rib qo‘ying. (Yostiq tagidan bir kitobcha oladi.)
A l ye k s a n d r P ye t r o v i ch. Nima bu?
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Burama basni chalish uchun qo‘llanma.
A l ye k s a n d r P ye t r o v i ch. Nima? Nimani chalish, dedingiz?
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Burama bas. Bu muzika. Puflab chalinadigan karnay. O‘n ikkita dars davomida uni chalishni o‘rganib olsa bo‘larkan. Ana unda, oltin konini ochdim deb hisoblayvering. Men hatto smetasini ham tuzib qo‘yganman. (Bir varaq qog‘ozni yoyib ko‘rsatadi.) Har oyda, taxminan, yigirmatadan kontsert beraman. Har bir kontsert uchun besh yarim so‘mdan oladigan bo‘lsam, yiliga naqd bir ming uch yuz yigirma so‘mdan hamyonga tushib turipti-da. Ko‘rib turibsizki, o‘rtoq Kalabushkin, karnay chalishim uchun hamma narsa muhayyo. Istak bor, smeta tayyor, qo‘llanma ham bor, faqat karnay yetishmaydi, xolos.
A l ye k s a n d r P ye t r o v i ch. Hammada ham biron nima yetishmaydi, grajdanin Podsekalnikov. Iloj qancha, lekin baribir, yashash kerak.
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Shak-shubhasiz, o‘rtoq Kalabushkin.
A l ye k s a n d r P ye t r o v i ch. Rozi bo‘ldingiz-a?
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Roziman, o‘rtoq Kalabushkin.
A l ye k s a n d r P ye t r o v i ch. Demak, ko‘ndirdim, sizni! Rahmat! Ura! Qani, to‘pponchani bering endi, grajdanin Podsekalnikov.
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Qanaqa to‘pponcha? Nima deyapsiz o‘zi?
A l ye k s a n d r P ye t r o v i ch. Ie, yana boshlayapsizmi? O‘z ko‘zim bilan ko‘rdim, uni siz og‘zingizga tiqayotgandingiz.
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Men-a?
A l ye k s a n d r P ye t r o v i ch. Siz!
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Yo tavba! Og‘zimga tiqqanmishman. Nima qilaman uni og‘zimga tiqib?
A l ye k s a n d r P ye t r o v i ch. Nima, meni ahmoq qilmoqchimisiz? Hamma biladi-ku o‘zingizni otmoqchi bo‘lganingizni.
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Kim o‘zini otmoqchi ekan?
A l ye k s a n d r P ye t r o v i ch. Kim bo‘lardi — siz-da!
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Men-a?
A l ye k s a n d r P ye t r o v i ch. Siz!
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Yo qudratingdan! Shoshmang-shoshmang. Shaxsan men-a?
A l ye k s a n d r P ye t r o v i ch. Shaxsan siz, grajdanin Podsekalnikov.
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Marhamat qilib menga ayting-chi, nima sababdan men o‘zimni otarkanman?
A l ye k s a n d r P ye t r o v i ch. Nima, sababini o‘zingiz bilmaysizmi?
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Nimaga deb so‘rayapman sizdan.
A l ye k s a n d r P ye t r o v i ch. Nimagaki, bir yildan beri hech yerda ishlamaysiz, shuning uchun, birovga qaram bo‘lib o‘tirishga vijdoningiz yo‘l qo‘ymagan. Axir, bu tentaklik emasmi, Semyon Semyonovich?
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. To‘xtang, nima deyapsiz o‘zi? Kim aytdi buni?
A l ye k s a n d r P ye t r o v i ch. Ko‘nglingiz to‘q bo‘lsin, begona emas. Mariya Lukyanovna aytdilar.
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Voy! Keting! Meni xoli qoldiring. Daf bo‘ling deyapman sizga!
A l ye k s a n d r P ye t r o v i ch. Oldin to‘pponchani cho‘zing, keyin ketaman.
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Axir o‘zingiz o‘ylab ko‘ring, o‘rtoq Kalabushkin, qayoqdan olishim mumkin to‘pponchani?
A l ye k s a n d r P ye t r o v i ch. Bizning davrimizda to‘pponcha topish muammo emas. Ana, qo‘shnimiz Panfilich to‘pponchani ustaraga ayirboshlayapti. Qani, beraqoling to‘pponchani, Semyon Semyonovich!
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Bermayman!
A l ye k s a n d r P ye t r o v i ch. Unda, meni kechirasiz-u, o‘zingizdan ko‘ring. Jismoniy kuch qo‘llashga majburman. (Uning qo‘lidan ushlaydi.) Baribir mendan qochib qutulolmaysiz endi.
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Shunaqa deng? Unday bo‘lsa, bilib oling, o‘rtoq Kalabushkin. Agar hoziroq bu yerdan gumdon bo‘lmasangiz, shu zahotiyoq sizning ko‘z oldingizda o‘zimni otaman.
A l ye k s a n d r P ye t r o v i ch. Otolmaysiz!
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Ishonmaysizmi hali? Yaxshi! Uchgacha sanayman. Bir!
A l ye k s a n d r P ye t r o v i ch. Voy, rostga o‘xshaydi!
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Ikki!
A l ye k s a n d r P ye t r o v i ch. Bo‘ldi, qoramni o‘chirdim. (O‘qday otilib chiqib ketadi.)
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Uch! (Cho‘ntagidan bir bo‘lak o‘pka-jigar kolbasasini chiqaradi.) Obbo! Tezroq buni biron yerga qo‘yish kerak. Talinka qayerdaykin? (Kolbasani talinkaga qo‘yadi.) Ana, bo‘ldi. Cho‘ntagimda nima bo‘lganini o‘lgandayam bilisha olmaydi. Haf sanimi, Mariya. Shoshmay tur hali. (Stol oldiga yugurib borib, g‘aladonlarini tita boshlaydi.) Senga qaram bo‘lib yashashdan vijdonim qanday qiynalayotganini mana endi ko‘rasan. Mana endi isbotlayman senga! Shoshmay tur! Mana ekan! (Ustara oladi.) Shved po‘latidan yasalgan. Otameros. E, bo‘lganicha bo‘ldi, baribir endi soqolimni olish nasib qilmaydi bu dunyoda. (Yugurib chiqib ketadi.)

A l ye k s a n d r P ye t r o v i ch o‘z xonasidan chiqadi. O‘choqboshi tomondan
S ye r a f i m a I l i n i ch n a bilan M a r g a r i t a I v a n o v n a behush
M a r i ya L u k ya n o v n a n i sudrab kirishadi.

S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Voy, nima qilyapsiz? Nima qilyapsiz, aylanay? Oyog‘idan ko‘tarib olsangiz-chi, Margarita Ivanovna!
M a r g a r i t a I v a n o v n a. Ehtiyot bo‘ling, sekinroq!
A l ye k s a n d r P ye t r o v i ch. Nima qilyapsizlar, esingizni yedingizmi? Nega axir o‘likni sudraganday sudrab kelyapsiz sho‘rlikni? O‘tqizing, o‘tqizing deyapman uni.
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Ana, endi yoqasini yeching.
A l ye k s a n d r P ye t r o v i ch. Jonim bilan.
M a r i ya L u k ya n o v n a. Kimsiz?
A l ye k s a n d r P ye t r o v i ch. Begona odam yo‘q, uyalmang, Mariya Lukyanovna.
M a r i ya L u k ya n o v n a. U qayerda? Nima bo‘ldi unga? O‘ldimi, o‘rtoq Kalabushkin?
A l ye k s a n d r P ye t r o v i ch. O‘lishga-ku hali o‘lgani yo‘q, Mariya Lukyanovna, lekin gapning po‘skallasini aytadigan bo‘lsam — hozirlik ko‘ryapti.
M a r i ya L u k ya n o v n a. Voy, chopdik uning oldiga!
A l ye k s a n d r P ye t r o v i ch. Borishni xayolingizga ham keltirmang, Mariya Lukyanovna, butun ishni rasvo qilasiz. Uning o‘zi aytdi menga. Agar dedi, ostona hatlab uyimga qadam qo‘ygudek bo‘lsangiz, shu zahoti, ko‘z oldingizda o‘zimni o‘zim otaman, dedi.
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Siz-chi? Siz nima dedingiz?
A l ye k s a n d r P ye t r o v i ch. Men undog‘am deb ko‘rdim, bundog‘am deb ko‘rdim, yalindim, xudoning zorini qilib yolbordim — hech gap kor qilmadi.
M a r g a r i t a I v a n o v n a. Bunaqa paytda yalinish emas, buyurish kerak. Hoziroq borib militsiyaga xabar qiling, uni qamoqqa olib, sud qilishsin.
A l ye k s a n d r P ye t r o v i ch. Unaqa qonun yo‘q, Margarita Ivanovna. Sud odamni yashashga hukm qila olmaydi. O‘limga hukm qilishi mumkin, lekin yashashga emas.
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Bo‘lmasa, uni qutqarish uchun biron yo‘l topish kerak.
A l ye k s a n d r P ye t r o v i ch. Yo‘l bor, Serafima Ilinichna, yo‘l — truba.
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Voy, o‘lmasam, qanaqa truba?
A l ye k s a n d r P ye t r o v i ch. Ya’ni karnay, Serafima Ilinichna. Shunaqa gajak karnay bor, uni burama bas deyishadi. Semyon Semyonovichni faqat shu karnay qutqarib qolishi mumkin.
M a r i ya L u k ya n o v n a. Kechirasiz, nima keragi bor unga karnayning?
A l ye k s a n d r P ye t r o v i ch. Pul topish uchun kerak, Mariya Lukyanovna. Agar eringizga o‘sha karnayni topib bersak, u o‘zini otmaydi — men bunga kafolat beraman.
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Qancha turarkan o‘sha baytalmon karnay?
A l ye k s a n d r P ye t r o v i ch. Chamasi, shu besh yuz so‘m atrofida bo‘lsa kerag-ov.
M a r i ya L u k ya n o v n a. Besh yuz so‘m? Agar besh yuz so‘m pulimiz bo‘lsa, u karnaysizam o‘zini otmaydi.
A l ye k s a n d r P ye t r o v i ch. Bu gapingiz ham to‘g‘ri, Mariya Lukyanovna.
M a r g a r i t a I v a n o v n a. Muzikachilarimga aytay, bo‘lmasa, ijaraga bitta karnay topib berishsin.
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Ie, sizni muzikachilaringiz ham bormi?
A l ye k s a n d r P ye t r o v i ch. Ular Margarita Ivanovna bilan bir restoranda ishlashadi, juda katta orkestr, simfoniya.
M a r g a r i t a I v a n o v n a. Uchta erkin san’atkor bor.
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Voy, bir gaplashing o‘shalar bilan, Margarita Ivanovna.
M a r i ya L u k ya n o v n a. Iltimos qilib ko‘ring ulardan.
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Paysalga solmay hozir borish kerak.
M a r i ya L u k ya n o v n a. Birga boramiz, Margarita Ivanovna. Kiyina qoling tezroq!

M a r g a r i t a I v a n o v n a bilan M a r i ya L u k ya n o v n a
A l ye k s a n d r P ye t r o v i chning xonasiga kirib ketadilar.

S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Ishqilib, to karnay kelguncha o‘zini bir nima qilib qo‘ymasin-da…
A l ye k s a n d r P ye t r o v i ch. Siz shu yerda qolyapsiz-ku, demak siz, Serafima Ilinichna, uning xayolini chalg‘itib turishingiz kerak to karnay kelguncha.
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Nima bilan chalg‘itaman?
A l ye k s a n d r P ye t r o v i ch. Sizga shuni taklif qilishim mumkin, Serafima Ilinichna: hozir uning xonasiga sullohlik bilan bostirib kirasiz-da, go‘yo hech gapdan xabaringiz yo‘qday u bilan chaqchaqlasha boshlaysiz.
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Qiziqsiz-a, nima deb chaqchaqlashaman?
A l ye k s a n d r P ye t r o v i ch. Qandaydir mavhum narsalar to‘g‘risida hikoya qiling unga. Masalan, yashash lazzati, qiziq hodisalar to‘g‘risida so‘zlang. Umuman hazil-mutoyiba, askiya juda qo‘l keladi bunday paytda.
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Men unaqa gaplarni bilmayman, o‘rtoq Kalabushkin.
A l ye k s a n d r P ye t r o v i ch. “Bilmayman” deysiz-a. Ichingizdan to‘qib chiqaring! Axir kuyovingizning hayoti qil uchida turipti-ya, Serafima Ilinichna, bu hazilakam gap emas. Unga latifalar yo bo‘lmasa kulgili voqealardan aytib bering, ishqilib, xayolidan chalg‘isa, niyatini faromush qilsa bo‘lgani; ungacha bizlar ham karnayni yetqazib kelarmiz — qarabsizki, odamzodning haloskori bo‘lib turibmiz-da. Qani, kira qoling, hech qo‘rqmay, dangal gap boshlayvering. (O‘z xonasiga kirib ketadi.)

Serafima Ilinichna eshik oldiga borib to‘xtaydi.

S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Ey xudoyim, nimani gapiraman unga. E, tavakkal. (O‘z xonasiga kirib ketadi.)

S ye m yo n S ye m yo n o v i ch kiradi. Atrofga olazarak bo‘lib qaraydi. Cho‘ntagidan to‘pponcha chiqaradi. Stol ortiga o‘tiradi. Siyohdon qopqog‘ini ochadi. Yozish uchun daftardan bir varaq qog‘oz yirtib oladi.

S ye m yo n S ye m yo n o v i ch (yozadi). Mening o‘limimda…

S ye r a f i m a I l i n i ch n a o‘z xonasidan chiqadi.

S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Qayoqdan kun chiqdi? Yaxshi yotib turdingizmi, Semyon Semyonovich? Voy, men sizga bir qiziq voqeani aytib beray: eshitsangiz, kula-kula ichagingiz uziladi. Nemislar haqida eshitmovdingizmi?
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Yo‘q. Nimaydi?
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Nemislar bitta mopsni tiriklayin yeb yuborishipti.
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Qanaqa nemislar?
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Qanaqaligi esimda yo‘g‘-u, lekin yeb yuborishgani aniq. Buni rahmatlik erim gapirib bergan edi bir vaqtlar. Urush boshlanmasdan oldin, podsho zamonida. O‘shanda, Semyon Semyonovich, bizlar rosa qotib-qotib kulgan edik. (Pauza.) Mops degani bu — it, Semyon Semyonovich.
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Xo‘sh, nima bo‘pti?
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Axir mopsni yeb bo‘lmaydi-ku.
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Xo‘sh, nima bo‘pti?
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Lekin nemislar yeb qo‘yishipti.
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Hay, nima bo‘pti?
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Vassalom.
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Nima — vassalom?
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. E xudoyim, yana nimani gapiray, bu sho‘rtumshuqqa! Keyin yana bitta shunga o‘xshagan qiziq voqea bo‘lgan edi.
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Siz, Serafima Ilinichna, chiqib ketsangiz yaxshi bo‘lardi.
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Eshitsangiz, kula-kula o‘lasiz, Semyon Semyonovich.
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Xalaqit qilmang, ko‘ryapsiz-ku, men bandman.
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Yo‘q, siz bir eshiting-a, Semyon Semyonovich. Bu voqea podshoga toj kiydirish marosimida bo‘lgan edi…
Semyon Semyonovich “dik” etib o‘rnidan turadi, ruchka, qog‘oz, siyohdonni qo‘liga oladi.

To‘xtang, to‘xtang, qayoqqa, Semyon Semyonovich? (Uning orqasidan yuguradi.) Saodatli Aleksandr saroyi maydonidagi…

S ye m yo n S ye m yo n o v i ch qo‘shni xonaga qochib kirib ketadi.

S ye r a f i m a I l i n i ch n a (eshik oldida). Kulmadi-ya. Qayoqdan topdim endi kulgili latifani? Sho‘rim qurisin! (Uning orqasidan yugurib kirib ketadi.)

Aleksandr Petrovichning xonasidan A l ye k s a n d r Pe t r o v i ch, M a r i ya
L u k ya n o v n a va M a r g a r i t a I v a n o v n a l a r chiqishadi.

A l ye k s a n d r Pe t r o v i ch. Ketdik, ketdik tezroq, Margarita Ivanovna!
M a r i ya L u k ya n o v n a. Senyani yolg‘iz tashlab ketsak qandoq bo‘larkin-a?
A l ye k s a n d r Pe t r o v i ch. Xavotir olmang, Mariya Lukyanovna, Senyangiz qaynonasi bilan qolyapti. Men Serafima Ilinichnaga nima qilishni o‘rgatib qo‘yganman. (Yugurib chiqib ketishadi.)

Qo‘shni xonadan S ye m yo n S ye m yo n o v i ch qo‘lida siyohdon, ruchka, qog‘oz bilan otilib chiqadi.

S ye m yo n S ye m yo n o v i ch (eshik tomonga qichqiradi). Agar yana o‘sha mopsdan gap ochib boshimni qotiradigan bo‘lsangiz, qaynonam ekanligingizga qaramay, teringizni shilib olaman. Yurmang orqamdan. Qari ovsar! (Eshikni “qars” etib yopadi. Stol oldida keladi. Qog‘ozni yoyib unga boyagi jumlaning oxirini yozadi.) Hech kim aybdor emas, Podsekalnikov.

P a r d a.

IKKINChI PARDA

Birinchi pardadagi xona. Hamma narsa tartibga keltirilgan. S ye m yo n S ye m yo n o- v i ch bo‘yniga kattakon burama karnay ilib taburetkada o‘tiripti. Uning oldida saboq kitobi ochib qo‘yilgan. M a r i ya Lu k ya n o v n a bilan S ye r a f i m a
I l i n i ch n a chekkaroqda, stullarda o‘tirishipti.

S ye m yo n S ye m yo n o v i ch (o‘qiydi). Birinchi bob. Sarlavha: “Qanday chalish kerak?” “Burama basni chalish uchun uchta barmoq kombinatsiyasi qo‘llaniladi. Birinchi barmoq birinchi tugmaga, ikkinchi barmoq ikkinchi tugmaga, uchinchi barmoq uchinchi tugmaga qo‘yiladi”. Mana. “Karnay puflanganda si notasi vujudga keladi”. (Puflaydi. Yana puflaydi.) Ie, bu qanaqa nayrangbozlik bo‘ldi? Havo chiqarishga chiqardik, ammo tovush chiqmadi-ku.
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Bu yog‘iga ehtiyot bo‘lasan endi, Mariya. Agar eringning burama karnaydan ham hafsalasi pir bo‘lsa bormi…
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. To‘xta, to‘xta, to‘xta. E, gap bu yoqda ekan. Mana, havo chiqarish haqida maxsus bob. (O‘qiydi.) “Qanday puflash kerak”. Menkim, dunyoga dong‘i ketgan tovush san’atkori Teodor Gugo Shults, havoni to‘g‘ri chiqarishning eng oson va eng arzon usulini taklif qilaman. Gazetaning kechagi sonidan bir parchasini yirtib olib, uni tilingiz ustiga qo‘ying”.
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Til ustiga?
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Ha, Serafima Ilinichna, til ustiga. Qani, bu yoqqa olib keling-chi, kechagi gazetani.
Serafima Ilinichna g‘izillab borib gazetani olib keladi.

Yirting.
M a r i ya L u k ya n o v n a. Kichikroq, kichikroq, oyijon!..
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Qani, tilimga qo‘ying tezroq, Serafima Ilinichna.
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Xo‘sh, qalay, yordami bormi, Semyon Semyonovich?
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch (og‘zida gazeta parchasi bilan). E-i uyo-i-i o‘-i. O‘-i, o‘-i, ye-ya-a…
M a r i ya L u k ya n o v n a. Nima?
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. A-o!
M a r i ya L u k ya n o v n a. Nima, nima?
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. A-o, de-ya-a.
M a r i ya L u k ya n o v n a. Nimalar deyapsan o‘zi, Senechka? O‘lay agar, bironta gapingga tushungan bo‘lsam.
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch (og‘zidagi qog‘oz parchasini tuflab tashlaydi). Ahmoqsan, deyapman. Tushundingmi endi? U yog‘ini o‘qinglar, deb to‘qqiz puldek tushuntirib aytdim-ku sizlarga. Gazetaning kechagi sonidan bir parchasini yirtib olib, uni til ustiga qo‘ying. U yog‘ida nima deyilgan?
M a r i ya L u k ya n o v n a. U yog‘imi, Senechka? Hozir o‘qiyman. (O‘qiydi.) Keyin gazeta parchasini tuflab tashlang. Shu tupurish paytida og‘zingiz qanday holatda bo‘lganini eslab qolishga urining. Mana shu holatni qayd etgan holda, ya’ni qanday tupirgan bo‘lsangiz, shunday “puflang”. Bo‘ldi.
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Tinchlik saqlansin, diqqat! (Gazeta chetidan bir parcha yirtib oladi.) Chetroqqa borib turing, Serafima Ilinichna. (Qog‘ozni tili ustiga qo‘yadi. Tuflaydi. Karnayni puflay boshlaydi.) Ie, nima jin urdi? G‘iringam demaydi-yu!
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Bazm tugadi! (Hafsalasi pir bo‘la boshlaydi.)

Semyon Semyonovich yana tuflab, yana chala boshlaydi.

M a r i ya L u k ya n o v n a. E, xudo! Agar borliging rost bo‘lsa, erimning karnayiga tovush ato et!

Xuddi shu payt karnayning “g‘at-g‘at”i butun xonani larzaga keltiradi.

S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Aytmovdimmi senga xudo bor deb. Mana senga isboti.
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Bo‘ldi, Mariya, ariza berib ishdan bo‘shayver. Bas, yetar shuncha ishlaganing.
M a r i ya L u k ya n o v n a. Voy, nega endi?
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Ie, qanday kun ko‘ramiz? Tishimizning kirini so‘rib o‘tiramizmi?
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Men hammasini oldindan rejalab, hisoblab qo‘yganman. Har oyda, taxminan, yigirmatadan kontsert beraman — donasi besh yarim so‘mdan. Bir yilda hammasi bo‘lib… Hozir aytaman… (Cho‘ntaklarini kovlay boshlaydi.) Hammasini yozib, jamlab qo‘ygan edim. (Cho‘ntagidan xat chiqadi.) Mana, eshitinglar. (Qog‘ozni yoyib o‘qiydi.) “Mening o‘lim…” (Pauza.) Yo‘q, bu emas. (Qog‘ozni cho‘ntagiga solib, boshqasini chiqaradi.) Mana ekan. Mana. Hammasi yozilgan. “Mening maoshim yiliga bir ming uch yuz yigirma so‘mni tashkil qiladi”. Siz bo‘lsangiz, qandoq kun kechiramiz, deysiz.
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Axir hali chalishni o‘rganganingiz ham yo‘q-ku, Semyon Semyonovich!
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Chalishni o‘rganish, Serafima Ilinichna, endi men uchun “tuf” deb tupurishday gap. (Tiliga qog‘oz parchasini qo‘yib tuflaydi. Karnayni puflaydi.)

Karnay g‘atillaydi.
Eshitdingizmi? Mana, karnayning sharofati bilan, Serafima Ilinichna, yana avvalgi farovon hayotimiz qaytib keladi. Bir tasavvur qilib ko‘rgin-a, Mashenka, quling o‘rgilsin hayot boshlanadi. Kontsertdan mo‘maygina maosh bilan qaytasan, oila a’zolaring davrasida yumshoq kushetkada o‘tirib oyog‘ingni cho‘zasan: “Xo‘sh, pol artadiganlar keldimi bugun?” “Voy, bo‘lmasam-chi, Semyon Semyonovich, kelishdi, chinniday qilib artib ketishdi”. “Ha, yaxshi. Qani, menga gogol-mogol olib kelinglar-chi”. Mana buni hayot desa bo‘ladi. Darvoqe, aytib qo‘yay, bugundan e’tiboran har kuni tushlikning uchinchisiga yuqorida nomini tilga olganim gogol-mogol berasizlar menga. Gogol-mogol, birinchidan, ko‘krakni yumshatadi, ikkinchidan, menga yoqadi o‘sha nomi zikr etilgan gogol-mogol. Tushunarlimi?
M a r i ya L u k ya n o v n a. Tushunarliku-ya, Senechka, lekin juda qimmat-da tuxum.
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Kim uchun qimmat? Keyin, uning mendan boshqa yana kimga daxli bor? Kim bundan buyon pul ishlab keladi — senmi yo menmi?
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Gap shundaki…
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Siz, Serafima Ilinichna, mening muntazam mashg‘ulot o‘tkazishimga doim xalal berganingiz-bergan. Men bilan gap talashgandan ko‘ra, jim o‘tirib, muzika eshitsangiz yaxshi bo‘lardi, Serafima Ilinichna. (Karnayni puflaydi.) Umuman, men ijod qilayotgan paytda, hamin- qadar tinchlik saqlansa derdim. (O‘qiydi.) “Gamma. Gamma muzikaning kindigi. Siz mazkur kindikni hazm qilgach, muzikachi bo‘lib dunyoga kelasiz”. Ana, bo‘ldi. Hozir batamom o‘rganib olaman. “Gammani to‘g‘ri o‘zlashtirishingiz uchun, menkim dunyoga mashhur tovush san’atkori Teodor Gugo Shults, sizga eng arzon usulni tavsiya qilaman. Siz eng arzon ro… (sahifa varaqlaydi).. yal sotib oling”. Nima? Royal?
S ye r a f i m a I l i n i ch n a va M a r i ya L u k ya n o v n a (baravar). Yana qanaqa royal?
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Shoshmanglar. Sabr qilinglar. Xato bosilgan shekilli. “Eng arzon usulni tavsiya qilaman. Siz eng arzon ro… (Varaqlar bir-biriga yopishib qolmadimikin, deb barmog‘ini ho‘llab varaqlaydi.) …yal sotib oling”. Bu qanaqasi bo‘ldi. Kechirasiz. Nima keragi bor royalning? (O‘qiydi.) “Kitob oxiridagi izohda gammani qanday ijro etish yo‘li ko‘rsatilgan. Oldin gammani royalda chalib, so‘ng unga taqlid qilgan holda karnayni chalasiz”. Axir bu nima degan gap-a, o‘rtoqlar, qanaqa maynavozchilik bu? Demak, bu turgan gapki… Bundan chiqdi… Voy, palid-e… Tag‘in bu kishim — tovush san’atkori emish. Yo‘q, Teodor, sen san’atkor emas, nobakorsan. Ming la’nat sengayam… o‘sha kindik-mindiginggayam. (Saboq kitobini yirtib tashlaydi.) Masha! Mashenka! Serafima Ilinichna! Axir royalni bitimga sotib olamanmi?! Meni ne kuyga solib qo‘ydi! Meni nima qilib qo‘ydi u kasofat! Men uni xaloskorim deb o‘ylagan edim. Men shu karnay orqali halitdan o‘z istiqbolimni mushohada qila boshlagan edim!
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Tinchlaning. Qo‘ying, kuyunmang, Semyon Semyonovich.
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Endi qanday kun kechiramiz, Serafima Ilinichna? Endi kim pul ishlab keladi, Mashenka?
M a r i ya L u k ya n o v n a. Qo‘y, Senechka, hech ham buning tashvishini qilma, yana o‘zim ishlayveraman.
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Shuncha vaqtdan beri Mashaning maoshiga yashab kelgan edik, bundan buyog‘igayam yashayveramiz.
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Ie, hali biz Mashaning maoshiga yashaganmidik, sizningcha? Bundan chiqdi, (kesatiq ohangda) biz qisir sigir ekanmiz-da, Serafima Ilinichna? Yo‘q, siz bir narsani unutibsiz, Serafima Ilinichna: agar Masha maosh olib kelgan ekan, ro‘zg‘orda hamma narsa but bo‘lganidan shunday qilgan. Xo‘sh, ro‘zg‘orni kim but qilib qo‘ygan, kim manavi chashkalarni solib olib kelgan o‘zi, Serafima Ilinichna? Men sotib olib kelganman. Manavi likopchalarni kim olib kelgan, Serafima Ilinichna? Men olib kelganman. Agar shu likopchalar sinib-netib qolgudek bo‘lsa, yangi likopchalar sotib olishga puling yetadimi, Mariya?
M a r i ya L u k ya n o v n a. Yetadi, Senechka, yetadi.
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Yetadimi?
M a r i ya L u k ya n o v n a. Yetadi.
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch (bitta likopchani yerga otib sindiradi). Hay, ko‘ramiz. Manavi chashkalar sinib bitgandan keyin, yangi chashkalar sotib olishga puling yetarmikin, Mariya?
M a r i ya L u k ya n o v n a. Yetadi, Senechka, yetadi.
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Yetadimi? (Chashkani yerga urib sindiradi.) Hay, ko‘ramiz. Manavi vaza sinsa, yangisini sotib olishga qurbing yetadimi, Mariya?
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Yetmaydi, deb ayt.
M a r i ya L u k ya n o v n a. Yetmaydi, Senechka.
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Aha, demak yetmaydi degin? Unday bo‘lsa, jo‘nanglar bu yerdan. Hoziroq qorangizni o‘chiring! Baribir, uch kishiga yetmaydi Mashaning maoshi.
M a r i ya L u k ya n o v n a. Yo‘q, o‘ldirsang ham ketmayman!
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Ketmaysanmi?
M a r i ya L u k ya n o v n a. Ketmayman!
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Ko‘ramiz ketmaganingni. (Vazani urib sindiradi.)
M a r i ya L u k ya n o v n a. Nima, Senechka, hammasini urib sindirmoqchimisan?
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Sindiraman!
M a r i ya L u k ya n o v n a. Sindirasan-a, sindirasan!
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Sindiraman!
M a r i ya L u k ya n o v n a. Hay, ko‘ramiz. (Toshoynani sindiradi.)
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Ie… hali mening… oila boshlig‘ining ko‘zi oldida-ya?!.. Buni qanday tushunish kerak-a?! Yo tavba! Xudo haqqi, meni yolg‘iz qoldiringlar. O‘tinib so‘rayman sizlardan. Xudo xayringizni bersin, meni xoli qo‘yinglar. Iltimos.

M a r i ya L u k ya n o v n a bilan S ye r a f i m a I l i n i ch n a boshqa xonaga chiqib ketishadi.

(Eshikni ichidan ilgaklab oladi.) Hammasi sindi, barbod bo‘ldi… chashkalar… likopchalar… hayot… inson hayoti… barbod bo‘ldi, lekin aza tutib yig‘laydigan hech kim yo‘q. Butun dunyo! … Koinot!.. Bashariyat!.. Tobut… va tobut orqasidan ketayotgan ikkitagina odam. Butun bashariyat shulardan iborat. (Stol oldiga yaqinlashadi.) Shunchadan beri Mashaning maoshiga yashab keldik, yana yashayveramiz endi. (Stol g‘aladonini ochadi.) Bir kunimiz o‘tar. (G‘aladondan to‘pponcha oladi.) Yo o‘tmasmikin? (Cho‘ntagidan bir varaq qog‘oz olib, stol ustiga qo‘yadi.) Yo o‘tarmikin? (Dik etib turib ketadi.) Yo‘q, kechirasiz, bu ahvolda yashay olmaymiz. (To‘pponchani o‘z chekkasiga tiraydi.) Mana senga Senya, gogol-mogol. (Ko‘zini chirt yumadi.)

Xuddi shu payt eshik qattiq taqillay boshlaydi.

(To‘pponchani orqasiga yashirib.) Kim u? Kim?

Eshik lang ochilib, xonaga A r i s t a r x D o m i n i k o v i ch
G r a n d – S k u b i k kiradi.

A r i s t a r x D o m i n i k o v i ch. Ma’zur ko‘rasiz, balki ishingizga xalal bergandirman? Agar siz, kechirasiz, biron ish qilayotgan bo‘lsangiz, xudo haqqi, menga e’tibor bermang. Bemalol, davom ettiravering.
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch (to‘pponchani orqasiga yashirgancha). Parvo qilmang. Men shoshyapganim yo‘q. Siz… o‘zingizdan so‘rasak… Xizmat?
A r i s t a r x D o m i n i k o v i ch. Ijozatingiz bilan, birinchi navbatda kim bilan shirin suhbat qilish sharafiga muyassar bo‘lganimni bilsam!
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Kim bilan bo‘lardi… Haligi… Podsekalnikov bilan.
A r i s t a r x D o m i n i k o v i ch. Bag‘oyat xursandman. Ijozatingiz bilan yana bir savol: siz emasmisiz o‘sha o‘zini otmoqchi bo‘lgan Podsekalnikov?
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Kim aytdi? Yo‘q, u emasman. Mana, xudo haqqi, u emasman.
A r i s t a r x D o m i n i k o v i ch. Nahotki, u emassiz? Qiziq bo‘ldi-ku. Mana, adresingiz ham… (Stolda yotgan xatni ko‘rib qoladi.) To‘xtang-chi. (Xatni qo‘liga oladi.) Mana, bu yerga ham yozib qo‘yilipti. (O‘qiydi.) “Mening o‘limimda hech kim aybdor emas”. Imzo ham bor — “Podsekalnikov”. Sizmisiz o‘sha Podsekalnikov?
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Ha, men! Nima bo‘pti?
A r i s t a r x D o m i n i k o v i ch. Ana, ko‘rdingizmi? Yaxshi emas, yaxshi emas, grajdanin Podsekalnikov. “Hech kim aybdor emas” debsiz. O‘zingiz marhamat qilib ayting-chi, bundan kim manfaat ko‘radi? Hech kim! Aksincha, siz, grajdanin Podsekalnikov, odamlarni gunohkor qilishingiz, ayblashingiz lozim. Siz o‘zingizni otmoqchisiz. Juda soz. Muvaffaqiyat tilayman. Otavering, osh bo‘lsin. Lekin jamoatchi sifatida oting o‘zingizni, ya’ni aytmoqchimanki, o‘zingizni otishingiz jamiyatga biron foyda keltirsin. Shuni unutmangki, grajdanin Podsekalnikov, siz yolg‘iz emassiz dunyoda. Atrofingizga bir nazar tashlang. Bizning intelligentsiyaga bir qarang. Nimalarni ko‘ryapsiz? Juda ko‘p narsalarni. Nimalarni eshityapsiz? Hech nimani. Nima uchun hech nima eshitmayapsiz? Chunki intelligentsiya sukutda. Nima uchun sukutda? Lekin bordi-yu, o‘lik tilga kiradigan bo‘lsa, uni jim bo‘lishga majbur etolmaysiz, grajdanin Podsekalnikov… Hozirgi paytda, grajdanin Podsekalnikov, tirik odamning dilida bo‘lgan gapni faqat o‘lik odam dangal ayta olishi mumkin. Binobarin, men bu yerga marhum huzuriga kelgandek keldim, grajdanin Podsekalnikov. Men sizning huzuringizga intelligentsiyamiz nomidan keldim.
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. G‘oyat xursandman tanishganimdan. Marhamat, o‘tiring.
A r i s t a r x D o m i n i k o v i ch. Siz hayot bilan vidolashyapsiz, grajdanin Podsekalnikov, bu nuqtai nazardan to‘g‘ri qilyapsiz, darhaqiqat, yashab bo‘lmaydi bunaqada. Lekin mana shu yashab bo‘lmasligiga kimdir sababchi-ku, axir. Modomiki, bu haqda men gapira olmas ekanman, siz, grajdanin Podsekalnikov, bemalol gapirishingiz mumkin, chunki endi siz hech nima yo‘qotmaysiz. Endi siz hech nimadan qo‘rqmaysiz. Endi siz ozodsiz, grajdanin Podsekalnikov. Shunga ko‘ra, grajdanin Podsekalnikov, menga dadillik bilan, vijdonan, ochiqchasiga ayting-chi: kimni ayblayapsiz o‘z o‘limingizda?
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Menmi?
A r i s t a r x D o m i n i k o v i ch. Ha, siz.
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Teodor Gugo Shultsni.
A r i s t a r x D o m i n i k o v i ch (o‘ylab qoladi). Yo‘q, tanimas ekanman. Nazarimda, ajnabiy o‘rtoqlardan bo‘lsa kerak. Ha, shubhasiz, u ham aybdor. Lekin faqat ugina emas, grajdanin Podsekalnikov. Siz birgina uni ayblab to‘g‘ri qilmayapsiz. Hammani ayblang. Nazarimda nima uchun o‘zingizni otayotganingiz sababini unchalik tushunib yetmagan ko‘rinasiz. Ruxsat etsangiz, sizga buni tushuntirib bersam.
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Qulog‘im sizda! Tushuntiravering!
A r i s t a r x D o m i n i k o v i ch. Siz haqiqat uchun qurbon bo‘lmoqchisiz, grajdanin Podsekalnikov. Lekin haqiqatning kutishga vaqti yo‘q, grajdanin Podsekalnikov, otingizni qamchilang, qurbon bo‘ling tezroq! Hozirning o‘zida manavi xatingizni yirtib tashlang-da, boshqasini yozing. Dilingizdagi bor gapning hammasini samimiyat bilan ochiq yozing. Yashashingizga to‘g‘anoq bo‘lganlarning hammasini samimiyat bilan ayblang. Xatingizda biz — ziyolilarni himoya qiling va hokimiyat oldiga shunday shafqatsiz savol qo‘ying: nima sababdan, eng farosatli, o‘ta xolis va zakovatli odamligiga hech qanday shak-shubha bo‘lmagan inson — Aristarx Dominikovich Grand-Skubik ulkan qurilish ishiga jalb qilinmagan?
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Kim dedingiz?
A r i s t a r x D o m i n i k o v i ch. Aristarx Dominikovich Grand-Skubik. Familiya o‘rtasida chiziqcha bor.
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. U kim bo‘ldi?
A r i s t a r x D o m i n i k o v i ch. Kamina… Xo‘sh, nimaga kelib to‘xtagan edik?.. (Eslaydi.) Ha… Shunday qilib, grajdanin Podsekalnikov, siz mana shu xatni yozib bo‘lib o‘zingizni otasiz, ana unda qahramon sifatida otgan bo‘lasiz. Siz otgan o‘qning ovozi butun Rossiya uzra gumburlab aks-sado beradi. U g‘aflatda yotgan vijdonni uyg‘otadi. U jamiyatning bosh ko‘tarishi uchun signal vazifasini o‘taydi. Ana unda biz haqimizda yana gapira boshlaydilar. Sizning o‘limingiz siyosiy munozaralar uchun eng yaxshi mavzu bo‘ladi. Nomingiz shiorga aylanadi! Butun Rossiya ziyolilari tobutingiz tepasiga to‘planadilar, grajdanin Podsekalnikov. Sizni gulchambarlarga ko‘mib tashlashadi.
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. O, bachchag‘ar-e! Mana buni hayot desa bo‘ladi!
A r i s t a r x D o m i n i k o v i ch. Men o‘zim ham, grajdanin Podsekalnikov, otsam bo‘lardiyu o‘zimni, lekin, shukrki, ilojim yo‘q. Printsip yuzasidan bunday qilolmayman. Axir kimdir kurashishi ham kerak-ku! (Soatiga qaraydi.) Demak, kelishdik. Siz o‘lim oldidan yozadigan xatingizni konspektini tuzasiz… yoki, yaxshisi, o‘zim uni yozib bera qolay, siz faqat imzo chekib, keyin o‘zingizni ota qolarsiz?
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Yo‘q, nega endi, o‘zim yozaman.
A r i s t a r x D o m i n i k o v i ch. Siz Pojarskiysiz! Siz Mininsiz, grajdanin Podsekalnikov. Siz buyuk insonsiz! Ruxsat eting, rus intelligentsiyasi nomidan sizni quchoqlab bag‘rimga bosay! (Quchoqlaydi.) Men hatto onam o‘lganida ham, bechora onajonim o‘lganida ham yig‘lamagan edim, grajdanin Podsekalnikov. Lekin hozir, hozir… (ho‘ngrab yig‘lab chiqib ketadi.)
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch (yolg‘iz). Mayli, hamma uchun jafo cheksam cheka qolay. Ustiga oq jul yopilgan chiroyli otlar qo‘shilgan aravada tobut… E, bo‘ldi, jafo chekkanim bo‘lsin. Qog‘oz qani? (Qidiradi.) Qayerda qog‘oz? Hozir hammaga bir-bir ayb qo‘yib chiqaman. (Qidiradi). Qo‘limga tushdinglar-u. Endi dodingizni xudoga ayting, tasadduqlar. Hozir men butun haqiqatni yozib yuzingizga solaman: o‘pka-jigar kolbasasi haqida ham, tovush san’atkori haqida ham yozaman. Qalashib yotipti menda bunaqa haqiqat. (Qog‘oz qidiradi.) Tavba, bu qanaqasi? Qanday kunga qoldik o‘zi-a? Haqiqat bor, ammo haqiqatni yozish uchun qog‘oz yo‘q. (Eshik oldiga borib uni ochadi.) Ketyapman.

Ichkaridan M a r i ya L u k ya n o v n a bilan S ye r a f i m a I l i n i ch n a otilib chiqishadi.

M a r i ya L u k ya n o v n a. Qayoqqa?
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Qog‘ozga. Qog‘oz yo‘q haqiqatni yozish uchun. Shlyapam bilan bir so‘m pul bering, Serafima Ilinichna. Darvoqe, Masha, senga aytib qo‘ymoqchi edim. Sal u yoq-bu yog‘ingga qarasang bo‘lardi. Bu qanaqa yurish? Yaxshimas axir. Huzurimga odamlar kelib turishipti! Intelligentlar. Vaziyat talabi bu, Masha.
M a r i ya L u k ya n o v n a. Nima qilishim kerak, seningcha, Senechka?
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Bironta broshka taqib ol, yo har ehtimolga qarshi, boshingni yuvib yur. Unutma, sen ham Podsekalnikov familiyasini olgansan. Harholda, bu o‘rtamizda qandaydir muloqot borligidan dalolat beradi.

Serafima Ilinichna kuyoviga shlyapa uzatadi, bir so‘m pul beradi.

Ha, bo‘pti, endi sizlar oshxonaga kiringlar.

M a r i ya L u k ya n o v n a bilan S ye r a f i m a I l i n i ch n a chiqib
ketishadi.
(Shlyapani kiyadi. Toshoynaning yerda yotgan sinig‘ini olib o‘ziga qaray boshlaydi.) Haqiqatan ham ancha o‘xshab ketarkanman Pojarskiyga. Miningayam o‘xshashligim bor. Lekin Minindan ko‘ra Pojarskiyga ko‘proq o‘xshayapman.
S ye r a f i m a I l i n i ch n a (eshikdan boshini suqib). Sizni bir xonim so‘rab kelipti, Semyon Semyonovich.
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Ayting, kirsin.

Xonaga K l ye o p a t r a M a k s i m o v n a kiradi.

K l ye o p a t r a M a k s i m o v n a. Grajdanin Podsekalnikov siz bo‘lasizmi?
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Ha, madam, shaxsan o‘zimman.
K l ye o p a t r a M a k s i m o v n a. Unda, tanishing men bilan. (Qo‘l uzatadi.) Kleopatra Maksimovna. Lekin siz soddagina qilib Kapochka deyishingiz mumkin.
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Yo tangrim!
K l ye o p a t r a M a k s i m o v n a. Mana, ikkalovimiz tanishib ham oldik. Endi men sizdan arzimas bir narsani iltimos qilmoqchiman.
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. O, bajonidil. Marhamat, tortinmang! Qulog‘im sizda!
K l ye o p a t r a M a k s i m o v n a. Grajdanin Podsekalnikov, siz baribir o‘zingizni otasiz. O‘tinaman sizdan, o‘zingizni men tufayli oting.
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Ie, nega endi siz tufayli?
K l ye o p a t r a M a k s i m o v n a. Xo‘p deya qoling endi, Podsekalnikov, xudbinlik qilmang, mening jatimga otaqoling o‘zingizni.
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Afsuski, ilojim yo‘q. Boshqalarga so‘z berib qo‘ydim.
K l ye o p a t r a M a k s i m o v n a. Kimga so‘z berdingiz? Raisa Filippovnagadir-da? Voy, nega unday qildingiz? Qiziq ekansiz-u, mese Podsekalnikov. Agar siz o‘sha megajin tufayli o‘zingizni otsangiz, unda Oleg Leonidovich mendan voz kechadi. Yaxshisi, siz men tufayli o‘zingizni oting, shunda Oleg Leonidovich anavi megajindan yuz o‘giradi. Negaki, Oleg Leonidovich — go‘zallik shaydosi, Raisa Filippovna bo‘lsa — uchchiga chiqqan… mochag‘ar. Buni men sizga romantik sifatida aytyapman. Raisa Filippovna, hirsining zo‘rligidan hatto stakanni kemiradi. U Oleg Leonidovichga a’zoi badanini o‘ptirishni xohlaydi. Keyin, o‘zining ham birdan-bir orzusi Oleg Leonidovichning badanini boshdan-oyoq o‘pib chiqish. Qo‘yib bersang, Oleg Leonidovichni badanini o‘paversa, o‘paversa, o‘paversa. Men bo‘lsam, aksincha, Oleg Leonidovichning qalbini yoqtiraman. Jonu dilim — uning qalbi, qalbi, qalbi. Undan keyin — jismi, ya’ni badani!.. Siz ana shu qalbga homiylik qiling, grajdanin Podsekalnikov, o‘zingizni men tufayli otaqoling. Muhabbatni g‘aflatdan uyg‘oting! Romantikani tiklang! Ana shunda minglab qizlar tobutingiz atrofiga jam bo‘lishadi, minglab yigitlar sizni o‘z nafis yelkalarida ko‘tarib olib ketishadi, minglab chiroyli ayollar…
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Ustiga oq tul yopilgan chiroyli ayollar…
K l ye o p a t r a M a k s i m o v n a. Nima dedingiz?
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Uzr, mahliyo bo‘lib qolibman, Kleopatra Maksimovna.
K l ye o p a t r a M a k s i m o v n a. A? Darrov-a? Siz judayam ehtirosli telba ekansiz, mese Podsekalnikov. Yo‘q, yo‘q, yo‘q, o‘pmang meni, o‘tinaman sizdan.
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Gapimga ishoning axir!
K l ye o p a t r a M a k s i m o v n a. Ishonaman, ishonaman. Lekin bilib qo‘ying, bu gaplardan keyin siz albatta Raisa Filippovnadan voz kechishingiz shart.
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Men hech qanaqa Raisa Filippovnani bilmayman, ko‘rmaganman ham.
K l ye o p a t r a M a k s i m o v n a. Voy, ko‘rmaganman deng? Ilgari ko‘rmagan bo‘lsangiz, endi ko‘rasiz. Hali zamon g‘irillab kelib qolsa ham ajab emas. Kela solib, hamma mening qornimdan hayratda, deb hikoya qila boshlaydi albatta. U har doim, hamma yerda qornini maqtagani-maqtagan. Lekin gapi to‘g‘ri emas, mese Podsekalnikov, qorni — hamma qorinlarga o‘xshagan xashaki bir qorin. Gapimga ishoning. Qolaversa, qorin yuz emas, har doim ko‘zdan yashiringan bo‘ladi. Lekin, mana yuz… boshqa gap. Yaqinroq keling. Sezdingizmi?
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Yo‘q.
K l ye o p a t r a M a k s i m o v n a. Voy, nega endi? Agar mening judayam xushro‘y ekanligim bu yerda yaxshi sezilmayotgan bo‘lsa, mese Podsekalnikov, unda hoziroq menikiga boraylik, u yerda darrov bunga ishonch hosil qilasiz. Karavotim tepasida fotografiyam osilgan. Ko‘rsangiz, jinni bo‘lib qolasiz. Ko‘rasiz-u o‘sha zahoti: “O Kleopatra Maksimovna, siz haqiqiy sohibjamolsiz!” deysiz, albatta.
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Yo‘g‘-e, unchalik emasdir-ov!
K l ye o p a t r a M a k s i m o v n a. Gapimga ishonavering. Siz uchun bu xuddi tomdan tarasha tushganday bo‘ladi. Qani, bo‘la qoling. Yuring, mese Podsekalnikov. O‘sha yerda, kofe ichib o‘tirib yozasiz xatingizni.
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Yozasiz? Nimani yozaman?
K l ye o p a t r a M a k s i m o v n a. Ko‘nglingiz his qilayotgan hamma narsani: o‘z husnu tarovatim bilan sizni xarob qilganim bormi, mening sevgimga sazovor bo‘lishdan umidingizni uzganingiz bormi, buning oqibatida hattoki o‘z joningizga qasd qilmoqchi bo‘lganingiz bormi — hammasini yozasiz. Qiziq, nega endi bu narsalarni sizga men o‘rgatishim kerak: axir o‘zingiz go‘zallik shaydosisiz-ku. Buning ustida romantiksiz, shunday emasmi?
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Ha! Ko‘pdan beri!
K l ye o p a t r a M a k s i m o v n a. Ana, ko‘rdingizmi, qani, yura qoling, yura qoling tezroq, mese Podsekalnikov!

Xonaga M a r i ya L u k ya n o v n a kiradi. Uning qo‘lida tog‘orada suv, sovun, mochalka.

Baribiram hozir bu yerdan ketishingizga to‘g‘ri keladi. Ana, pol yuvishadiganga o‘xshaydi.
M a r i ya L u k ya n o v n a. Yanglishdingiz: pol emas, bosh yuvaman.
K l ye o p a t r a M a k s i m o v n a. Men siz bilan gaplashayotganim yo‘q, tasaddiq. Kim o‘zi bu surbet ayol?
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. U… U…

M a r i ya L u k ya n o v n a narigi xonaga o‘tib ketadi.

Oshpazim, Kleopatra Maksimovna, oshpazim!

S ye r a f i m a I l i n i ch n a kiradi. Uning qo‘lida supurgi va xokandoz.

S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Qayoqqa ketyapsizlar? Hozir samovar qaynaydi. Balki choy ichgilari kelyapgandir xonimchaning?
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. E, jin ursin. Menga qarang, Sima? Siz xonamni supurib-sidirib, yig‘ishtirib qo‘ying. Men bu xonim bilan kofe ichgani ketyapman. (Tushuntira boshlaydi.) Bu… oyi… hm… oshpaz xotinning oyisi, Kleopatra Maksimovna! O‘shaning oyisi! Qani, ketdik.

Ketishadi. S ye r a f i m a I l i n i ch n a polni supurib bo‘lib chiqib ketadi. Xonaga Ye g o r u sh k a kiradi. Atrofga alanglaydi. Hech kim yo‘q. Qo‘shni xonadan suvning shaloplagani, Mariya Lukyanovnaning pishqirgani eshitiladi. Yegorushka eshik oldiga oyoq uchida borib, qulf teshigidan ichkariga mo‘ralaydi.

S ye r a f i m a I l i n i ch n a (qaytib kiradi). Hoy, yaxshi yigit, nima qilib bu yerda pornografiya bilan shug‘ullanyapsiz? Uyalmaysizmi? Ichkarida ayol kishi boshini, yo bo‘lmasa undanam boshqa joylarini yuvyapkan bo‘lsa-yu, siz teshikdan mo‘ralab uni tomosha qilyapsiz-a.
E g o r u sh k a. Men unga, Serafima Ilinichna, ilmiy nuqtai nazardan qaradim. Bunday nuqtada hech qanday pornografiya bo‘lishi mumkin emas.
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Nima, bunday nuqtadan boshqacha ko‘rinadimi, sizningcha?
E g o r u sh k a. Nainki boshqacha, mutlaqo teskari bo‘lib ko‘rinadi. Buni bir necha marta shaxsan o‘zimda sinab ko‘rganman. Mana, masalan, xiyobondan ketyapman, deng. Ro‘paramdan bir xonimcha kelyapti. Turgan gap, u xonimcha qaddi-qomatu husn-tarovatu bo‘yu-basti bobida ketvorgan: xullas, quling o‘rgilsin bir jononki, go‘zalligidan ko‘zing qamashib ketadi. Keyin ko‘zlaringni chirt yumib olasan-u, asta qizishib, tutay boshlaysan. Lekin shu zahoti es-hushingni yig‘ib, qani, Serafima Ilinichna, bu oyimchaga bir ilmiy nuqtai nazardan qarab ko‘ray-chi, deysanu qaraysan. Qarasang, ayol kishi ko‘zingga shunaqangi maraz bir maxluq bo‘lib ko‘rinadi, uni qanday ta’riflashga tilim ham bormaydi. Hozir men dunyoda hech nimaga havas qilmaydigan bo‘lganman. Men hamma narsaga ham shu nuqtai nazardan qaray olishim mumkin. Agar xohlasangiz, Serafima Ilinichna, sizga ham shu nuqtai nazardan bir razm solib qo‘yaman.
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Voy, o‘lmasam, xudo saqlasin!
E g o r u sh k a. Baribir, qarayman!
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Voy dod!
M a r i ya L u k ya n o v n a (kiradi). Ha, nima bo‘ldi?
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Yegorka bir nuqta kashf qilipti!
M a r i ya L u k ya n o v n a. Nima deyapsiz, oyijon, qanaqa nuqta?
E g o r u sh k a. Ilmiy nuqta, Mariya Lukyanovna! Salom!
M a r i ya L u k ya n o v n a. Ish bilan keluvdingizmi, yo o‘zingizmi?
E g o r u sh k a. Men vergul masalasida keluvdim oldingizga, Mariya Lukyanovna.
M a r i ya L u k ya n o v n a. Yana qanaqa vergul?
E g o r u sh k a. Men, Mariya Lukyanovna, kurerlikni tashlab yozuvchilikka o‘tyapman! Gazetaga bitta maqola yozuvdim, faqat vergulni qayerga qo‘yishda oqsab qolyapman.
M a r i ya L u k ya n o v n a. O, tabriklayman! To‘y qachon, Yegorushka?
E g o r u sh k a. To‘yning bunga nima daxli bor, Mariya Lukyanovna?
M a r i ya L u k ya n o v n a. Baski yozuvchi bo‘libsiz, demak sevib qolgansiz. Demak, ilhom pariyingiz paydo bo‘lgan, Yegorushka.
E g o r u sh k a. Topdingiz, Mariya Lukyanovna, paydo bo‘ldi.
M a r i ya L u k ya n o v n a. Xo‘sh, kim ekan o‘sha pari? Ismi nima, a, Yegorushka?
E g o r u sh k a. Parining ismimi?
M a r i ya L u k ya n o v n a. Ha.
E g o r u sh k a. Aleksandr Petrovich Kalabushkin.
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Voy tavba! Nima balo, jinni-minni bo‘lganmisan?
E g o r u sh k a. Rost aytasiz, Serafima Ilinichna, telba bo‘lib qoldim. Men yozuvchi bo‘lishni hech qachon xayolimga ham keltirmagan edim, lekin uni — Aleksandr Petrovichni ko‘rdim-u — yozuvchi bo‘ldim-qoldim. U meni shunaqangi ilhomlantiryaptiki, Mariya Lukyanovna, qo‘lim o‘zidan-o‘zi ruchkaga tashlanib, xohlasam-xohlamasam, yozib yotipti, yozib yotipti, yozib yotipti.
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Nimasi bilan ilhomlantiryapti u seni, Yegorushka?
E g o r u sh k a. Shahvatparastligi bilan, Serafima Ilinichna. Gazetagayam shu haqda yozdim.
M a r i ya L u k ya n o v n a. Xo‘sh, nimalar deb yozdingiz, Yegorushka?
E g o r u sh k a. Agar keyin vergullarini qo‘yib bersangiz, sizga o‘qib berishim mumkin. Maqolam bunday boshlanadi. (O‘qiydi.) “Grajdanin gazeta redaktoriga. Olimlar oyda dog‘ borligini isbotlashgan. Madaniyat va istirohat bog‘idagi torozu, kuch o‘lchagich va tirning mudiri Aleksandr Petrovich Kalabushkin jinsiy aloqa bobida shunday dog‘ hisoblanadi. Kucho‘lchagich bilan torozuning bu gapimizga daxli yo‘q. Qolaversa, kucho‘lchagichning kurerlar uchun hech qanday ahamiyati yo‘q, chunki biz, kurerlar, o‘z kuchimizni grajdanlar urushida mehnatkash xalq ozodligi uchun kurashib sinovdan o‘tkazganmiz, lekin tir masalasiga kelsak, u yopiq, yoz bo‘yi bir marta ham ochilmadi. Tir yopiq, ammo kurerlar otishni xohlaydilar! Holbuki, Aleksandr Petrovich Kalabushkin har kuni kechqurun ish joyida ko‘rinmay, vaqtini restoranda, (shahvoniy Don Juan nusxa) sifatida o‘tkazadi Margarita Ivanovna Peresvetova bilan. Talab shuki, redaktor o‘zining temir panjasi bilan Kalabushkinning jinsiy axloqsizligini ildiz-pildizi bilan yulib tashlasin! Imzo chekildi: “O‘ttiz besh ming kurer”.
M a r i ya L u k ya n o v n a. Nahotki, chindanam o‘ttiz besh mingta kurer imzo chekkan bo‘lsa?
E g o r u sh k a. Yo‘q, bir o‘zim qo‘l qo‘ydim.
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Nega endi o‘ttiz besh ming kurer uchun siz qo‘l qo‘ydingiz?
E g o r u sh k a. “O‘ttiz besh ming kurer” bu — mening adabiy taxallusim, Serafima Ilinichna.
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Esingizni yeb qo‘yibsiz, Yegor Timofeevich. Uyalmadingizmi? Hech narsadan-hech narsa yo‘q bir odamni badnom qilyapsiz-ku.

Xonaga A l ye k s a n d r P ye t r o v i ch bilan M a r g a r i t a I v a n o v n a yugurib kirishadi.

A l ye k s a n d r P ye t r o v i ch. Mariya Lukyanovna, yostiqdoshingiz shu yerdami?
M a r i ya L u k ya n o v n a. Juda vaqtida keldingiz. Kela qoling, o‘rtoq Kalabushkin. Mana, Yegor kelgan ekan. O‘zingiz gaplasha qoling u bilan.
A l ye k s a n d r P ye t r o v i ch. Xo‘sh? Nima gapingiz bor edi, Yegor Timofeevich.
E g o r u sh k a. Gapmi? Gap bunday, o‘rtoq Kalabushkin. “Vaqtini restoranda, shahvoniy nusxa sifatida o‘tkazadi” jumlasida, sizningcha, vergul qayerga qo‘yiladi?
A l ye k s a n d r P ye t r o v i ch. “Shahvoniy” so‘zidan oldin.
E g o r u sh k a. “Shahvoniy” so‘zidan oldin. Xo‘p, mersi sizga. Redaktsiyaga chopdim. (Yugurib chiqib ketadi.)
M a r i ya L u k ya n o v n a. Nima qilib qo‘ydingiz? Nima qilib qo‘ydingiz? Hozir siz bir savodsiz odamni savodxon qildingiz. Lekin bu bilan nima orttirdingiz? Siz bu bilan, Aleksandr Petrovich, o‘z boshingizga balo orttirdingiz. Nahotki, o‘sha shahvoniy nusxaning kimligini bilmasangiz?
A l ye k s a n d r P ye t r o v i ch. Yo‘q, bilmayman, kim ekan?
M a r i ya L u k ya n o v n a. O‘zingiz?
A l ye k s a n d r P ye t r o v i ch. Men-a?
M a r g a r i t a I v a n o v n a. O‘zingni go‘llikka solmay qo‘ya qol. To‘g‘risini aytaver, qaysi mochag‘ar bilan o‘tirgan eding?
A l ye k s a n d r P ye t r o v i ch. Sen bilandir-da, Margarita Ivanovna.
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Siz bilan, siz bilan.
M a r i ya L u k ya n o v n a. Ha, hammasini aniq yozgan. Siz haqingizda ham, Margarita Ivanovna, tir to‘g‘risidayam.
A l ye k s a n d r P ye t r o v i ch. Orqasidan yuguringlar! Qaytaringlar uni! Tir albatta ochiladi deb aytinglar unga — miltiqlarni tuzatdik! Endi tirni ochamiz! Bo‘la qolinglar, yuguringlar, bo‘lmasa ketib qoladi.

M a r i ya L u k ya n o v n a bilan S ye r a f i m a I l i n i ch n a yugurib chiqib ketishadi.
A l ye k s a n d r P ye t r o v i ch. Endi nima qildik?
M a r g a r i t a I v a n o v n a. Hech tashvish qilma. Kiftini keltiramiz. Seni xafa qildirib qo‘ymayman.

A l ye k s a n d r P ye t r o v i ch bilan M a r g a r i t a I v a n o v n a
K a l a b u sh k i n n i n g xonasiga kirib ketadilar.
Savdo xodimi N i k i f o r A r s ye n t ye v i ch P u g a ch yo v kiradi.

P u g a ch yo v. Ana xolos — hech zog‘ yo‘q-ku.

Yozuvchi V i k t o r V i k t o r o v i ch kiradi.

V i k t o r V i k t o r o v i ch. Grajdanin Podsekalnikov — siz bo‘lasizmi?
P u g a ch ye v. Yo‘q, o‘zim uni kutyapman.
V i k t o r V i k t o r o v i ch. Shunday deng. Ha-a…

Hazrat Ye l p i d i y kiradi.

H a z r a t Ye l p i d i y. Ma’zur ko‘rasiz. Sizmisiz Podsekalnikov?
V i k t o r V i k t o r o v i ch. Yo‘q, men emas.
H a z r a t Ye l p i d i y. Demak, sizsiz?
P u g a ch yo v. Men ham emasman.

A r i s t a r x D o m i n i k o v i ch G r a n d – S k u b i k kiradi.

H a z r a t Ye l p i d i y. Shu bo‘lsa kerag-ov. Siz Podsekalnikovmisiz?
A r i s t a r x D o m i n i k o v i ch. Yo‘g‘e, nima deyapsiz, men emas!

O‘z xonasidan A l ye k s a n d r P ye t r o v i ch chiqadi. Hamma u tomon tashlanadi.

A r i s t a r x D o m i n i k o v i ch. Aleksandr Petrovich.
P u g a ch yo v. O‘rtoq Kalabushkin!

Xonaga R a i s a F i l i p p o v n a o‘qday otilib kiradi.

R a i s a F i l i p p o v n a. A-a, axiri qo‘limga tushdingizmi, o‘rtoq Kalabushkin! Hoziroq qaytib bering o‘n besh so‘m pulimni!
A l ye k s a n d r P ye t r o v i ch. Axir odamlar oldida sharmanda qilmang meni, Raisa Filippovna!
R a i s a F i l i p p o v n a. Nimaga bo‘lmasa o‘zingiz lo‘ttibozlik qildingiz? Siz meni aldadingiz, o‘rtoq Kalabushkin! O‘sha Podsekalnikovingizni pesh qilib, meni rosa tuzladingiz. O‘n besh so‘mni sizga nima uchun beruvdim? O‘sha mochag‘ar tufayli o‘zini otsin debmi? Menga nima va’da qilgan edingiz, o‘rtoq Kalabushkin? Va’dangizga ko‘ra Podsekalnikovdan men foydalanishim kerak edi, ammo aslida undan Kleopatra Maksimovna foydalanyapti-ku.
V i k t o r V i k t o r o v i ch. Afv etadilar! Bunga Kleopatra Maksimovnaning nima daxli bor? Axir siz menga so‘z bergan edingiz-ku, o‘rtoq Kalabushkin?
H a z r a t Ye l p i d i y. Ie, hali siz unga va’da qilibmidingiz, o‘rtoq Kalabushkin? Unda men nega pul to‘ladim sizga?
A l ye k s a n d r P ye t r o v i ch. O‘rtoqlar! O‘rtoqlar, lotereya bileti sotib olganingizda, pulni nima uchun to‘laysizlar? Baxtingizni sinash uchun. Yo ostidan, yo ustidan deb tavakkal qilish uchun, o‘rtoqlar. Podsekalnikov bilan bo‘ladigan ishingiz ham shunga o‘xshash narsa. Rahmatli marhum hali tirik, u o‘limi oldidan yozib qoldirishi lozim bo‘lgan xatlarning esa, sanog‘i yo‘q. Masalan, mana bunday xatlar uyushtirilgan: “Qo‘yning son go‘shti uchun qilingan reviziya qurboni sifatida o‘lyapman”. “Avtoinspektsiya xodimlarining ablahligini ko‘rib yashay olmayman”. “Mening o‘limimda matbuotimizdan o‘zga hech kimni ayblamasliklarini so‘rayman”. Hokazo va hokazo. Barcha xatlar unga topshiriladi, lekin u qay bir xatni tanlab oladi, buni men aytolmayman, o‘rtoqlar.
A r i s t a r x D o m i n i k o v i ch. Darvoqe, o‘rtoqlar, u allaqachon tanlab bo‘lgan. U intelligentsiya foydasiga o‘zini otadi. Men bu haqda hozirgina uning shaxsan o‘zi bilan suhbatlashib oldim.
A l ye k s a n d r P ye t r o v i ch. Bu ishingiz g‘irt sullohlik, menimcha, Aristarx Dominikovich. Siz hamma mijozlar qatori, men orqali harakat qilishingiz kerak edi.
A r i s t a r x D o m i n i k o v i ch. Mijozlaringiz uchun boshqa murda qidiring — topguningizcha kutib turishsin.
A l ye k s a n d r P ye t r o v i ch. Yo‘q, siz kutib turasiz.
A r i s t a r x D o m i n i k o v i ch. Rus ziyolilari masalasiga kelsak, ularning qurbi yetmaydi ortiq kutishga.
P u g a ch ye v. Nima, sizningcha, savdo ahlining qurbi yetar ekanmi kutishga, o‘rtoq?
H a z r a t Ye l p i d i y. Xo‘sh, dinimiz-chi? Tokay sabru qanoat qilgay?
V i k t o r V i k t o r o v i ch. Muqaddas san’at-chi?
R a i s a F i l i p p o v n a. Muhabbat-chi?
P u g a ch ye v. Nimaga endi hadeb san’at, san’at deyaverasizlar! Savdo ham san’at.
V i k t o r V i k t o r o v i ch. O‘zingiz nima uchun nuqul savdo, savdo deyaverasiz? San’at ham — savdo. Axir biz — yozuvchilarning hayoti ham muzikachilarnikiga o‘xshaydi. Bizlar alohida-alohida stol ortida o‘tirib, vaqti-vaqti bilan tush muzikasini chalamiz. Goh mehmonlarni, goh mezbonlarni tabriklab chalamiz. Lekin men Tolstoy bo‘lishni xohlayman, karnay chalishni emas!
A r i s t a r x D o m i n i k o v i ch. Yo‘q, aziz o‘rtoqlar, sizlar yaxshisi, intelligentsiya nima o‘zi, degan savol ustida bosh qotiringlar-u bizlarga bir oz bo‘lsa ham quloq osinglar. O‘tinaman, bizlarga sal-pal e’tibor qilinglar, aziz o‘rtoqlar.
H a z r a t Ye l p i d i y. Biz yosh-yalanglar e’tiborini o‘zimizga qaratmog‘imiz lozim. Ularni jalb qilmog‘imiz kerak!
A r i s t a r x D o m i n i k o v i ch. To‘g‘ri, lekin nima bilan? Nimangiz bilan jalb qilmoqchisiz?
V i k t o r V i k t o r o v i ch. Nima bilan bo‘lardi? G‘oyalarimiz bilan!
A r i s t a r x D o m i n i k o v i ch. Lekin siz ilgari qanday bo‘lganini bir eslab ko‘ring. Ilgari odamlarda g‘oya bo‘lgan va shu g‘oya yo‘lida qurbon bo‘lishgan. Hozirgi paytda bo‘lsa, o‘lishni xohlagan odamlarda hech qanday g‘oya yo‘q, g‘oyasi bor odamlar esa o‘lishni xohlashmaydi. Biz mana shu holga qarshi kurashishimiz kerak.
H a z r a t Ye l p i d i y. Istaymizki, marhum bizning tegirmonga suv quysin.
P u g a ch ye v. Ya’ni, sizning tegirmonga demoqchisiz?
H a z r a t Ye l p i d i y. Yo‘q, bizning tegirmonga!
P u g a ch ye v. Yo‘q, sizning tegirmonga!
V i k t o r V i k t o r o v i ch. Ha, sizning emas, bizning tegirmonga.
A r i s t a r x D o m i n i k o v i ch. Nega endi biznikigamasu siznikiga bo‘larkan?
V i k t o r V i k t o r o v i ch. Chunki biznikiga, siznikigamas!
A l ye k s a n d r P ye t r o v i ch. Sekin, sekin, o‘rtoqlar! Talashmanglar! Axir hammangiz bitta tegirmondan chiqqansizlar-ku, nima qilasiz bahslashib? Undan ko‘ra, hammangiz qo‘lni qo‘lga berib, birgalikda foydalaninglar marhumdan.
R a i s a F i l i p p o v n a. Hammamizga bitta o‘lik kamlik qiladi.
V i k t o r V i k t o r o v i ch. Biz uchun o‘likning o‘zi muhim emas. Balki, o‘likdan qoladigan narsa muhim.
P u g a ch ye v. Hech nima qolmaydi o‘likdan.
V i k t o r V i k t o r o v i ch. Yo‘q, qoladi.
P u g a ch ye v. Nima qoladi?
V i k t o r V i k t o r o v i ch. Qurt qoladi. Butun kuch-qudrat mana shunda, o‘rtoqlar. Qurt — bu mangu zahmatkash maxluq. U o‘rmalab yurib, asta kemira boshlaydi.
P u g a ch ye v. Nimani kemiradi?
V i k t o r V i k t o r o v i ch. Mayli, u kemirishni eng zaif jonzoddan boshlasin. Siz, Fedya Pituninni tanimaysizmi, moboda?
A r i s t a r x D o m i n i k o v i ch. Kim u?
V i k t o r V i k t o r o v i ch. Ajoyib nusxa. Ijobiy obraz. Lekin qandaydir ma’yus, g‘amgin kayfiyatga tushgan. Boyagi qurtdan solib qo‘yish kerak uning qo‘yniga. Faqat bittagina bo‘lsa kifoya. Qurtlarning qanday urchishi haqida eshitganmisizlar?

S ye m yo n S ye m yo n o v i ch kiradi.

S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Hammangiz meni huzurimgami?
A r i s t a r x D o m i n i k o v i ch. Bu odamlar sizning olijanob ishga bel bog‘laganingizni eshitib, sizga tahsin o‘qigani kelishipti, grajdanin Podsekalnikov.
P u g a ch ye v. Eng oxirgi umidimiz sizdan, Semyon Semyonovich.
H a z r a t Ye l p i d i y. Siz yo‘lboshchisiz! Siz jafokash xilqatsiz!
V i k t o r V i k t o r o v i ch. Ona-Rossiyaning fidoyisisiz! Siz qahramonsiz!
R a i s a F i l i p p o v n a. Siz men uchun eng suyukli zamonaviy qahramonsiz!
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Qo‘ying-e, judayam oshirvordingiz-u…
R a i s a F i l i p p o v n a. Kamtarlik qilmang, siz haqiqiy qahramonsiz!
A r i s t a r x D o m i n i k o v i ch. Qachon otmoqchi bo‘lyapsiz, o‘zingizni, Semyon Semyonovich?
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Hali bir qarorga kelganimcha yo‘q.
R a i s a F i l i p p o v n a. O‘tinaman, hech tortinmang.
A r i s t a r x D o m i n i k o v i ch. Aytaylik, ertaga kunduz soat o‘n ikki… ma’qulmi sizga?
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Ertagami?
A r i s t a r x D o m i n i k o v i ch. Ertagacha sabr qiling, Semyon Semyonovich.
H a z r a t Ye l p i d i y. Biz xayrlashuv marosimi uyushtiramiz siz uchun.
P u g a ch ye v. Tantanali ziyofat beramiz sizning sha’ningizga, Semyon Semyonovich.
V i k t o r V i k t o r o v i ch. Biz sizni muborakbod qilamiz, grajdanin Podsekalnikov.
A r i s t a r x D o m i n i k o v i ch. Ertaga soat o‘nda boshlasak, sizga ma’qul bo‘ladimi?
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Ertaga soat o‘nda?
A r i s t a r x D o m i n i k o v i ch. Ziyofat.
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. E, ziyofat, deng… Ha, ma’qul.
A r i s t a r x D o m i n i k o v i ch. Demak, kelishdik. Ertaga ertalab soat o‘nda kuzatuv marosimini ochiq deb e’lon qilamiz. Roppa-rosa soat o‘n ikkida esa, siz safarga jo‘naysiz.
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Safarga? Qayoqqa?
A r i s t a r x D o m i n i k o v i ch. Aniq aytolmayman. Mavhumotga… Noma’lum yoqqa. Kutamiz.
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Men yo‘lni bilmayman-ku, aziz o‘rtoqlar.
A r i s t a r x D o m i n i k o v i ch. O‘zimiz kirib olib ketamiz sizni, Semyon Semyonovich. Xo‘p, xayr.

Ketishadi.
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch (yolg‘iz). Demak, ertaga so‘nggi yo‘lga jo‘nayman. Narsalarni yig‘ishtirish kerak. Portsigar… buni akamga jo‘nataman… Yelets shahriga. Paltomniyam… Akamga… jo‘nataman… yana yo‘l-yo‘l shimimniyam… yo‘q, bu shimni, yaxshisi o‘zim kiyaman. Ziyofatga kiyib boraman. Yo‘l-yo‘l shim ziyofatga yarashadi.

S ye r a f i m a I l i n i ch n a bilan M a r i ya L u k ya n o v n a kirishadi.

M a r i ya L u k ya n o v n a. Uff. Rosa terga pishdik-da. Zo‘rg‘a yetib oldik Yegor Timofeevichga.
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Mana, shimimga dazmol bosib, so‘kilgan yerini chatib bering. Men uni ertaga kiymoqchiman, Serafima Ilinichna.
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Nima hojati bor shimni to‘zitishning. O‘zi qayoqqa bormoqchisiz buni kiyib, Semyon Semyonovich?
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Haligi… men… men ishga joylashmoqchiman.
M a r i ya L u k ya n o v n a. Voy, rostdanmi, Senya? Qachon?
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Ertaga roppa-rosa soat o‘n ikkida.
M a r i ya L u k ya n o v n a. Xayriyat! Qanaqa ish ekan? Vaqtinchalikdir-da?
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Yo‘q, doimiy, shekilli.
M a r i ya L u k ya n o v n a. Oyi, dazmolga cho‘g‘ soling. Shimingni hozir dazmol ham qilamiz, chatib ham beramiz.

M a r i ya L u k ya n o v n a bilan S ye r a f i m a I l i n i ch n a shimni olib chiqib ketishadi.

S ye m yo n S ye m yo n o v i ch (yolg‘iz). Ertaga roppa-rosa soat o‘n ikkida. Agar roppa-rosa soat o‘n ikkida… bo‘lsa, unda soat o‘n ikki yarimda… hattoki o‘n ikkidan besh minut o‘tganda qayerda bo‘laman? Nima? Kim aytib berishi mumkin buni? Kim?

Qo‘shni ayol bilan Yo sh y i g i t kiradi. Yosh yigitning qo‘lida quti bilan tugun.

Q o‘ sh n i a yo l. Semyon Semyonovich, manavi yigitcha shu yerda birpasgina o‘tirib tursin, maylimi?
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Kim u?
Q o‘ sh n i a yo l. Anisya xolaning jiyani. Qishloqdan kelipti. Anisya xolaning eshigi qulf. Bir zumgina shu yerda o‘tirib tursin, men g‘irillab borib xolasidan kalit olib kelaman. U sizga xalaqit qilmaydi, Semyon Semyonovich, judayam yuvosh, qishloqdan kelgan.
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Mayli, o‘tiraversin…

Q o‘ sh n i x o t i n chiqib ketadi. Yosh yigit stulga o‘tiradi. Pauza.

… Xo‘-o‘sh, yigitcha, siz qanday fikrdasiz?.. Azbaroyi xudo, gapimni bo‘lmang, oldin yaxshilab o‘ylab oling. Mana, faraz qilaylik, siz ertaga soat o‘n ikkida qo‘lingizga to‘pponcha olasiz-u … O‘tinaman, gapimni bo‘lmang. Yaxshi, faraz qilaylik, olasiz-u… stvolini og‘zingizga tiqasiz… Yo‘q, tiqasiz… Yaxshi, bu faqat faraz. Og‘zingizga tiqasiz. Mana, tiqdingiz ham. Shu mahal ko‘z oldingizga bir soniyali vaqt vujudga keladi. Qani, mana shu soniyaga falsafiy nuqtai nazardan yondoshib ko‘raylik. Soniya o‘zi nima? Chiq-chiq. Ha, bir marta chiq-chiq — bir soniya. Ana shu birinchi “chiq” bilan ikkinchi “chiq” o‘rtasida devor mavjud. Ha, devor, ya’ni to‘pponchaning stvoli. Tushunyapsizmi? Mana o‘sha stvol. Bu yeri — birinchi “chiq”. Bu yeri — ikkinchi “chiq”. Aytmoqchimanki, yigitcha birinchi “chiq” — bu hali hamma narsa bor, degani, ammo ikkinchi “chiq” endi shimildiriq ham yo‘q degani. Shi-mil-di-riq ham. Tushunyapsizmi? Nima uchun bunday? Shuning uchunki, to‘pponchaning manavi yerida tepki bor. Endi ana shu tepkiga falsafiy nuqtai nazardan yondashib ko‘raylik. Mana, yondashyapsiz. Yondashdingiz. Bosdingiz. Shunda paq-puq degan sado eshitiladi. “Paq” — bu hali birinchi “chiq” degani, ammo “puq” — endi bu ikkinchi “chiq”dan darak. Aytmoqchimanki, birinchi “chiq” bilan “paq”qa daxldor bo‘lgan hamma narsani tushunaman, lekin ikkinchi “chiq” bilan “puq”qa aloqador bo‘lgan narsalarni mutlaqo tushunmayman. Birinchi “chiq” paytida men hali o‘zim bilan, xotinim bilan, qaynonam bilan birgaman, quyosh ham, havo ham, suv ham men bilan — buni tushunaman. Ammo ikkinchi “chiq”dan keyin esa — men chiqitga chiqaman… Xotinsiz qolaman… To‘g‘ri, xotinsiz qolish… buyam tushunarli menga, ammo qaynonasiz qolish… o, buni men judayam yaxshi tushunaman, lekin o‘zimdan ketganim — o‘zimni yo‘qotganimni mutlaqo tushunolmayman. Axir, qanday qilib men o‘zimsiz qolishim mumkin? Tushunyapsizmi, a? Shaxsan men — Podsekalnikovman. Ya’ni, o-dam-zod-man. Qani, odamzodga falsafiy nuqtai nazardan yondashib ko‘raylik. Darvin bizga insonning xujayra ekanligini quruq raqamlar tilida isbotlab bergan. Azbaroyi xudo, gapimni bo‘lmang. Inson — xujayra demak. Mana shu xujayra ichida uning ruhi hibsda yotadi. Buni tushunaman. Siz o‘q otib xujayrani parchalaysiz, shunda ruh uchib chiqib ketadi. Uchib chiqqandan keyin turgan gapki: “Hamdu sano! Hamdu sano!” deb chinqirib ucha boshlaydi. Turgan gapki, shunda uni xudo o‘z dargohiga chaqirib oladi. So‘ng uni so‘roq qila boshlaydi. Xo‘sh, kimning ruhisan? Podsekalnikovning, parvardigori olam. Iztirob chekkanmisan? Ha, iztirob chekkanman. Unday bo‘lsa, bor, o‘yna, kuyla! Shundan keyin ruh o‘ynab, kuylay boshlaydi (kuylaydi). “Parvardigorga hamdu sano, zaminu zamonga osoyishtalik, bandalarga tinchlik-omonlik”. Buni tushunaman. Lekin bordi-yu, o‘sha xujayra bo‘m-bo‘sh bo‘lsa-chi, u yerda ruhdan asar ham yo‘q bo‘lsa-chi? Unda nima bo‘ladi? Siz nima deysiz? Hayot bormi u dunyoda, yo yo‘qmi? Sizdan so‘rayapman! (Yosh yigitni silkita boshlaydi.) Sizdan so‘rayapman — bormi yo yo‘qmi? Bormi yo yo‘qmi? Javob bering! Gapirsangiz-chi!

Q o‘ sh n i a yo l kiradi.

Q o‘ sh n i a yo l. Mana, kalitni olib keldim. Rahmat sizga, Semyon Semyonovich. Bo‘lmasa, bola sho‘rlik hech nima qilolmasdi. Negaki, u karsoqov. Tiliyam yo‘q, qulog‘iyam kar. Xo‘p, rahmat sizga, rahmat. (Chiqib ketishadi.)

P a r d a.

UChINChI PARDA

Yozlik “Madaniyat va hordiq” bog‘ida ochiq havodagi restoran. Stol atrofida
K a l a b u sh k i n, G r a n d-S k u b i k, P u g a ch ye v, V i k t o r V i k t o r o – v i ch, H a z r a t Ye l p i d i y, M a r g a r i t a I v a n o v n a, K l ye o p a t r a M a k s i m o v n a, R a i s a F i l i p p o v n a, Z i n k a P a d ye s p a n ,
G r u n ya l a r o‘tirishipti. Tir yaqinidagi skameykalarga lo‘lilar xori joylashgan. Semyon Semyonovichning hammayog‘iga qog‘oz lentalar o‘ralgan, qog‘oz pistonlar sochilgan. Lo‘lilar Podsekalnikov sha’niga qo‘shiq aytmoqdalar.

S ye m yo n S ye m yo n o v i ch (o‘zicha). Demak, ertaga soat o‘n ikkida.

L o‘ l i l a r (kuylashadi). Keldi aziz mehmonimiz
Semyon Semyonovich — jonimiz.
Senya, Senya, Senya,
Senya, Senya, oq iching,
Senya, Senya, oq iching.

Lo‘li ayol to‘nkarilgan gitara ustiga qadah qo‘yib, uni Semyon Semyonovichga tutadi.

L o‘ l i l a r. Oq iching, oq iching, oq iching, oq iching!

Hamma qo‘lida qadahlar bilan o‘rnidan turadi.
H a m m a. Oq iching, oq iching, oq iching, oq iching!

Semyon Semyonovich qadahdagi vinoni ichib bo‘lgach, uni yerga otib chil-chil qiladi. Mehmonlar qarsak chalishadi.

P u g a ch ye v. Mana buni shovvoz yigit deydilar! Mana buni azamat yigit deydilar! Ofarin! Qoyilman!
M a r g a r i t a I v a n o v n a. Mana shuning uchun ham yaxshi ko‘raman-da sizni, Semyon Semyonovich. Kostya! Kostyajon! Yashshamagur Kostka!

O f i ts i a n t yugurib keladi.

Singan qadah uchun yetmish to‘qqiz tiyin yozib qo‘y. Ichinglar! Ichinglar! Siz nega ichmayapsiz? Semyon Semyonovich?
K l ye o p a t r a M a k s i m o v n a (Semyon Semyonovichga sir tutib). Ochig‘ini aytsam: mening oyim lo‘li bo‘lgan. O‘n besh yoshimdayoq xuddi bir olmaning ikki pallasidek onamning o‘zginasi bo‘lganman. Esimda, o‘zimga tufli buyurtgani Bokuga borgan edim. Keyin nima bo‘ldi deng? Etikdo‘z meni uddalay olmay, alamidan oyog‘imdan g‘archcha tishlab olsa bo‘ladimi… o‘sha yerdan to‘g‘ri kasalxonaga olib ketishdi meni. Shu-shu erkak zotini ko‘rgani ko‘zim yo‘q. Keyin meni bir chet ellik sevib qoldi. U meni boshdan-oyoq paqqos xorijiy liboslar bilan yasantirmoqchi bo‘ldi, lekin men unga: “Yo‘q!” — dedim. Undan keyin menga bir partiya a’zosi shaydo bo‘lib qoldi. Yo tangrim, shunaqayam oshig‘u shaydo bo‘ldiki, asti qo‘yaverasiz. U meni tizzasiga o‘tqazib olib: “Kapochka, men senga butun dunyoni tomosha qildiraman. Ketdik, yur, Irkutskka!” — degan edi. Lekin men ungayam: “Yo‘q!” deb javob berganman. Shundan keyin, uni partiyadan dumini tugishdi. Keyin meni bir uchuvchi xohlab qoldi. Lekin men mazax qilib, uning ustidan kuldim. Shunda u samolyotida osmonga ko‘tarilib, ho‘ng-ho‘ng yig‘layverdi, yig‘layverdi, to samolyoti bilan yerga qulab halok bo‘lguncha yig‘ladi. Endi bo‘lsa, Oleg Leonidovich holi-jonimga qo‘ymayapti. Uni ko‘rgan xotinlar tappa-tappa yiqilib hushlaridan ketishadi. Raisa bo‘lsa, hirsi jo‘sh urganidan, stakanni g‘ajigani-g‘ajigan, kechayu kunduz Oleg Leonidovichning eshigi tagida poyloqchilik qiladi, lekin Oleg Leonidovich faqat meni xohlaydi. U mening tanimni, vujudimning hammayog‘ini xohlaydi. Lekin men unga nuqul: “Yo‘q!” — deb javob qilyapman. Gapimni eshitmayapsiz-ku, Semyon Semyonovich!
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Soat necha bo‘ldi? A?
M a r g a r i t a I v a n o v n a. Soat o‘n ikkiga hali ancha bor, Semyon Semyonovich.
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Ancha bor, deng?
M a r g a r i t a I v a n o v n a (stol osha). Ha, ancha bor, Semyon Semyonovich. Siz uni o‘ylamang. Yaxshisi miriqib-miriqib iching, Semyon Semyonovich.
H a z r a t Ye l p i d i y (Grunyaning qulog‘iga). Bir kuni Pushkin hammomga boripti…
G r u n ya. Pushkin to‘g‘risida gapirmang menga. Men adabsiz gaplarni yoqtirmayman.
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Ofitsiant!
I k k i n ch i o f i ts i a n t. Nima buyuradilar?
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Soat necha bo‘ldi? A?
I k k i n ch i o f i ts i a n t. Bilishimcha, soat hademay o‘n ikki bo‘ladi-yov, Semyon Semyonovich.
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Hademay?
I k k i n ch i o f i ts i a n t. Hademay, Semyon Semyonovich.
H a z r a t Ye l p i d i y (Raisa Filippovnaning qulog‘iga engashib). Bir kuni Pushkin hammomga boripti.

R a i s a F i l i p p o v n a xandon tashlab kula boshlaydi.

R a i s a F i l i p p o v n a (kulib turib). Boring-e, uyatsiz! Voy, sharmanda! Voy chidolmayman! Men hozir uni yaqqol ko‘z oldimga keltirdim. Xo‘sh, keyin-chi?..
H a z r a t Ye l p i d i y. Xullas, hammomga kiripti…
A r i s t a r x D o m i n i k o v i ch. Muhtaram jamoa! Bir lahza quloq berishingizni so‘rayman! Biz hozir Semyon Semyonovichni, agar ta’bir joiz bo‘lsa, ajoyib bir dunyoga kuzatyapmiz. U shunday dunyoki, u yerdan hech kim qaytmaydi.
P u g a ch ye v (kinoya bilan). Chet elga bo‘lsa kerak-da?
A r i s t a r x D o m i n i k o v i ch. Yo‘q, undan ham nariga.
P u g a ch ye v. Safaringiz ko‘ngilli o‘tsin.
A l ye k s a n d r P ye t r o v i ch. Nega gapni bo‘lasiz, grajdanin? Davom eting, Aristarx Dominikovich!
O v o z l a r. Jim! Tinchlaninglar!

Oraga sukunat cho‘kadi.

H a z r a t Ye l p i d i y (sekin). Keyin Pushkin lozimini yecha boshlapti.

Raisa Filippovna xandon tashlab kula boshlaydi.

O v o z l a r. Jim! Tsss!
R a i s a F i l i p p o v n a (kulgi aralash). Men uni judayam yaqqol tasavvur qilyapman… Keyin-chi?
A r i s t a r x D o m i n i k o v i ch. Ardoqli Semyon Semyonovich! Siz o‘zingizga g‘oyat ajoyib va to‘g‘ri yo‘l tanladingiz. Bu yo‘ldan siz qat’iy ishonch va dadil boravering, orqangizdan albatta boshqalar ham ergashadi.
R a i s a F i l i p p o v n a (kulgi aralash). Xo‘sh, hammomchi xotin nima depti?
A r i s t a r x D o m i n i k o v i ch. Son-sanoqsiz jo‘shqin, qaynoq va navqiron boshlar siz kashf etgan yo‘l tomon buriladilar, shunda qabrlar uzra onalar faryodi yangraydi, shunda buyuk vatan larzaga keladi. Oqibat hokimiyat o‘z qo‘lini savdogarga cho‘zadi, savdogar esa o‘z qo‘lini ishchiga cho‘zadi, ishchi esa o‘z navbatida, qo‘lini…
H a z r a t Ye l p i d i y. Pushkin bo‘lsa, hammomchi ayolga qofiyali qilib… (qulog‘iga) depti.
A r i s t a r x D o m i n i k o v i ch. Shon-sharaf bo‘lsin sizga, aziz Semyon Semyonovich! Ura!
H a m m a. Urrraaa!!!
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Qimmatli ziyofat qatnashchilari!
O v o z l a r. Tssss…
A l ye k s a n d r P ye t r o v i ch. Diqqat! Tinchlik saqlansin!

Hamma jim bo‘lib qoladi.

Ana endi gapiravering, Semyon Semyonovich.
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Soat necha bo‘ldi? A?
M a r g a r i t a I v a n o v n a. Siz uni o‘ylamang, yaxshisi, miriqib-miriqib iching, Semyon Semyonovich.
P u g a ch ye v. Men deyarli tanqidchi… emasman, Aristarx Dominikovich, men savdogarman. Lekin shuni qayd qilishim kerakki, Aristarx Dominikovich, siz bag‘oyat chiroyli gapirdingiz. O‘ylaymanki, Aristarx Dominikovich, agar hokimiyatimiz bizga qo‘l uzatsa, juda ajoyib ish bo‘lgan bo‘lardi.
V i k t o r V i k t o r o v i ch. Undan ko‘ra oyog‘ini uzatsa yaxshi bo‘lardi…
Z i n k a P a d ye s p a n . Meni kechiring, xabarim yo‘q ekan; siz bugun soat o‘n ikkida o‘zingizni otarmishsiz. Shu munosabat bilan, ruxsat etsangiz, sizning sog‘lig‘ingiz uchun ichsam.
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Hozir soat necha bo‘ldi?
M a r g a r i t a I v a n o v n a. Siz hech nimani o‘ylamay ichavering, Semyon Semyonovich!
Z i n k a P a l ye s p a n . Janob kavalerlar, qani, o‘zingizni ko‘rsating. Biron-bir sho‘x narsa taklif qiling.
H a z r a t Ye l p i d i y. “Ura” deb qichqirishni taklif qilaman jamoaga.
V i k t o r V i k t o r o v i ch. Hamma baravariga!
H a m m a. Urrraaa!
A l ye k s a n d r P ye t r o v i ch. Ofitsiantlar! Shampan vinosi keltiring!
P u g a ch ye v. Qani, o‘n so‘mlik qilib bir yurakni ezadiganidan olinglar!
L o‘ l i l a r (kuylashadi).
Oy, matushka, skuchno mne,
Sudarыnya, grustno mne.
H a z r a t Ye l p i d i y. Xo‘ppa!
A l ye k s a n d r P ye t r o v i ch. Bo‘sh kelmaysan!
V i k t o r V i k t o r o v i ch. Yashavor!
H a z r a t Ye l p i d i y. Darhaqiqat, buning qandaydir ilohiy jihati mavjud!
P u g a ch ye v. Rahmat, qadrdonlarim, sel qilib yubordinglar yuragimni.
A r i s t a r x D o m i n i k o v i ch. Men hatto onam o‘lganida ham, bechora onajonim o‘lganida ham yig‘lamaganman, qadrli o‘rtoqlar… Lekin hozir… Hozir… (ho‘ngrab yig‘laydi).
R a i s a F i l i p p o v n a. Men hozir yaqqol tasavvur qildim… (Gapini chala qoldirib.) Marhamat qilib ayting-chi, kimga kerak o‘zi bu urinishlar?
V i k t o r V i k t o r o v i ch. Kimga deysiz-a! Axir savolni bu tarzda qo‘yib bo‘ladimi? Rusiya, bu — hamma narsa! Men o‘zimni Rossiyasiz tasavvur qila olmayman. Men Rossiyada yuz berayotgan hamma narsaga deyarli qo‘shilaman. Faqat jindakkina ilova qilmoqchiman, xolos. (Ko‘tarinki ruhda.) Men munavvar tonggi ibodatga chorlovchi xushovoz qo‘ng‘iroqlar sadosi ostida mo‘yna po‘stinga o‘ranib, qunduz qalpoqni ensaga surib qo‘yib, keng chenada lo‘lilar davrasida, suyukli tozi itingni quchoqlagancha poyonsiz dashtdan otlarni uchirib, baxti qaro, benavo vatanimni kezsam deyman! Keyin men, chertgan gitaram torlarining chirt-chirt uzilishini, yamshikning xonaki qo‘lqopga yuzini burkab piq-piq yig‘lashini istayman, qani endi, qalpog‘imni otib yuborib, qor uyumiga mukka tushsam-u ona zaminga bosh urib ibodat qilsam, so‘kinsam, tavba-tazarru qilsam-u keyin bir qadah muzdak araqni otib olib, butun olamga eshittirib hushtak chalsam, yana otlarga qamchi bosib, uchirib ketsam… Uchirganda ham, yuraging qinidan chiqib ketgudek tezlikda, o‘zimizning rus udumi bo‘yicha, shamoldek uchirsam, toki yer chena ostida xuddi zo‘ldirdek pildirab aylansa-yu otlar keng dasht uzra xuddi qushdek parvoz qilsalar! Eh tulporlar, to‘riq otlar, saman otlar! Mana uch tulpor — endi uch tulpor emas, ona Rossiyaning o‘zi yelib bormoqda! O, Rusiya, qayoqqa yelyapsan? Javob ber! Qayoqqa uchib bormoqdasan?
E g o r u sh k a (paydo bo‘ladi). To‘ppa-to‘g‘ri militsiyaga. Men bunga kafilman.
V i k t o r V i k t o r o v i ch. Nega endi militsiyaga? Nima uchun?
E g o r u sh k a. Nimagaki, bunday tezlikda yurish man qilinadi. Faqat tasdiqlangan qarorda ko‘rsatilgan tezlikda yurish mumkin — ya’ni tezlik soatiga oltmish kilometrdan oshmasligi kerak.
V i k t o r V i k t o r o v i ch. Axir bu majoziy ma’noda aytilgan gap, ya’ni ilhom bu!
E g o r u sh k a. Ijozatingiz bilan, sizga maslahat bersam: ilhomlansangiz, tasdiq etilgan qaror bo‘yicha ilhomlaning. Xo‘sh, tir masalasi nima bo‘ldi — ochiladimi yo yo‘qmi?
A l ye k s a n d r P ye t r o v i ch. Siz yo‘q edingiz, shuning uchun ochmadik, Yegor Timofeevich, kutdik-kutdik, hatto kelishingizdan umidimizni ham uzgandik.
M a r g a r i t a I v a n o v n a. Qo‘limni qaytarmang, Yegor Timofeevich.
E g o r u sh k a. Men mutlaqo ichmayman.
A l ye k s a n d r P ye t r o v i ch. Nima uchun ichmaysiz, Yegor Timofeevich?
E g o r u sh k a. O‘rganib qolaman, deb qo‘rqaman. O‘rgangan ko‘ngil o‘rtansa qo‘ymas.
A l ye k s a n d r P ye t r o v i ch. Be, hech qo‘rqadigan yeri yo‘q buning. Mana, o‘zingiz bir tatib ko‘ring!
E g o r u sh k a. Yo‘q, qo‘rqaman.
A l ye k s a n d r P ye t r o v i ch. Qiziq ekansiz, Yegor Timofeevich. Axir nimadan qo‘rqasiz?
E g o r u sh k a. Nimadan deysizmi? Bu baytalmonning endi mazasiga tushungan paytimda, birdan “lop” etib sotsializm boshlanib qolsa nima bo‘ladi? Sotsializmda vino bo‘lmaydi — bu fakt. Ana unda dodimni kimga aytaman?
M a r g a r i t a I v a n o v n a. Faqat bir ryumkagina, Yegor Timofeevich, xonimlar uchun.
E g o r u sh k a. Men sizga aytsam, sotsializmda xonimlar ham bo‘lmaydi.
P u g a ch ye v. Be, qo‘ysangiz-chi! Axir xonimlarsiz qanday yashaydi odam?
E g o r u sh k a. Sizga aytsam, sotsializm davrida odam ham bo‘lmaydi.
V i k t o r V i k t o r o v i ch. Ie, nega bo‘lmas ekan? Odam ham bo‘lmasa, nima bo‘ladi?
E g o r u sh k a. Omma, omma, omma. Juda ulkan ommaviy omma.
A l ye k s a n d r P ye t r o v i ch. Unday bo‘lsa, mana shu omma uchun iching.
E g o r u sh k a. O‘-o‘, omma uchun bajonidil.
P u g a ch ye v. Quyinglar!
H a z r a t Ye l p i d i y. O‘tkirrog‘idan!
A l ye k s a n d r P ye t r o v i ch. Qani, boshla, Pashenka!
L o‘ l i l a r (kuylashadi). Keldi aziz mehmonimiz, Yegor Timofeevich jonimiz.
Jorjik, Jorjik, Jorjik.
Jorjik, Jorjik, Jorjik.
Jorjik, Jorjik, oq iching
Jorjik, oq iching.
A l ye k s a n d r P ye t r o v i ch. Xo‘sh, qalay?
E g o r u sh k a. Chakkimas. Men haqimda qo‘shiq aytishsa, o‘zimga ham yoqadi. Ammo bugungi kunda ayrimlar qayoqdagi bema’ni narsalar bilan shug‘ullanib vaqt o‘tkazishyapti.
V i k t o r V i k t o r o v i ch. Xo‘sh, kimlar ekan o‘sha ayrimlar?
E g o r u sh k a. Masalan, siz. Qani, ayting-chi, o‘rtoq yozuvchi, siz nima to‘g‘risida yozyapsiz?
V i k t o r V i k t o r o v i ch. Har to‘g‘rida. Nimani mushohada qilsam shuni yozaman.
E g o r u sh k a. Vaa, shuyam ish bo‘ptiyu — har to‘g‘rida yozish. Har to‘g‘rida Tolstoy ham yozgan. Bu narsa bizni qiziqtirmaydi. Men kurerman, shuning uchun, kurerlar haqida o‘qishni istayman! Mana shunaqa. Bildingizmi? Siz kurerlar haqida, ularning turish-turmushi, hayotiy kechinmalari haqida yozing!
K l ye o p a t r a M a k s i m o v n a (Semyon Semyonovichga). Raisa g‘irt aldamchi. Uning hammayog‘i qalbaki. Hamma odamlar badantarbiya qilishsa, u har kuni ertalab oyoqlarini shkaf tagiga tiqib, qorin tarbiya qiladi. Men bo‘lsam… Mening oyim lo‘li bo‘lgan. Men… hech qanday aldamchilik qilmay… misoli bir daraxtday o‘sdim, gulladim.
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch (o‘z tashvishi bilan ovora). Ayting-chi, Yegorushka, sizningcha, narigi dunyoda hayot bormi, yo yo‘qmi?
E g o r u sh k a. Hozirgi paytda ehtimol bordir ham, ammo sotsializm davrida bo‘lmaydi. Buni men aniq bilaman.
M a r g a r i t a I v a n o v n a. Voy, nega turdingiz? Keling, bu yoqqa. O‘tiring.
K l ye o p a t r a M a k s i m o v n a. Men bilan tanishing: Kleopatra Maksimovna.
R a i s a F i l i p p o v n a (o‘tirgan yerida yon qo‘shnisiga yuzlanib). Kecha Oleg Leonidovich: “Sening xushbichim qorning hech kallamdan chiqmayapti” — deb dangal aytdi menga.
A l ye k s a n d r P ye t r o v i ch. Ommaning salomatligi uchun, Yegor Timofeevich.
E g o r u sh k a. Yo‘q deyolmayman, hamma narsaga tayyorman omma uchun.
M a r g a r i t a I v a n o v n a. Siz ovqat yemang, miriqib-miriqib iching, Semyon Semyonovich!
H a z r a t Ye l p i d i y. Xonimlar uchun!
Z i n k a P a d ye s p a n . Voy, mersi, otaxon! Meni duo qiling! (Hazratning qo‘lini o‘padi.)
K l ye o p a t r a M a k s i m o v n a. Siz, Yegor Timofeevich, haqiqiy hayotni hali ko‘rmagansiz! Siz bilmagan juda go‘zal, totli hayot bor dunyoda. Ichki liboslar-u ajoyib jihozlar, mo‘ynalaru upa-eliklardan tashkil topgan hayot. Rostingizni ayting, Yegor Timofeevich, nahot sizni o‘ziga rom qilib, bu yerdan tortmayotgan bo‘lsa, masalan, aytaylik, Parij?
E g o r u sh k a. Siz meni hech qachon tushuna olmaysiz, Kleopatra Maksimovna, chunki siz narigi tomon sinfiga mansubsiz.
A r i s t a r x D o m i n i k o v i ch (suhbatga aralashadi). Kechirasiz, nega endi narigi tomonga chiqarib qo‘ydingiz? Qani, marhamat qilib ayting-chi, Yegor Timofeevich, sizningcha, revolyutsiyani kim qilgan?
E g o r u sh k a. Revolyutsiyanimi? Men. Ya’ni, biz.
A r i s t a r x D o m i n i k o v i ch. Mavzuni toraytiryapsiz, Yegor Timofeevich. Ijozat bersangiz, o‘z fikrimni sizga majoziy tarzda bayon qilsam.
E g o r u sh k a. Yo‘q deyolmayman. Doim tayyorman.
A r i s t a r x D o m i n i k o v i ch. Xullas, uy hayvonlari hayotidan misol keltirib, o‘z fikrimni majoziy ma’noda izhor qilmoqchiman.
H a m m a (uning gapiga e’tibor berib). Iltimos! Marhamat! Gapiring!
M a r g a r i t a I v a n o v n a (Podsekalnikovga). Siz quloq solmay, ichavering, Semyon Semyonovich!
A r i s t a r x D o m i n i k o v i ch (batafsil). Ko‘ngli bo‘sh bir tovuqqa bir talay o‘rdak tuxumini bostirishipti. Sho‘rlik tovuq tuxumlarni bir necha yil muttasil bosib o‘tiripti. U o‘z harorati bilan tuxumlarni isitib, axiri bir kun tuxumlardan jo‘jalar ochib chiqaripti. Sho‘x o‘rdakchalar chirqillashib, ona tovuq ostidan o‘rmalab chiqishiptiyu chiqa solib tovuqni xippa bo‘qqancha, daryo tomon sudray boshlashipti. “Hoy, nima qilyapsizlar, axir sizlarning onangizman-ku, — deb qaqolapti tovuq. — Men edim sizlarni bosib o‘tirgan!” “Suzasan!” deb chug‘urlashipti o‘rdakchalar. (Pauzadan keyin.) Xo‘sh, tushundinglarmi majozni?
O v o z l a r. Yo‘q, tushunolmadik! Unchalikmas!
A r i s t a r x D o m i n i k o v i ch. Sizningcha o‘sha tovuq kim? Bizlarmiz! Ya’ni intelligentsiya! Xo‘sh, tuxumlar-chi? Ular kim, sizningcha? Tuxumlar, bu — proletariat! Intelligentsiya proletariatni juda ko‘p yil bosib o‘tirdi. O‘tiraverdi, o‘tiraverdi, o‘tiraverdi, axiri u bosib o‘tirgan tuxumlardan proletarlar chiqishdi. Tuxum ochib chiqishgan zahoti intelligentsiyani shartta ushlab, daryo tomon sudrashdi. “Nima qilyapsiz, men sizlarning oyingizman, — deb qichqirdi intelligentsiya. — Men sizlarni bosib o‘tirgan edim”. “Suz!” deb baqirishdi proletarlar, ya’ni o‘rdaklar. “Men suza olmayman!” — “Bo‘lmasam, uch!” “Axir tovuq qushmidiki, uchsa?” — dedi intelligentsiya. “Unday bo‘lsa — o‘tir!” deyishdiyu o‘tqazib qo‘yishdi. Shunday qilib, besh yildan beri o‘tiripti mening qaynag‘am. Endi tushungandirsiz majozning ma’nisiga?
E g o r u sh k a. Nimasiga tushunmas ekanmiz? Qaynog‘angiz davlat pulini rastrat qilgan edi-da.
A r i s t a r x D o m i n i k o v i ch. Pul bu bir tafsilot. Qani, ayting-chi, nima uchun biz ularni tuxumdan chiqardik? Oldinroq bilganimizda bormi, biz o‘sha tuxumlardan… Chunonchi, siz grajdanin Podsekalnikov, nima qilgan bo‘lardingiz ulardan?
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Gogol-mogol.
A r i s t a r x D o m i n i k o v i ch. O, siz buyuk dahosiz, Semyon Semyonovich! Oqilona so‘zlar. Juda to‘g‘ri: gogol-mogol. Yonida konyagiyam bo‘lsa, nur ustiga nur bo‘lardi!
G r u n ya. Nega buncha xomushsiz, grajdanin Podsekalnikov?
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch (hammaga murojaat qilib). Qimmatli o‘rtoqlar, menga bir narsani aytib bersanglar: narigi dunyoda hayot bormi yo yo‘qmi?
A l ye k s a n d r P ye t r o v i ch. Narigi dunyo masalasida siz hazratimga murojaat qiling, o‘sha buning mutaxassisi.
H a z r a t Ye l p i d i y. Qay jihatdan javob berishimni istaysiz: diniy nuqtai nazardanmi, yo vijdonanmi?
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Nima farqi bor?
H a z r a t Ye l p i d i y. Farqi ba-g‘o-yat ulkan. Yo bo‘lmasa, yana ilmiy nuqtai nazardan ham javob berish mumkin.
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Menga to‘g‘ri javob berish kerak, taqsir!
H a z r a t Ye l p i d i y. Diniy nuqtai nazardan — u dunyo bor. Ilmiy nuqtai nazardan — yo‘q. Agar vijdonan aytadigan bo‘lsak — hech kim bilmaydi.
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Hech kim? Bundan chiqdi, so‘rashniyam hojati yo‘q ekan-da?
P u g a ch ye v. So‘rab nima qilasiz? Qiziq ekansiz. Yana o‘ttiz minutdan keyin o‘zingiz bilib olasiz-u.
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. O‘ttiz minutdan keyin. Demak, hozir soat o‘n bir yarim bo‘lipti-da. Ie!.. Darrov-a?
M a r g a r i t a I v a n o v n a. Siz hech nimani o‘ylamay, ichavering, Semyon Semyonovich!
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Nahotki, darrov o‘n bir yarim bo‘lgan bo‘lsa? O‘n bir yar… janozamni o‘qinglar, qimmatli o‘rtoqlar! Kuylanglar, azizlar!

Lo‘lilar yana qo‘shiq kuylay boshlaydilar.

Hamma uchun aziyat chekkanim bo‘lsin! Hamma uchun!

L o‘ l i l a r. Eh, raz! Yeщyo raz!
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Mana, endi boshlandi, o‘rtoqlar, endi boshlandi hayot… o‘limimga o‘ttiz minut qolganida-ya…
E g o r u sh k a. Ommaning salomatligi uchun! (Qadah ko‘taradi.)
L o‘ l i l a r. Eh, raz! Yeщyo raz!
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch (o‘rnidan turadi). Jamoa! Podsekalnikovning gapini eshiting! Men hozir o‘laman. Kim aybdor bunga? Rahbar o‘rtoqlar aybdor! Siz duch kelgan rahbarning oldiga borib: “Podsekalnikovning yashashi uchun nima ish qildingiz?” — deb so‘rang-chi, u nima deb javob berarkin. Bu savolingizga u hech nima deb javob qaytarmaydi, chunki u, grajdanlar, hatto dunyoda Podsekalnikov degan odam borligini ham bilmaydi. Ammo Podsekalnikov bor, aziz o‘rtoqlar! Mana u, ya’ni kamina. U yerdan men sizlarga ko‘rinmayman, o‘rtoqlar. Lekin birpas sabr qilinglar. Hademay men shu qadar mahobatli bo‘lib ketamanki, unda sizlar meni har qanday yerdan ham yaqqol ko‘ra olasizlar. Men o‘z nasibamni tiriklikda ololmagan bo‘lsam — o‘lganimdan keyin olaman. Men o‘laman, ammo qabrga ko‘milganimdan keyin tilga kiraman. Men barcha aytilmagan gapni hammaning nomidan oshkora aytaman ularga. Men ularga bunday deyman: men o‘lyapman… haligi… nima uchun?.. Haligi… axir nima uchun o‘lyapman o‘zi… E, jin ursin! Axir, o‘rtoqlar, o‘zimning o‘limoldi xatimni haligacha o‘qimagan bo‘lsam, nimani gapiraman ularga?
A r i s t a r x D o m i n i k o v i ch. Hozir hammasini to‘g‘rilaymiz, Semyon Semyonovich. Margarita Ivanovna, ayting, kreslo bilan stol keltirishsin.
M a r g a r i t a I v a n o v n a. Kostya, stol!

O f i ts i a n t l a r stol bilan kreslo olib kirishadi. Stol ustida yozuv ashyolari, qog‘oz gultuvakda gul, bir shisha shampan vinosi va yashil soyabonli stol lampasi.
A r i s t a r x D o m i n i k o v i ch. Marhamat, o‘qib chiqing, grajdanin Podsekalnikov.
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Nima bu?
A r i s t a r x D o m i n i k o v i ch. Hammasi yozilgan.
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. “Nima uchun mening yashashga toqatim yo‘q?” O‘-o‘, mana bu mening dilimdagi gap. Bu savol meni ko‘pdan qiziqtirib keladi. Bu deyman, men uchun xizmat qilibsiz-da? O‘qiymiz. Qiziqarli!
A r i s t a r x D o m i n i k o v i ch. Bo‘lmasa, o‘tiring-da, o‘z qo‘lingiz bilan ko‘chirib chiqing.

S ye m yo n S ye m yo n o v i ch stol ortiga o‘tiradi.

Biz sizga xalal bermaymiz, Semyon Semyonovich. Maestro, iltimos, ohista vals bo‘lsin.

Muzika.

S ye m yo n S ye m yo n o v i ch (ko‘chirib yoza boshlaydi). “Nima uchun mening yashashga toqatim yo‘q?” — deb so‘roq belgisi. U yog‘i: “Odamlar va partiya a’zolari! Tarixning ko‘ziga qaranglar!” Zo‘r yozilipti! A? “Tarixning ko‘ziga qaranglar!” Quling o‘rgilsin gap! Chiroyli gap!
P u g a ch ye v. Azizlar, chiroyli narsalarga shu qadar shaydomanki, ko‘rsam, jinni bo‘lib qolaman! Cho‘chqaning dudlangan go‘shti — chiroyli! Qo‘yning son go‘shti — undanam chiroyli!..
Z i n k a P a d ye s p a n . Voldemar, hozir qayt qilib yuborasiz. Ishoning!
P u g a ch ye v. Menmi? Bajonidil. Ko‘nglingizga siqqanicha.
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch (o‘qiydi). “Chunki bizlarning hammamizga revolyutsiyaning gunohlardan poklovchi quyuni tegib o‘tdi!”. Undov belgisi. Yangi qatordan (ko‘chira boshlaydi).
K l ye o p a t r a M a k s i m o v n a. Jonimga tegib ketdi bu diqqinafas, ko‘ngilsiz hayot. Muxolifat bo‘lishini istayman, Yegor Timofeevich.
E g o r u sh k a. Ofitsiant.
O f i ts i a n t. Xizmat? Buyuring!
E g o r u sh k a. Muxolifat! Ikki po‘rs! Menga va xonimga.
O f i ts i a n t. Bir zumda tayyor-da!
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch (o‘qiydi). “Yodingizda bo‘lsin, intelligentsiya — millatning namagi, agar namak bo‘lmasa, pishirgan oshing o‘tmaydi. Keyin u oshni aylanib ham, o‘rgilib ham o‘zingiz ichasiz”. Demak, yozamiz: “Yodingizda bo‘lsin…” (ko‘chira boshlaydi.)
V i k t o r V i k t o r o v i ch. Qurt g‘imirlay boshladi, Aristarx Dominikovich.
A r i s t a r x D o m i n i k o v i ch. Tushunmadim…
V i k t o r V i k t o r o v i ch. Kecha sizga Fedya Pitunin degan yigit haqida gapiruvdim. Ajoyib nusxa. Ijobiy shaxs. Lekin halitdan dilini qurt kemira boshladi, Aristarx Dominikovich. Unda shubha uyg‘ondi! Tanqid qilishga kirishdi… Mavjud voqelikdan xijolatda.
R a i s a F i l i p p o v n a. Siz chet elda bo‘lganmishsiz, shu to‘g‘rimi?
V i k t o r V i k t o r o v i ch. To‘g‘ri. Frantsiyaning ishchilar mahallasida bo‘lganman.
R a i s a F i l i p p o v n a. Voy, unday bo‘lsa, menga ayting-chi, bu yilgi mavsumda, frantsuz ayollarida qanaqa ko‘krak moda bo‘lgan — kichkinami yo kattami?
V i k t o r V i k t o r o v i ch. Har kim imkoniyatiga qarab qurbi yetganini ko‘tarib yuripti.
K l ye o p a t r a M a k s i m o v n a. Ochig‘ini aytsam, men ham shunday bo‘lsa kerak, deb o‘ylagan edim. Oh, Parij… Bizda-chi? Axir bizda imkoniyati bor xonimlar serob bo‘lsa ham, shunga qaramay modaga amal qilmay, bisotlarida bor ko‘krakni ko‘tarib yurishipti.
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. “Erk bering intelligentsiyaga. Faqat erk bersangiz bo‘lgani! Boshqa hech nima kerak emas unga!” Undov belgisi. “Mana shuning uchun o‘lyapman, o‘rtoqlar!”. Imzo.

P u g a ch ye v piqillab yig‘laydi.

Z i n k a P a d ye s p a n . Voy, sizga nima bo‘ldi? Nega yig‘layapsiz, Nikifor Arsentevich?
P u g a ch ye v. Betobman. Yuragim g‘ash… Vatanimni sog‘indim.
A r i s t a r x D o m i n i k o v i ch. Vatanimni, dedingizmi? Millatingiz nima o‘zi?
P u g a ch ye v. Rusman, aziz o‘rtoqlar! Shu yerlikman!
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Muhtaram grajdanlar, men nima qilishim mumkin?
O v o z l a r. Nima gap? Tinchlikmi?
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch (jazavasi tutib). Bilasizlarmi, men nima qila olishim mumkin? Yo‘q, aytinglar, nima qila olishim mumkinligini bilasizlarmi? Men hech kimdan qo‘rqmasligim mumkin, o‘rtoqlar! Hech kimdan! Nima xohlasam shuni qilaman. Baribir o‘laman. Baribir o‘laman. Tushunyapsizlarmi? Nima xohlasam shuni qilaman, e xudo! Xohlagan ishimni qila olaman. Yo xudo, o‘zingga shukr! Endi hech kimdan qo‘rqmayman. Butun hayotimda birinchi marta hech kimdan qo‘rqmayapman-a. Istasam, hozir har qanaqa, majlisga ham to‘ppa-to‘g‘ri kirib boraman, e’tibor bering-a, o‘rtoqlar, har qanaqa majlisga kira olaman, kirib borib, raislik qilayotganga… tilimni ko‘rsatishim mumkin. Men hech kimdan qo‘rqmayman. Hech kimdan. Baribir o‘laman. Baribir o‘laman. Voy, ushlanglar meni, bo‘lmasa raqsga tushib ketaman. Bugun men hamma odamlar ustidan hukmronman. Men diktatorman. Podshoman. Hamma ish qo‘limdan keladi. Nima xohlasam shuni qila olaman. Xo‘sh, nima qilsam ekan-a? Nima ish qilsam ekan, o‘rtoqlar, jazavam tutgan shu hukmronlik paytimda? Nima qilsam ekan… butun insoniyat uchun-a?.. Bilaman! Bo‘ldi! Topdim! Bu nihoyatda olijanob ish bo‘ladi, grajdanlar. Men hozir, aziz o‘rtoqlar, Kremlga qo‘ng‘iroq qilaman. To‘ppadan-to‘g‘ri Kremlga. Qo‘ng‘iroq qilib… U yerdagilardan bitta-yarimtasini… haqorat qilaman. Sizlar nima deysizlar? A? (Telefon avtomat tomon yuradi.)
A r i s t a r x D o m i n i k o v i ch. Xudo haqqi, qo‘ying bu hazilni!
K l ye o p a t r a M a k s i m o v n a. Keragi yo‘q, Semyon Semyonovich!
H a z r a t Ye l p i d i y. Nima qilyapsiz?
M a r g a r i t a I v a n o v n a. Voy dod! Sho‘rimiz quridi!
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Jim! (Trubkani ko‘taradi.) Hamma jim turishi kerak arbob arbob bilan gaplashganida. Kremlni ulang. Siz qo‘rqmang, qo‘rqmang, oyimqiz, ulayvering. Kremlmi? Podsekalnikov gapiryapti. Pod-se-kal-ni-kov. Individuum. In-di-vi-duum. Birontasini chaqiring. Baribir, eng kattalaridan birontasini chaqiring. Hozir yo‘q, deng? Bo‘lmasa, mening gapimni aytib qo‘ying unga: men Marksni o‘qib chiqdim, ammo menga yoqmadi Marks! Jim bo‘ling! Gapimni bo‘lmang. Yo tavba. (Hang-mang bo‘lib qoladi, qo‘lidan trubka tushib ketadi.)
A r i s t a r x D o m i n i k o v i ch. Nima bo‘ldi?
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Osib qo‘yishdi.
V i k t o r V i k t o r o v i ch. Nimaga?
H a z r a t Ye l p i d i y. Kimni?
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Trubkani. Trubkani osib qo‘yishdi. Qo‘rqib ketishdi-da. Mendan qo‘rqib ketishdi. Sezyapsizlarmi, fahmlayapsizlarmi vaziyatni? Xo‘sh, kamina qanday shaxsni ifodalayapman, o‘rtoqlar? Buni tahlil qilib ko‘rishning o‘zi dahshat. Yo‘q, sizlar bir o‘ylab ko‘ringlar. Men chaqaloqlik paytimdan buyuk inson bo‘lishni orzu qilgan edim, lekin ota-onam bunga qarshilik qilganlar. Axir nima uchun dunyoda yashadim? Nima uchun? Xo‘jako‘rsinga! O, mening hayotim, shuncha yil meni xo‘rlab, tahqirlab kelding! Lekin mening ham kunim tug‘di. O, hayot, seni duelga chaqiraman.
Soat o‘n ikkiga jom chaladi. Teran sukunat.

M a r g a r i t a I v a n o v n a. Qani, otlaning, Semyon Semyonovich.
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Ie, darrov-a? Soatingiz oldinda emasmi, Margarita Ivanovna?
M a r g a r i t a I v a n o v n a. Yo‘q, pochtamtning soatiga to‘g‘rilaganmiz.

Pauza.

A l ye k s a n d r P ye t r o v i ch. Taomil bo‘yicha, safar oldidan bir zum o‘tiraylik.

Hamma o‘tiradi. Pauza.

S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Xo‘p, alvido, o‘rtoqlar. (Eshik tomon yuradi. Qaytib kelib, bir shisha vinoni cho‘ntagiga yashiradi.) Kechirasizlar, dalda bo‘ladi. (Eshik tomon yuradi.)
O f i ts i a n t. Kelib turing, Semyon Semyonovich. Aziz mehmonimiz bo‘lasiz.
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Yo‘q, endi sizlar mening oldimga boringlar. (Ketadi.)

P a r d a.

TO‘RTINChI PARDA

Podsekalnikov kvartirasida bir xona. S ye r a f i m a I l i n i ch n a stakanda gogol-mogol atalayapti.

S ye r a f i m a I l i n i ch n a (xirgoyi qiladi).

Revela burya, dojd shumel,
Vo mrake molniya blistala.
I besprerыvnыy grom gremel,
I v debryax burya bushevala.

Narigi xonadan M a r i ya L u k ya n o v n a onasiga jo‘r bo‘ladi.

I besprerыvnыy grom gremel,
I v debryax burya bushevala…

S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Vы spite yunыe…
M a r i ya L u k ya n o v n a (narigi xonadan). Oyi! Oyijon!
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Ha! Nima deysan?

Qo‘lida kerosin chiroq bilan M a r i ya L u k ya n o v n a kiradi. Lampa shishaga sochni jingalak qiluvchi qisqich qistirilgan.

M a r i ya L u k ya n o v n a. Nima deysiz, oyi, Senechkaga qanaqa zavivka yoqarkin: mayda-mayda jingalak qilsammikin yo yirik-yirik qo‘ng‘iroq qilganim ma’qulmikin?
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Voy, men qayoqdan bilay, Mashenka, eringning ichiga kirib chiqibmanmi?
M a r i ya L u k ya n o v n a. Har qalay, nima qilsam ekan-a?
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Bo‘lmasa, maslahatimni eshit: peshonangdagi sochingni mayda-mayda jingalak qil, orqangdagi sochingni qo‘ng‘iroq-qo‘ng‘iroq qilib turmakla, jingalak qil — shunda xato qilmaysan. (Kuylaydi.) “Vы spite, yunыe…”
M a r i ya L u k ya n o v n a. O‘ziyam hademay kelib qolsa kerak, oyijon, tezroq atalay qoling gogol-mogolini.
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Haliyam dinamo-mashina bo‘lib ketdim — ikkita tuxumning sarig‘ini atalayverib bir stakan qildim.
M a r i ya L u k ya n o v n a. Voy, muncha yaxshi ko‘rmasa-ya o‘sha gogol-mogolni… Joni-dili-ya.
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Mayli, bir miriqib yeb, biti to‘kilsin. (Kuylaydi.)

“Vы spite, yunыe geroi…
Druzya pod bureyu revuщey…”

M a r i ya L u k ya n o v n a. Nima deysiz, oyi, Senya ishga joylashaolarmikin-a?
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Voy, bo‘lmasam-chi? Bu safar, albatta, joylashadi.
M a r i ya L u k ya n o v n a. Nahotki, oyijon, yana turmushimiz yaxshi bo‘lib ketsa?
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Yaxshi bo‘lib ketadi, albatta, yaxshi bo‘lib ketadi. (Xirgoyi qiladi.)

Zautro glas razdastsya moy
Na slavu i na smert zovuщiy.

I k k o v i. Zautro glas razdastsya moy
Na slavu i na smert zovuщiy.
M a r i ya L u k ya n o v n a. Manavi qanaqa xat?
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Bironta eski xat bo‘lsa kerak, tashlab yubor.
M a r i ya L u k ya n o v n a. Yo‘q, eskimas… Yelimlangan… sizning nomingizga yozilgan.
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Qani, Mashenka, o‘qib ko‘r-chi, kimdan ekan?
M a r i ya L u k ya n o v n a. Voy, nima o‘zi bu? (O‘qiydi.) “Muhtarama Serafima Ilinichna, ushbu xatimni o‘qiyotgan paytingizda men bu dunyodan o‘tgan bo‘laman. Bu xabarni Mashaga ehtiyotkorlik bilan yetkazing”.
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Yo parvardigori odil! Bu qanday ko‘rgilik!
M a r i ya L u k ya n o v n a. Shoshmang! (O‘qiydi.) “Paltom bilan portsigarimni Yeletsdagi akamga boring. Semyon”. Voy, nega dunyodan o‘tadi? Bu qanday ko‘rgilik? E xudoyim! (Karavotga o‘zini otib, ho‘ng-ho‘ng yig‘lay boshlaydi.)
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Masha! Mashenka! Qo‘y, yig‘lama, xudo haqqi, yig‘lama, qizim.

Eshik lang ochilib, xonaga G r a n d-S k u b i k, H a z r a t Ye l p i d i y,
K a l a b u sh k i n, M o d i s t k a, M a r g a r i t a I v a n o v n a,
M a sh i n a ch i xotin kirib keladilar.

H a z r a t Ye l p i d i y. Yig‘lang, yig‘lang, beva xonim Podsekalnikova. Jufti halolingizdan judo bo‘ldingiz. Farzandlaringizni bag‘ringizga bosing-da, uvvos solib, aytib-aytib yig‘lang: “Dadajoningiz qani? Endi yo‘q, dadajoningiz bo‘lmaydi ham”, deng ularga.
A l ye k s a n d r P ye t r o v i ch. Bo‘lgan ham emas.
H a z r a t Ye l p i d i y. Nima?
A l ye k s a n d r P ye t r o v i ch. Dadajonlari bo‘lgan ham emas, deyapman.
H a z r a t Ye l p i d i y. Nechun?
A l ye k s a n d r P ye t r o v i ch. Chunki farzand yo‘q edi unda.
H a z r a t Ye l p i d i y. Bo‘talarim yo‘qmidi? Ana, xolos! Nachora — bu safar xato ketibmiz. Dadajonlari yo‘q, demak, bo‘lgan ham emas. Yig‘lang, yig‘lang, beva xonim Podsekalnikova.
A r i s t a r x D o m i n i k o v i ch. Yaxshisi, bu haqda keyinroq gapirarsiz, hazrat Yelpidiy. Hozir menga so‘z bering. Qimmatli Lukyanovna, sizga rus intelligentsiyasi nomidan kichkina bir iltimos bilan murojaat qilishga ijozat bergaysiz. Umr yo‘ldoshingiz o‘ldi, ammo uning jasadi hayot bilan yo‘g‘rilgan, u jamoatchilik dalili sifatida yashayveradi oramizda. Keling, ana shu hayotni siz bilan birgalikda qo‘llab-quvvatlaylik. Men tugatdim. Endi, Genriyetta Stepanovna, marhamat, o‘z burchingizni bajarishga kirishing.
M o d i s t k a. Pardon, madam. Madamni qanday poxol qiziqtiradi: jaydari bug‘doy poyasimi, yo sholi poyasimi? Yo madamning ta’blari duxobaga moyildir? Mana bu orasta shlyapka ham xuddi uzukka ko‘z qo‘yganday yarashadi dafn marosimiga.
M a r i ya L u k ya n o v n a. Hech nima kerak emas menga… nima hojati bor bularning… e xudoyim…
M a r g a r i t a I v a n o v n a. Siz, Mariya Lukyanovna, bosh tortib yaxshi qilmayapsiz: dafn marosimi juda hashamatli bo‘ladi, nega endi siz boshqalardan yomonroq kiyinishingiz kerak?
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Axir qanaqasiga hashamatli bo‘lsin, Margarita Ivanovna, uni ko‘mishgayam hech vaqoimiz bo‘lmasa?
A l ye k s a n d r P ye t r o v i ch. Siz buning tashvishini qilmang, Serafima Ilinichna. Uning jasadini yerga qo‘yishdan tortib to motam liboslarini tiktirishgacha — hamma harajatni mana, ular o‘z zimmalariga olishyapti.
M a sh i n a ch i a yo l. Andaza olishga kirisharmiz endi, xonim?
M a r i ya L u k ya n o v n a. Ko‘nglim chopmayapti… o‘z holimga qo‘yinglar meni… o‘rtoqlar…
A r i s t a r x D o m i n i k o v i ch. Ko‘z yoshining keragi yo‘q, qo‘ying, beva xonim. Eringiz qahramon sifatida o‘ldi, nimaga endi yig‘laysiz?
M a r i ya L u k ya n o v n a. Endi qandoq yashayman… e xudo…
A r i s t a r x D o m i n i k o v i ch. Qanday yashashni, mana, men aytib beraman sizga, Mariya Lukyanovna, eringiz qanday o‘lgan bo‘lsa, siz shunday yashang, zero eringiz ibrat bo‘ladigan o‘lim topdi.
M a sh i n a ch i a yo l (andaza olarkan). Oldining uzunligi qirq bir.
A r i s t a r x D o m i n i k o v i ch. Yolg‘iz, ha, yolg‘iz bir o‘zi, qo‘lida to‘pponcha bilan rus tariximizning ulkan yo‘liga chiqdi.
M a sh i n a ch i a yo l (andaza olarkan). Orqasining uzunligi to‘qson to‘rt.
A r i s t a r x D o m i n i k o v i ch. U yiqildiyu yiqilgan yerida yotib qoldi…
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Qayerda yotib qoldi, deyapsiz?
A l ye k s a n d r P ye t r o v i ch. Tariximiz yo‘lida, Serafima Ilinichna.
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Qayerda u yo‘l? Bu yerdan uzoqmi?
A l ye k s a n d r P ye t r o v i ch. Ha, ancha-muncha keladi.
A r i s t a r x D o m i n i k o v i ch. Va u o‘sha yerda jamiyatning mudhish g‘ovi sifatida yo‘l o‘rtasida yotaveradi endi.
M a sh i n a ch i a yo l. Yo belburma ma’qulmi sizga?
A r i s t a r x D o m i n i k o v i ch. Istaymizki, Mariya Lukyanovna, bugungi kunda bu yo‘ldan yurgan har bir odam Podsekalnikovning jasadiga qoqilsin.
M o d i s t k a. Mana “fantaziya” fasonidagi chiroyli shlyapka, buni g‘ijim gazmoldan, soyabonini qo‘ng‘iroqsimon qilib tiksa bo‘ladi.
A r i s t a r x D o m i n i k o v i ch. Agar odam unga qoqilgudek bo‘lsa, Mariya Lukyanovna, turgan gapki, albatta, oyog‘i ostiga qaraydi va albatta bizga ko‘zi tushadi. Shunda biz unga deymiz…
M o d i s t k a. Ruxsat etsangiz bir chamalab ko‘rsak, xonim!
A r i s t a r x D o m i n i k o v i ch. O, tarix yo‘lidan borayotgan davlat arbobi va hayot me’mori, siz Podsekalnikovning jasadiga chuqurroq qarang.
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Chuqurroq, chuqurroq!
M a r g a r i t a I v a n o v n a. Yana yongayam.
M o d i s t k a. Mana. G‘oyat muhtasham.
A r i s t a r x D o m i n i k o v i ch. Shunda u jasadga tikilib qaraydi-da, bizdan so‘raydi: “Ushbu Podsekalnikovning jasadi qanday ma’noni bildiradi?” Va biz unga: “Bu sizning ishingiz yuzasidan bunyodga kelgan bizning taqrizimizdir”, — deymiz.
M a sh i n a ch i a yo l. Etagingizni burma qilaylikmi, yo karnay forma qilaylikmi?
A r i s t a r x D o m i n i k o v i ch. Ha, Mariya Lukyanovna, eringiz qahramon bo‘lib o‘ldi.
M a r i ya L u k ya n o v n a. Ayting-chi, ham burma, ham karnay forma qilib tikib bo‘lmaydimi?
A r i s t a r x D o m i n i k o v i ch. Beva Podsekalnikovning umr yo‘ldoshiga shon-sharaflar, hurmatli marhumning yostiqdoshiga shon-sharaflar!
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Hozir qayerda yotipti u?
A r i s t a r x D o m i n i k o v i ch. Buni militsiya bo‘limidan surishtirib bilish kerak. Biz hozir sizlarni tashlab ketamiz. Mariya Lukyanovna, illo yana qaytib kelamiz. Endi biz sizni bunday og‘ir damda yolg‘iz qoldirmaymiz. Men onam o‘lganida, bechora onajonim o‘lganida ham yig‘lamaganman. Ammo hozir… hozir… ruxsat eting, sizni bu yerda hozir bo‘lgan o‘rtoqlar nomidan o‘pib qo‘yay. (O‘padi.)
A l ye k s a n d r P ye t r o v i ch. Ruxsat eting, men ham.
M a r g a r i t a I v a n o v n a. Aleksandr!

Birgalikda chiqib ketishadi.

S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Biram yoqimtoy janoblar ekanki. Demak, haliyam bor ekan yaxshi odamlar, Mashenka.
M a r i ya L u k ya n o v n a. Odamlar-ku bor-a, oyijon, ammo Semyon yo‘q endi.
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Voy, Semyonimizdan ayrilib qoldik! Voy, jigarim! Voy, pahlavonim! Primerkangga qachon boradigan bo‘lding?
M a r i ya L u k ya n o v n a. Bugun soat uchda. Mana, adresi tashrifnomaga yozib qo‘yilipti.
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Madam Sofining atele-ustaxonasi. Qimmat olsa kerag-ov.
M a r i ya L u k ya n o v n a. Bo‘lmasam-chi, arzonga tikmaydi, pitirlashidan ko‘rinib turipti.
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Sen, Mashenka, shlyapangni yechib qo‘ysang bo‘lardi, eskirib qoladi.
M a r i ya L u k ya n o v n a. Eskirsa eskiraversin. Endi hech nimaga achinmayman, oyijon. Baribiram bir kun o‘laman. Axir boshimga uramanmi bunaqa la’nati turmushni, umrimda biron marta ham baxtiyor bo‘lmagan bo‘lsam. Senya borida shlyapam yo‘q edi, endi shlyapam bor, Semyon yo‘q. E xudo! Nega endi hammasini birvarakayiga ato etib qo‘ya qolmaysan?

Eshik taqillaydi.

Kim u? Kiravering, eshik ochiq!

Ikki shubhali nusxa S ye m yo n S ye m yo n o v i chning jasadini ko‘tarib kiradi.

M a r i ya L u k ya n o v n a. Voy, oyijon! Voy, o‘ldim!
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Yo aziz avliyolar! Mana bu yoqqa yotqiza qolinglar, bu yoqqa!
M a r i ya L u k ya n o v n a. Senya, azizim, nima qilib qo‘yding, Senechka!
B i r i n ch i n u s x a. Iloj qancha. Peshona sho‘r bo‘lgandan keyin, shu ekan-da.
I k k i n ch i n u s x a. Ya’ni, chorak minut ichida juftakni rostlab qoldi.
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Nima, o‘z ko‘zingiz bilan ko‘rdingizmi?
I k k i n ch i n u s x a. Boshdan oxirigacha.
B i r i n ch i n u s x a. Avvaliga, haqiqatdan ham, niyatini sezmadik, lekin keyin u, haqiqatan ham, bizdan iltimos qildi: “Meni, dedi, shu adresga olib borib qo‘yinglar” dedi. Keyin nima bo‘ldi deng? Endigina sal nariroqqa ketgan edik, u bir daraxt orqasiga o‘tdiyu bir pas turdi, keyin bir chinqirdiyu o‘mbaloq oshib, tappa quladi. Biz, albatta, darrov tepasiga yugurib bordik, lekin ancha kechikkan edik. Qarasak, g‘irt gung. Ko‘tardigu, mana aytgan adresi bo‘yicha olib keldik. Qabul qilib oling. Biz ketdik (ketishadi).
M a r i ya L u k ya n o v n a. Oyim bilan ikkovimiz seni bu falokatdan saqlab qololmadik, kechir bizni, Semyon Semyonovich, mana, bevaqt o‘lim seni bag‘rimizdan yulib olib ketdi (ho‘ngrab yig‘laydi).
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Kimni yulib olib ketdi? Kim o‘lib qoldi? Men o‘lib qoldimmi? Voy-dod, yordam beringlar!
I k k a l a a yo l. Voy-dod!
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Voy, ushlanglar? Meni, ushlanglar. Uchyapman! Uchyapman! Hamdu sano! Hamdu sano!
M a r i ya L u k ya n o v n a. Senya! Senyajon!
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Semyon Semyonovich!
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Kim u men bilan gaplashayotgan?
M a r i ya L u k ya n o v n a. Bu men, Mariya.
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Mariya? Qaysi Mariya? Iso alayhissalomni tuqqan Mariyami? O, Bibi Maryam? O, volidai xudo, menda gunoh yo‘q.
M a r i ya L u k ya n o v n a. Voy, nima deyapsan, Senechka, bu menman, xudo olipti seni.
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Xudo olipti? Ie, hali xudoning huzuridamanmi? Kechirasiz, yo tangrim, sizni tanimabman. Ruxsat eting, o‘zimni tanitay: kamina Podsekalnikovning ruhiman.
M a r i ya L u k ya n o v n a. Jinni bo‘lib qolipti, oyijon!
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Qayerda edingiz? Semyon Semyonovich, nima qilib yuribsiz?
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Nima qilardim? Mana, keldim dargohingizga… Yo tangrim, meni yolg‘on gapiryapti deb o‘ylamang. Menda hamma asoslar mavjud jannatga kirishim uchun. O, parvardigorim, amr eting — kamina raqs tushib qo‘shiq aytib beraman. (Kuylaydi.) Parvardigori olamga hamdu sano, zaminu zamonga osoyishtalik…
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Ko‘zingizni oching! Esingizni yig‘ib oling!
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. O, mening tangrim…
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Men tangringiz emas, qaynonangizman, Semyon Semyonovich.
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Kim?
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Qaynonangizman, Semyon Semyonovich.
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Qaynanam? Ana, xolos. Darrov qachon o‘laqoldingiz, Serafima Ilinichna?
M a r i ya L u k ya n o v n a. Alahlayapti. Biron yeri yaralangan bo‘lsa kerak. (Erining ustiga engashadi.) Senya, jonginam, sen yara… Uffa!
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Ha, nima gap?
M a r i ya L u k ya n o v n a. O‘zingiz bir hidlab ko‘ring.
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Ofarin! Barakalla. Qayerda ota qoldingiz, Semyon Semyonovich?
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. O, pokdoman farishta, saxovatu fasohatda qiyosi yo‘q Serafima Ilinichna, aytolmaysizmi, qayerda ro‘yxatga yozilish mumkin, jannatga kirish uchun?
M a r i ya L u k ya n o v n a. Nima deysiz endi? Yana boshladi-ku mashmashasini.
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Grafinni olib kel! Quy ustiga, Mashenka. Boshidan quy. Quyaver, qo‘rqma! Sharillatib quyaver, hushiga kelguncha.
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Qayerdaman?.. Yo tavba-a… Bu o‘zi bu dunyomi, yo u dunyomi?
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Bu dunyo, bu dunyo.
M a r i ya L u k ya n o v n a. Nima ishlar qilib yuribsan, uyatsiz. O‘zimni otgani ketdim, deb o‘z qo‘ling bilan xat yozib qoldiribsan-u, o‘zingni otish o‘rniga, araq ichib mast bo‘lib yurganing nimasi, kasofat? Axir meni sal bo‘lmasa o‘ldirib qo‘yayozding-ku. Men bu yerda, kamqonlik dardiga chalingan bo‘lishimga qaramay, ko‘zimdan duv-duv yosh to‘kib, senga aza tutib o‘tirsam-u…
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Gapimni eshit.
M a r i ya L u k ya n o v n a. Yo‘q, endi sen mening gapimni eshit. Men bu yerda kamqonlik dardiga chalingan bo‘lishimga qaramay, ko‘zimdan duv-duv yosh to‘kib, dardi-dunyosi zimiston bo‘lgan beva xotin sifatida sen betavfiqqa aza tutib o‘tirsam-u, sen bo‘lsang o‘lishni xayolingga ham keltirmay, piyanistalik qilib yuribsan-a. Nima, meni tiriklayin go‘rga tiqmoqchimisan, behayo? Nega ovozing o‘chib qoldi? Sendan so‘rayapman, javob ber, subutsiz!
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Mana, hozir. Shoshma.
M a r i ya L u k ya n o v n a. Xo‘sh?
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Soat necha bo‘ldi? A?
M a r i ya L u k ya n o v n a. Soatmi? Ikki bo‘ldi.
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Ikki? Voy, qanaqasiga ikki bo‘ladi? E xudo! Axir men soat o‘n ikkida, o‘n ikkida, Mashenka, haligi… To‘xta-chi! O‘zi qachon keldim bu yerga?
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Kelganingiz yo‘q, Semyon Semyonovich, sizni sudrab kelishdi.
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Kim sudrab keldi?
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Allaqanday turqi sovuq ikkita nusxa.
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Ikkita nusxa… Ha… haqiqatanam… bo‘lgan edi chog‘i, shunaqa nusxalar… Es-es bilaman… Xiyobonda… ulfat bo‘lib qolishdi… Keyin uchovimiz navbatma-navbat… shishaning og‘zidan qult-qult-qult…
M a r i ya L u k ya n o v n a. Endi ryumkaga ham qoniqmay, shishaning og‘zidan ichishga ruju qo‘ydingmi, sharmanda?
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Yuragimga dalda bo‘larmikin, deb ichuvdim-da, xotinjon. Ishqilib qo‘rqib ketmay, deb ichaveribman, ichaveribman, ichaveribman. Oxirgi shishani bo‘lsa, daraxt orqasiga olib o‘tdim. Shuniyam otib yuborsam, keyin o‘zimni bemalol saranjom qilaman, deb o‘yladim. Lekin otishga otib oldim-u, o‘zimni saranjom qila olmadim.
M a r i ya L u k ya n o v n a. Nima hojati bor edi senga bu masxarabozlikning? Axir binoyiday yashab turgan edik-ku!
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Bu yerga hech kim keldimi?
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Kelishdi-kelishdi. Judayam bashang odamlar kelishdi.
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Xo‘sh, kelib nima qilishdi ular?
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Ko‘ngil so‘rashdi, nutq so‘zlashdi, ta’ziya bildirishdi.
M a r i ya L u k ya n o v n a. Hamma chiqimni o‘z zimmamizga olamiz, deb aytishdi… Eringiz, qahramonlarcha o‘ldi, deb ko‘nglimni ko‘tarishdi.
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Endi qanday qaraymiz ularning ko‘ziga?
M a r i ya L u k ya n o v n a. Hamma qilgan sarf-xarajatlarini bizdan talab qilishadi-ku endi.
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Hozir Mashenkaga motam libosini tikishga kirishgan bo‘lishsa ham, ajab emas. Mashinachiyam zo‘r chevar ekan — Madam Sofi. Hali rosa pulimizni qoqib oladi, Semyon Semyonovich.
M a r i ya L u k ya n o v n a. Shoyad, baxtimizga hali tikishni boshlashmagan bo‘lishsa. Yuring, oyi, ketdik Sofining oldiga.
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Shoshmay turinglar, hali iloji bor. Men o‘zimni otishga ulguraman.
M a r i ya L u k ya n o v n a. Yana maynavozchilik qilyapsanmi, Semyon Semyonovich? Yuring, ketdik, oyi, Sofining oldiga.
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. O‘zimni otaman, mana, ko‘rasizlar.
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Be, qayoqda otasiz, Semyon Semyonovich. Undan ko‘ra primusga choynakni qo‘yib qo‘ying. (Yugurib chiqib ketishadi.)
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch (yolg‘iz). Ishonishmadi. Ishonishmadi. Hatto o‘z xotinim Masha ham ishonmadi. Yaxshi. Hali “attang” deb barmog‘ingni tishlab qolmasang, yurgan ekanman. Qani u? Mana ekan. (Cho‘ntagidan to‘pponcha chiqaradi.) Hech nimani o‘ylamasdan, ko‘zni chirt yumib, birdaniga otsam, shu zahoti o‘laman. (To‘pponchani ko‘ksiga tiraydi.) Bir lahzada o‘laman. Yo‘q, yaxshisi, og‘zimdan otay. Og‘zimdan otsam, yarim lahzada o‘laman (To‘pponcha stvolini og‘ziga tiqadi. Og‘zidan oladi). Uchgacha sanayman. (Yana og‘ziga tiqadi.) Vi… i-i… (To‘pponchani og‘zidan oladi.) Yo‘q, yaxshisi, minggacha sanayman. (Yana og‘ziga tiqadi.) Vi… i-i… U… O‘-o‘… ve… o-i… ye-i… a-i… O‘-i… o‘… o‘-vi… o‘-i-i… (og‘zidan oladi). Yo‘q, bo‘lmaydi, sanaydigan bo‘lgandan keyin, yurakdan otish kerak. (To‘pponchani ko‘ksiga tiraydi.) Bir, ikki, uch, to‘rt, besh, olti, yetti, sakkiz, to‘qqiz… Minggacha sanash — bu qo‘rqoqlik alomati… Birdaniga… dangaliga… yuzgacha sanash keragu — vassalom! Yo‘q!.. O‘n beshgacha sanagan ma’qulroq… Ha… Hozir… (Yana to‘pponchani ko‘kragiga tiraydi.) Bir, ikki, uch, to‘rt, besh, olti, yetti, sakkiz, to‘qqiz, o‘n, o‘n bir, o‘n ikki, o‘n uch, o‘n to‘rt… yo balki sanab o‘tirmay paqillatib otib qo‘ya qolsammikin. (To‘pponcha stvolini og‘ziga tiqadi. Yana oladi.) Agar og‘izdan otsam… o‘q qayoqqa qarab ketadi… Ie, bu yoqqaku… Kallani teshadi-ku… Kallani ayash kerak. Axir odamning yuzi kallaga joylashgan-ku, qadrli o‘rtoqlar. Yaxshisi, yurakdan otish kerak. Faqat oldin paypaslab uni topib olish kerak. Tepib turgan yerini aniq belgilab olish lozim. Mana. Bu yerda ekan. Ie, bu yerdayam tepyapti-ku. Bu yoqdayam tepib yotipti. Voy-bo‘! Yuragim judayam katta ekan, qayerga qo‘l qo‘ysam, gup-gup tepib yotipti. Vuy, judayam qattiq tepyapti-ku. Bunaqada yorilib ketishiyam hech gapmas. Voy! Hozir yorilib ketadi. E xudoyim! Agar yuragim yorilib o‘lsam, unda o‘zimni otishga ulgurolmay qolaman-u. Mening o‘lishim mumkin emas, o‘lishim mumkin emas. Yashashim kerak, yashashim o‘zimni-o‘zim otishim uchun yashashim zarur. Ulgurolmayman. Ulgurolmayman. Voy, bo‘g‘ilib o‘laman. Bir minut, yana bir minutgina, imkon ber. Ot la’nati, ot deyman, duch kelgan yerga qaratib ot.

To‘pponcha qo‘lidan sirg‘alib tushadi. O‘zi yiqiladi.

Kechikdim… o‘lyapman.

Qog‘ozga o‘ralgan ulkan gulchambarlarni ko‘tarishib i k k i t a b o l a kiradi.

B i r i n ch i b o l a. O‘lgan shu yerda yashaydimi?
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Nima?
B i r i n ch i b o l a. O‘lgan shu yerda yashaydimi, deb so‘rayapman sizdan?
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. O‘zlaringiz kim bo‘lasizlar? Nega keldinglar? Qayerdan keldinglar?
I k k i n ch i b o l a. Biz “Mangulik”danmiz.
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Qanaqa mangulikdan?
I k k i n ch i b o l a. “Mangulik” degan dafn marosimi byurosidanmiz. Marhamat, qabul qilib oling.
Gulchambarlarni qo‘yishadi.

S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Nima bu?

Bolalar gulchambarlar o‘ralgan qog‘ozlarni olishadi.

(Lentalardagi yozuvlarni o‘qiy boshlaydi). “Yotgan joyingda tinch uxla, Semyon Podsekalnikov. Sen qahramonsan” (Lentaning ikkinchi uchini o‘qiydi). …“O‘limingni qadrlovchilar”. (Ikkinchi gulchambarni o‘qiydi.) “Mangu unutilmas kurashchi va kuyovim Senyaga. Qayg‘uga botgan qaynanasidan”.
B i r i n ch i b o l a. Gulchambarlar sizgami o‘zi?
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Menga… Ya’ni, bizga…
B i r i n ch i b o l a. Qabul qilib olganingiz haqida qo‘l qo‘ying. (Daftar uzatadi.) Yo‘q, mana bu yeriga.
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch (o‘qiydi). “Qabr ustiga qo‘yiladigan oltita gulchambarni qabul qilib oldim”. (Imzo chekadi.)

Bolalar ketishadi. Pauza.

(Boshqa gulchambarlar oldiga borib, o‘qiydi.) “Uni o‘ldi deb aytmanglar menga. U tirik. Sening Raisang”. Obbo bachchag‘ar-e! Yo‘lini topibdi, la’nati. Qani to‘pponcham? Tezroq. (To‘pponchani ko‘taradi.) Hali, tirik deng. Yaxshi. Mana, ko‘rib qo‘ying tirikligini. Mana, ko‘rib qo‘yinglar. (To‘pponchasini chakkasiga tiraydi.) Yotgan joyingda tinch uxla, Semyon Podsekalnikov, sen qahramonsan. Sen qahramonsan. Sen qahramonsan, Podsekalnikov. Uxla. (Qo‘lini tushiradi.) Qahramonlikka-ku qahramonman-a, ammo uxlash masalasi chatoq bo‘lyapti-da. Axir bu qanday ko‘rgulik, e xudo. Hech iloji bo‘lmayapti, aziz o‘rtoqlar. Nega desanglar, judayam charchagan bo‘lsam kerak. Juda-juda. Qattiq toliqqanman. Biroz o‘tirib, dam olishim kerak. Keyin, kuch yig‘ib olib, yana boshlayman… (O‘tirib qo‘liga gazeta oladi, o‘qiydi.) Xalqaro ahvol. Xalqaro ahvol… E, bir insonning ahvoli oldida shuyam ahvol bo‘liptimi. (Gazetaning orqa sahifasini o‘giradi.) “Semyonov ko‘chasi bilan Barabanniy tor ko‘chasi muyulishida tramvay noma’lum bir grajdaninni bosib ketdi. Marhumning jasadi Filatov kasalxonasining o‘likxonasiga jo‘natildi”. Baxti bor ekan! Axir o‘zingiz o‘ylab ko‘ring, hech nima o‘ylamay ketayotgan odam, birdan “paq” etib mo‘ljalga — tramvay tagiga tushadi. Bu yerda-chi… o‘ylayverasan, o‘ylayverasan, hech mo‘ljalga ololmay garangsan. Balki o‘y o‘ylaganim uchun ham mo‘ljalga ololmayotgandirman. Ha-ha-ha! Mana endi fahmladim. O‘zimni qo‘lga olishim, biron nimaga chalg‘ishim kerak. Hamma narsani unutishim, ko‘ngil ochishim, kayfiyatni chog‘ qilishim kerak, ana undan keyin, xuddi tramvay bosgandek, birdan fotihamni o‘qib qo‘ya qolaman. Ha-ha-ha! Hamma narsa g‘oyatda go‘zal, g‘aroyib, quling o‘rgulsin, deb faraz qilib, o‘zingni hech nimani o‘ylamay sayr qilib yurgandek, ehtimolki, bironta qo‘shiqni xirgoyi qilib ketayotgandek his qilishing kerak bo‘ladi… Ha-ha-ha, bironta qo‘shiqni xirgoyi ham qilasan… (Kuylay boshlaydi).

Seluyet nas mama, svernuvshi v pelyonki,
Seluyet inaya rodnya.
Kogda podrastayem, nas tseluyut devchenki,
Sred nochi i belogo dnya.

(To‘pponcha ushlagan qo‘lini asta chakkasiga yaqin olib keladi.) E, ming la’nat! Hecham bo‘lmayapti-ku!
E sh i k o r q a s i d a n o v o z l a r. Buril, buril chaqqonroq. Sho‘xroq, sho‘xroq harakat qil.

U ch t a e r k a k xonaga tobut ko‘tarib kiradi.
B i r i n ch i e r k a k. O‘zingga, o‘zingga ol! O‘zingga tortsang-chi! Qayoqqa tiqilyapsan? Stolga qo‘yamiz. (Tobutni stolga qo‘yadilar.) Mana, olib keldik, gard ham yuqqani yo‘q.
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. G‘oyat minnatdorman. Ko‘pdan-ko‘p rahmat.
B i r i n ch i e r k a k. O‘zi qayerda?
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Kim — o‘zi?
B i r i n ch i e r k a k. Podsekalnikov-da. Marhumni aytyapman.
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Shu yerda.
B i r i n ch i e r k a k. Qani?
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch (esankirab). Nima deyapman o‘zi… Hozircha yo‘q, lekin kelib qoladi… Saldan keyin.
B i r i n ch i e r k a k. Achinyapkandirsiz rahmatliga?
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. O, achinish ham gapmi, o‘rtoqlar.
B i r i n ch i e r k a k. Meniyam o‘lganlarga rahmim keladi doim… Choy puli uzatarsiz, taqsir.
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Bajonidil, marhamat. (Cho‘ntagini kavlab, pul uzatadi.)
B i r i n ch i e r k a k. Xo‘p, ma’rakangiz yaxshi o‘tsin. (Ketishadi.)

Semyon Semyonovich bir necha muddat qimir etmay turib qoladi, keyin tobut oldiga boradi, uning atrofini aylanib chiqadi, tobut ichiga mo‘ralaydi, yostiqni to‘g‘rilaydi, gulchambarlarni tobut atrofiga terib chiqadi. Cho‘ntagidan to‘pponcha olib chekkasiga tiraydi Qo‘lini tushiradi. Toshoyna oldiga borib uni qora parda bilan yopadi. Yana to‘pponchani chakkasiga tiraydi, ko‘zlarini chirt yumib oladi. Quloq soladi. Ko‘zini ochadi. Osma soat tagiga boradi, stulga chiqib, soat
kapgirini to‘xtatadi, yana to‘pponchani chakkasiga tiraydi.

S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Olimlargayam hayronsan. Nega endi shu paytgacha odamlarning hech nima his qilmasdan o‘zini otish usulini kashf qilishmagan-a? Masalan, xloroform hidlash usulini qo‘llagan holda o‘zini otsa. Tag‘in ular bashariyatning valine’matlarimish. Valine’matlar emas, qo‘tir itlar ular. Yo parvardigori olam. Yo tangrim! O, bandalariga jon ato etguvchi sohib karam egam! O‘zimni gumdon qilishga menga madad ber! O‘zing ko‘ryapsan-ku, qo‘limdan kelmayapti… Hammasiga o‘zing shohidsan… Pushkin uchun o‘lish oson bo‘lgan. Nimagaki, o‘limidan keyin o‘zi yaratgan asarlarida mangu yashashini yaxshi bilgan. Lekin men-chi? E xudo, nega endi men hech nima yaratmadim? Axir oshib-toshib yotgan edi-ku bo‘sh vaqtlarim.

Xonaga M a r i ya L u k ya n o v n a bilan S ye r a f i m a I l i n i ch n a hovliqib kirib kelishadi. Shoshganlaridan tobutni payqashmaydi.

M a r i ya L u k ya n o v n a. Kelishyapti!
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Kim kelyapti?
M a r i ya L u k ya n o v n a. Hammalari kelishyapti.

Xonadan yugurib chiqib ketishadi. Semyon Semyonovich u yoqdan-bu yoqqa zir yuguradi. Tashqaridan g‘o‘ng‘ir-g‘o‘ng‘ir ovozlar eshitiladi.

S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. E xudo! Endi nima qildim?

Ovozlar yaqinlashadi.

E xudo! (Stol ustiga sakrab chiqadi.) Bo‘lganicha bo‘ldi! O‘zing kechir! (Tobut ichiga tushadi.)

Tashqaridagi ovozlar yaqinlashadi.

Endi kutishga to‘g‘ri keladi. Qaytib ketishgan zahoti o‘zimga yakun yasayman. Shartta otaman-u — qotaman. (Tobutga yotadi.)
Xonaning lang ochiq eshigi oldida G r a n d – S k u b i k, P u g a ch yo v, K a l a- b u sh k i n, M a r g a r i t a I v a n o v n a, R a i s a F i l i p p o v n a, H a z- r a t Ye l p i d i y, Ye g o r u sh k a, Z i n k a P a d ye s p a n , G r u n ya, D ya k o n (S o‘ f i), cherkovda munojot aytuvchilar xori paydo bo‘lishadi. Hammalari motam libosida, ko‘plarining qo‘lida gul bor. Mariya Lukyanovna bilan Serafima Ilinichna tobutga orqa o‘girgan holda, qo‘llarini yoygancha olomonning yo‘lini to‘smoqchi bo‘ladilar.

M a r i ya L u k ya n o v n a. Sho‘rlikning ahvoliga tushunsanglar-chi. Axir kimning o‘lgisi keladi deysiz? Hech kim o‘lishni istamaydi.
A r i s t a r x D o m i n i k o v i ch. To‘g‘ri, hech kim istamaydi, ammo o‘lish zarurat. Sirasini aytganda, endi bu suhbatimizga mavzu bo‘lolmaydi, Mariya Lukyanovna, baski Semyon Semyonovich, kuzatuvimizga qaraganda, allaqachon…
M a r i ya L u k ya n o v n a. Nega endi mavzu bo‘lmas ekan? Mayli, yaxshisi, o‘zi gapira qolsin. Senya!… Se… (Orqasiga o‘giriladi. Semyon Semyonovichning tobutda yotganini ko‘radi.)
A r i s t a r x D o m i n i k o v i ch. (Mutasaddilik qiladi.) Bevaga stul keltiringlar! Tezroq! Yegor Timofeevich!
S ye r a f i m a I l i n i ch n a (Mariya Lukyanovnaning oldiga yugurib keladi). Nima bo‘ldi? (Semyon Semyonovichning tobutda yotganini ko‘rib qoladi.) Voy o‘lmasam!
P u g a ch ye v. Ikkinchi stulniyam opkelavering. Qaynonasiga asqotib qoladi.

Egorushka ikkita stul olib keladi. Bir to‘p odam Semyon Semyonovichning bevasi va qaynanasi atrofida parvona bo‘ladi. Odamlarning ikkinchi to‘pi tobut tepasiga yo‘l oladi.

M a r g a r i t a I v a n o v n a. Xuddi tirikday-a.
G r u n ya. Ha, tirikka o‘xshaydi.
Z i n k a P a d ye s p a n . Faqat burni sal cho‘qqayibdi.
M a r i ya L u k ya n o v n a. A-a-a! Xaloyiq! Qo‘yvoringlar, qo‘yvoringlar, men uning tepasiga boraman. U o‘lgan emas. Faqat ozgina ichgan — shirakayf. Bir oz mizg‘igandan keyin o‘rnidan turadi, Yegor Timofeevich!
E g o r u sh k a. Xotirjam bo‘ling, turmaydi, Mariya Lukyanovna.
M a r i ya L u k ya n o v n a. Voy, nega turmas ekan, axir u tirik-ku, ishoninglar, grajdanlar, u tirik!
R a i s a F i l i p p o v n a. Bechora qattiq kuyyapti.
G r u n ya. Miyasi suyilganga o‘xshaydi.
A r i s t a r x D o m i n i k o v i ch. Qo‘shni xonaga olib chiqib ketsalaring-chi.
M a r i ya L u k ya n o v n a. Senya! Senya!
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Ko‘zingizni oching, Semyon Semyonovich.
Z i n k a P a d ye s p a n . Kampirning ham surobi to‘g‘ri bo‘lib qolipti. Tavba qildim.
A l ye k s a n d r P ye t r o v i ch. Qaynanani ham birga olib keting, Yegor Timofeevich!
M a r i ya L u k ya n o v n a. U tirik! Senya tirik!

M a r i ya L u k ya n o v n a bilan S ye r a f i m a I l i n i ch n a ni majburan qo‘shni xonaga yetaklab olib chiqib ketishadi.

G r u n ya. Xonimchaning sho‘ri quridi.
M a r g a r i t a I v a n o v n a. Eshityapsizmi, uvvos solib yig‘layapti.
M a r i ya L u k ya n o v n a. (Qo‘shni xonadan ovozi keladi.) U tirik! Senya tirik!
R a i s a F i l i p p o v n a. Qattiq iztirob chekyapti boyaqish.
A l ye k s a n d r P ye t r o v i ch. O‘lik ko‘mib odatlanmagan odam doim shunaqa qiynalarkan, Raisa Filippovna, keyin bora-bora, me’daga tegarkan-u yig‘lamay qo‘yarkan kishi. Men ham yaqinda xotinimni dafn qilganman. Hatto kechalari mijja qoqmay chiqardim. Ishonmasangiz, ana, Margarita Ivanovnadan so‘rang.
M a r g a r i t a I v a n o v n a (ta’na qilib). Aleksandr!
M a r i ya L u k ya n o v n a n i n g o v o z i. Senya! Senya! Ko‘zingni och, jonginam!
G r u n ya. Ezilib ketdi judayam.
Z i n k a P a d ye s p a n . Yuringlar, ko‘ramiz qanday ezilayotganini. Qiziq bo‘lsa kerak-a?

Hamma ayollar qo‘shni xonaga otiladilar.

A l ye k s a n d r P ye t r o v i ch. Tsss! Bir minut jim bo‘linglar. Andishasizlik bo‘lsa ham sizga bir savol bermoqchiman. Xo‘sh, qachon men bilan hisob-kitob qilasiz?
A r i s t a r x D o m i n i k o v i ch. Hisob-kitob? Nimani hisob-kitobini qilishim kerak?
A l ye k s a n d r P ye t r o v i ch. Ie, nimani bo‘lardi? O‘likni-da. Ana, o‘lik tobutda, demak, pulni cho‘zishingizga to‘g‘ri keladi. Buni arifmetika deydilar.
A r i s t a r x D o m i n i k o v i ch. Nuqul pul, pul deysiz, nima balo, tanglayingizni pul bilan ko‘tarishganmi deyman, o‘rtoq Kalabushkin? Nima, g‘oyaning qadr-qiymati yo‘qmi siz uchun?
A l ye k s a n d r P ye t r o v i ch. G‘oyaning faqat qorin to‘yg‘azadigani yaxshi, Aristarx Dominikovich. Qani, cho‘zing mullajiringni, grajdanin Grand-Skubik.
A r i s t a r x D o m i n i k o v i ch. Kechirasiz, hali hamma topshiriqlarni bajarib bo‘lganingizcha yo‘q, axir.
A l ye k s a n d r P ye t r o v i ch. Nega endi?
A r i s t a r x D o m i n i k o v i ch. Qani, ayting-chi, marhumning o‘limoldi xatidan nusxa ko‘paytirdingizmi?
A l ye k s a n d r P ye t r o v i ch. Mashinistka ishlab yotipti, Aristarx Dominikovich.
A r i s t a r x D o m i n i k o v i ch. Unday bo‘lsa, tarqatishga kirishing. O‘q otildi, endi uning ovozini ming-minglab kishilar eshitishi kerak.
H a z r a t Ye l p i d i y. Demak, siz o‘q ovozining aks-sadosidan umidvorsiz?
A r i s t a r x D o m i n i k o v i ch. Umidvorlikka umidvorman-a, hazrat Yelpidiy, ammo bir oz cho‘chib turibman. Shu narsani ochiq e’tirof etish kerakki, qadrli o‘rtoqlar, marhum unchalik qadr-qiymatga ega bo‘lmagan shaxs. Basharti uning o‘rnida, shu qo‘yilgan shartlarga rioya qilgan holda, bironta taniqli arbob o‘zini otganida bormi…
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch (tobutda yotgan yeridan). Nihoyatda zo‘r ish bo‘lgan bo‘lardi, menimcha.
V i k t o r V i k t o r o v i ch. Siz bekorga bunday o‘ylayapsiz. Biz uchun marhumning o‘zi muhim emas. Eng muhimi — uni dasturxonga qanday torta bilishda, Aristarx Dominikovich. Men kecha Fedya Pitunin bilan gaplashdim. Gaplashgandayam shunaqa qoyillatib gaplashdim, u yog‘ini qo‘yaverasiz! Men o‘zimning quling o‘rgilsin kirish so‘zim bilan uni bir zumda mahliyo qilib qo‘ydim. Aristarx Dominikovich, yolg‘iz o‘limning o‘zi hech qanday ahamiyatga ega emas. Odamlarni o‘limning o‘zi emas, balki uning sabablari qiziqtiradi. Sababni bo‘lsa, istagancha o‘ylab topish mumkin.
A r i s t a r x D o m i n i k o v i ch. Jamoatchilik orasida mish-mishlar tarqatish kerak, o‘rtoqlar. Eng muhimi shu. Podsekalnikov o‘ldi, lekin uning jasadi mangu hayot bilan yo‘g‘rilgan. U bizning davrimizda jamoatchilik dalili sifatida yashamoqda. Kelinglar, shu bebaho hayotni birgalikda qo‘llaylik, shunday qilsak, bebaho hayot ham bizni qo‘llab-quvvatlaydi rus tarixining ulkan yo‘lida.
H a z r a t Ye l p i d i y. Nima deysizlar, boshlaymizmi, grajdanlar.
D ya k o n. Boshlaymiz, hazrat Yelpidiy. Oq fotiha bering, piri buzrukvor.
P u g a ch yo v (qo‘shni xona eshigiga borib). Boshlashyapti, marhamat qilinglar!

Narigi xonadan Ye g o r u sh k a, M a r i ya L u k ya n o v n a, S ye r a f i m a I l - i n i ch n a, G r u n ya, Z i n k a P a d ye s p a n , R a i s a F i l i p p o v n a, M a r g a r i t a I v a n o v n a l a r chiqishadi.

H a z r a t Ye l p i d i y. Poko parvardigoro, marhamating uchun har dam, hamisha va abadul abad ming qatla shukr.
X o r. Omin.
M a r i ya L u k ya n o v n a. Nima qilyapsizlar? Tirik-ku! Tirik odamga janoza o‘qiysizlarmi?
D ya k o v. E xudo, jamiki bandalaring senga munojot qilurlar.
M a r i ya L u k ya n o v n a. Nima qilyapsizlar, axir? Qo‘yvoringlar meni!
X o r. Yo rahmon, rahm qil.
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Voy-dod!
D ya k o n. E parvardigori karim, ruhimizni gunohdan forig‘ et!
X o r. Yo rahmon, rahm qil.

Bir nechta erkak va ayol eshikdan mo‘ralay boshlaydi.

M a r g a r i t a I v a n o v n a. Ko‘rmoqchimisizlar? Tortinmanglar, kiraveringlar, o‘rtoqlar.

H a m m a kiradi.

D ya k o n. Jon qazo qilgan bandang Semeonning gunohidan o‘tib, anga sadoqat baxsh et, yo parvardigori olam.
M a r i ya L u k ya n o v n a (chinqirib). Nima qilyapsizlar axir? Tirik odamga janoza o‘qiyapsizlar-ku!
X o r. Yo rahmon, rahm qil.
M a r i ya L u k ya n o v n a. Militsiya! Militsiya chaqiringlar!
D ya k o n. E’zozli bandang Semeonga tongla mahsharda…
M a r i ya L u k ya n o v n a. Militsiya! Militsiya chaqiringlar! Tirik odamni ko‘mishmoqchi!
D ya k o n. Derazalarni, derazalarni yopinglar! Tinchlik saqlang! Saodat baxsh et, deb xudoga munojot qilaylik…
X o r. Yo rahmon, rahm qil.
A r i s t a r x D o m i n i k o v i ch. Taqsir, bir minutga. Xudoning kalomi biz uchun muqaddas, hazratim, illo janozaga qanday qavmlar kelganini inobatga olib, duoning ortiqcha joylarini chegirib tashlasangizu bir oz qisqartirsangiz yomon bo‘lmasdi.
H a z r a t Ye l p i d i y. Qisqartirish mumkin, Aristarx Dominikovich.

Munojot aytayotganlar oldiga borib pichirlaydi.

X o r. Yo rahmon, rahm qil.
M a r i ya L u k ya n o v n a. U tirik! Nafas olyapti.
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Uyg‘otsanglar-chi uni, o‘rtoqlar!
D ya k o n. Har qanday g‘amu anduh, qahru g‘azab, ochlik-muhtojlikdan o‘z panohingda asra, yo parvardigor!
X o r. Yo rahmon, rahm qil.
M a r i ya L u k ya n o v n a. Oyi, nega axir uyg‘onmayapti?
H a z r a t Ye l p i d i y (bidirlab). O, rahmatli bandang Semeonning ruhini gunohdan pok saqlaguvchi parvardigori a’zam Iso alayhissalom, sen ham, beibtido buzurk padaringga ham, jamiki jonzodga jon baxsh etguvchi ezgu ruhingga ham har dam, hamisha va abadul-abad hamdu-sano ayturmiz.
X o r. Omin.
M a r i ya L u k ya n o v n a. Voy, oyijon, Senechkamiz rostdan ham o‘lib qolganga o‘xshaydi-ku.
X o r. Aziz bandangni o‘z panohingga ol…
M a r i ya L u k ya n o v n a. A-a-a… ( Hushidan ketib yiqiladi.)
O v o z l a r. Hushidan ketdi! Suv olib kelinglar! Suv!

Hamma Mariya Lukyanovna tomonga otiladi. Xor munojot o‘qiydi. Hamma Mariya Lukyanovna atrofida parvona.

A r i s t a r x D o m i n i k o v i ch (chapak chalib). Grajdanlar! Diqqat qilishinglarni so‘rayman!
O v o z l a r. Jim! Jim, o‘rtoqlar! Bas qiling yig‘ini!
A r i s t a r x D o m i n i k o v i ch. Men gapirmoqchiman. So‘zlamoqchi edim!
O v o z l a r. Gapiring! So‘zlang! Eshitamiz! Jim, o‘rtoqlar!
A r i s t a r x D o m i n i k o v i ch. Senya olamdan o‘tdi. Semyon Podsekalnikov qazo qildi! Mening fikrimcha, Podsekalnikovning o‘limi — rus intelligentsiyasining boshiga tushgan musibatdan darak beruvchi dastlabki tashvishli signaldir. Shuni unutmanglarki, o‘rtoqlar, hali bu faqat birinchi signal. Yolg‘iz otning changi chiqmaydi. Bugun u — ertaga men. Ha, o‘rtoqlar, ertaga men. Intelligentsiyani asranglar! Men sizlarga iltijo qilaman, grajdanlar, asranglar intelligentsiyani. Uni himoya qilib na’ra torting, hammangiz bir ovozdan hayqiring…

K l ye o p a t r a M a k s i m o v n a yugurib kirib, tobut tomon otiladi.

K l ye o p a t r a M a k s i m o v n a. Kechirasizlar, o‘tkazib yuboringlar meni uning oldiga!
O v o z l a r. Kim o‘zi? Nima qilyapti? Qarindosh-parindoshi bo‘lsa kerak. Jinnimi o‘zi?
K l ye o p a t r a M a k s i m o v n a. Men sen bilan vidolashgani emas, salomlashgani keldim!
O l o m o n i ch i d a n o v o z. Ha, to‘g‘ri — jinni ekan!
K l ye o p a t r a M a k s i m o v n a. Sen men tufayli o‘zingni qurbon qilding, endi men ham nima qilishimni o‘zim bilaman.
O l o m o n i ch i d a n o v o z. Yo‘q, bu gapidan jinniga o‘xshamaydi!
M a r i ya L u k ya n o v n a. Kechirasiz, bu yerga adashib kirib qolganga o‘xshaysiz. Bu mening erim, xonim.
K l ye o p a t r a M a k s i m o v n a. E, siz nimani tushunardingiz? U mening badanimni xohlardi! Butun vujudimning shaydosi edi, lekin men unga “yo‘q” deb rad javobini beruvdim!
R a i s a F i l i p p o v n a. Gapi yolg‘on, men aytganman “yo‘q” deb!
K l ye o p a t r a M a k s i m o v n a. U sizdan hatto so‘ragan ham emas.
R a i s a F i l i p p o v n a. Nima, sizdan so‘raptimi bo‘lmasa?
K l ye o p a t r a M a k s i m o v n a. U mening badanimga oshiqu shaydo edi…
R a i s a F i l i p p o v n a. O‘rgildim o‘sha qirchang‘i badaningdan!
A r i s t a r x D o m i n i k o v i ch. Jim, jim, o‘rtoqlar. Shaxsiy mojaro qiladigan joy emas bu yer. Bu yerda tashvishli signal bo‘lyapti. Nima, o‘zingiz fahmlamayapsizmi buni? Shubha ostiga olingan rus intelligentsiyasi…
V i k t o r V i k t o r o v i ch. Bo‘lmagan gap, rahmatli burama karnay chalardi. U san’atga shaydo inson edi. Bu borada u o‘t bo‘lib yongan edi, uning niyati…
K l ye o p a t r a M a k s i m o v n a. Uning birdan-bir niyati mening badanimga sazovor bo‘lish edi.
P u g a ch ye v. Go‘sht kerak edi unga, grajdanlar, go‘sht. Qadrli o‘rtoqlar, men savdo xodimiman. Ammo bunday davrda men savdo bilan shug‘ullana olmayman. Toqatim toq bo‘ldi. Men qasam ham ichdim, yolbordim ham, fakturalarni ham ko‘rsatdim. Ammo menga ishonishmayapti, o‘rtoqlar. Bir bo‘lak go‘sht uchun bir-birlarining go‘shtini yeyishdan ham qaytishmaydi-ya! Mana shuning uchun odamlar o‘zlarini otib yotishipti.
H a z r a t Ye l p i d i y. Din bor. Lekin dinga sig‘inadurgan maskan yo‘q. Cherkovlarni yopib qo‘yishmoqda…
P u g a ch ye v. E, cherkovni gapirasiz-a, do‘konlarni yopib qo‘yishyapti-ku…
A r i s t a r x D o m i n i k o v i ch. Bitta do‘kon deb kishi o‘zini otmaydi. Men marhumning do‘sti edim. Nima tufayli o‘zini otganini, mana, yaqin xeshlaridan so‘rang.
S ye r a f i m a I l i n i ch n a (dabdurustdan). O‘zini otishiga o‘pka-jigar kolbasasi sabab, Aristarx Dominikovich!
P u g a ch ye v. O‘pka-jigar kolbasasi sabab? Juda to‘g‘ri. Qadrli o‘rtoqlar men savdo xodimi sifatida…
R a i s a F i l i p p o v n a. Yo‘q, u meni deb o‘zini otgan. Menman uning qotili!
K l ye o p a t r a M a k s i m o v n a. Mening badanim, tanim…
H a z r a t Ye l p i d i y. Din…
P u g a ch ye v. Go‘sht…
A r i s t a r x D o m i n i k o v i ch. Grajdanlar!
P u g a ch ye v. Kolbasa…
V i k t o r V i k t o r o v i ch. G‘oyalar…
A r i s t a r x D o m i n i k o v i ch. Intelligentsiya…
M a r i ya L u k ya n o v n a. Senya! Senya!
S ye r a f i m a I l i n i ch n a. Tiriklayin ko‘mishmoqchi! Tiriklayin!
H a z r a t Ye l p i d i y. Yo parvardigor, marhumning ruhidan rahmatingni darig‘ tutma.
X o r. Yo parvardigor, rahmat qil.

V i k t o r V i k t o r o v i ch chiqib ketadi.

H a z r a t Ye l p i d i y. Qani, marhum bilan vidolashinglar.
A r i s t a r x D o m i n i k o v i ch (tiz cho‘kib). Meni kechir, Senya! (Podsekalnikovning peshonasidan o‘padi.)
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch (tobutda yotgan yerida Grand-Skubikni quchoqlaydi). Sen ham meni kechir, Aristarx. (Uni o‘padi.)
A r i s t a r x D o m i n i k o v i ch (dahshatda). A-a-a! (O‘zini olomon orasiga uradi.)
H a m m a. Voy-dod!

S ye m yo n S ye m yo n o v i ch tobut ichida turib o‘tiradi.

M a r i ya L u k ya n o v n a. Senya! Senechka!
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Margarita Ivanovna! (Qo‘llarini u tomon cho‘zadi.)
M a r g a r i t a I v a n o v n a (qo‘lida talinkada halim). Ins bo‘lsang ham, jins bo‘lsang ham daf bo‘l! Nima istaysan mendan?
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Halim, halimni uzating bu yoqqa, Margarita Ivanovna. Opkeling! (Qo‘lidan halimni tortib oladi.) Qornim ochdi. (Eydi.) Qornim judayam och, o‘rtoqlar.
A r i s t a r x D o m i n i k o v i ch (hayratda). Tirik murda!
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. O‘rtoqlar, men sizlar uchun ham, ular uchun ham, sinf uchun ham, bashariyat uchun ham, hattoki Mariya Lukyanovna uchun ham o‘lishni xohlamayman. O‘lim bilan yuzma-yuz turgan chog‘ingda, o‘z qo‘llaring, oyoqlaring, o‘z qorningdan qadrdonroq, azizroq yana nima bo‘lishi mumkin? Men oshiqman, o‘rtoqlar, o‘z qornimga oshiqman. Men telbalarcha sevaman o‘z qornimni, o‘rtoqlar!
K l ye o p a t r a M a k s i m o v n a. Ana, buyam Raisa Filippovnaning dardiga yo‘liqipti!
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Men o‘z qo‘llarimga, oyoqlarimga oshiqman, o‘rtoqlar. O mening bebaho oyoqlarim!
H a z r a t Ye l p i d i y. Bu ne hol, Mariya Lukyanovna?
A r i s t a r x D o m i n i k o v i ch. Siz mal’unsiz! Siz qo‘rqoqsiz, grajdanin Podsekalnikov! Hozir og‘zingizdan chiqayotgan gaplar — o‘ta betuturuq gaplar! Shaxsiy ishdan ko‘ra jamoatchilik ishi muhimroq ekanligini unutmasligingiz kerak.
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Jamoatchilik degani nima o‘zi? Shiorlar fabrikasi. Axir men bu yerda fabrika to‘g‘risida gapirmayapmanu. Men tirik bir inson haqida gapiryapman. Nima qilasiz, menga “shaxs” nimayu “jamoatchilik” nimaligini izohlab?..
A r i s t a r x D o m i n i k o v i ch. Siz dunyoda qahramonlar bo‘lmaydi demoqchisiz.
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Dunyoda nimalar bo‘lmaydi deysiz, o‘rtoqlar? Dunyoda hatto soqolli xotinlar ham bo‘ladi. Lekin men dunyoda nimalar bo‘lishi haqida gapirayotganim yo‘q, nimalar borligi haqida gapiryapman. Dunyoda yolg‘iz bir inson borki, uning eng qo‘rqqan narsasi o‘limdir.
A l ye k s a n d r P ye t r o v i ch. Axir siz o‘zingizni o‘zingiz o‘ldirmoqchi bo‘luvdingiz-ku!
A r i s t a r x D o m i n i k o v i ch. Axir bu haqda o‘zingiz gapirmaganmidingiz?
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. Gapirgandim! Chunki bu fikr mening tuturuqsiz hayotimni bezagan edi. Yo‘q, o‘zingiz o‘ylab ko‘ring, o‘rtoqlar, axir nima uchun o‘lishim kerak? Agar chuqurroq o‘ylab ko‘rilsa, tahlil qilinadigan bo‘lsa… nima berdi menga mavjud muhitimiz? Hech ni-ma! Boshqalarga-chi? Ana, qo‘shni ko‘chaga bir nazar tashlang — u yerda yashovchilarga muhit nimalar in’om etganini o‘z ko‘zingiz bilan ko‘rasiz. Xo‘sh, nima uchun meni cho‘michda qoqishdi? Axir men arzimagan narsa so‘ragan edim-ku. Barcha qurilish jabhalariyu, yutuqlaru zafarlarni o‘zingizga qoldiring! Menga esa, o‘rtoqlar, tinch hayot bilan mo‘maygina maosh bersangiz, bas.
H a z r a t Ye l p i d i y. Serafima Ilinichna, nimaga qarab turibsiz? Keyin, onasiz-ku axir, ovozini o‘chiring!
A l ye k s a n d r P ye t r o v i ch. Gapirishiga imkon bermanglar, o‘rtoqlar! Bu — kontrrevolyutsiya!
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch (hali ham mast). Xudo saqlasin! Nahotki, men kabi odamlar sizning… bizning tuzumga qarshi biron ish ko‘rsa? Biz revolyutsiya bo‘lgan kundan boshlab hech nima qilmayapmiz! Biz faqat bir-birimiznikiga mehmonga boramizu nuqul turmushimiz og‘ir, deb bir-birimizga zorlanamiz. Negaki, agar biz turmushimiz og‘irligidan zorlansak, o‘zimizni yengil his qilamiz. Xudo haqqi, kun kechirishimizga imkon beruvchi oxirgi vositadan mahrum qilmang bizni, turmushimiz og‘ir deb gapirishimizga ijozat beringlar! Hech bo‘lmasa, pichirlab aytaylik: “Turmushimiz og‘ir!” — deb. O‘rtoqlar! Sizlar qurilishlar shovqini ostida hatto gapimizni eshitmaysizlar ham. Ont ichib aytaman sizlarga. Endi to o‘la-o‘lgunimcha pichirlab kun kechiraman.
P u g a ch ye v. Ie, bu qanaqasi bo‘ldi? Hali yashamoqchiyammisiz?! Do‘stlar, hamma rejalar chappasiga ketyapti-ku! Men shu topgacha indamadim, faqat sukut saqlab keldim, tasadduq, mana endi mendan eshitasan. Voy, yaramas firibgar-e, voy la’nati bezori-e! O‘z qo‘ling bilan bizlarga go‘r qazib, o‘zing tirik qolmoqchi bo‘lyapsanmi? Ovora bo‘lasan! Men o‘z jonimdan kechsam kechaman, ammo sen tovlamachini otishga hukm qildirmay qo‘ymayman. Seni ottirmasam yurgan ekanman.
R a i s a F i l i p p o v n a. Otib tashlash kerak uni!
O v o z l a r. To‘g‘ri!
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch (mast holda yum-yum yig‘laydi). Masha! Mashenka! Serafima Ilinichna! Nima deyishyapti o‘zi bular? Axir qanaqasiga? Kechirasizlar. Qay gunohim uchun? Shafqat qilinglar! Gunohim nima o‘zi? Mening o‘limimga qancha pul sarflagan bo‘lsanglar, tiyinigacha qaytarib beraman, mana, ko‘rasizlar. Shkafimni sotaman, agar zarur bo‘lsa, o‘rtoqlar, ovqat ham yemayman. Mariyani sizlarga oqsoch qilib beraman, qaynanamni ko‘mir koniga ishga yuboraman. Faqat yashashimga imkon beringlar. (Tizzalab o‘tiradi.)
A r i s t a r x D o m i n i k o v i ch. Qanday qabohat! Maraz!
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch (dik etib o‘rnidan turadi). O‘rtoqlar, o‘sha “maraz” degan odam, iltimos, bu yoqqa chiqsin! (To‘pponchani cho‘ntagidan chiqaradi.) Mana, to‘pponcha, marhamat. Olsin qo‘liga! Men saxiyman, beraveraman! Marhamat!
A r i s t a r x D o m i n k o v i ch. Qo‘ying bema’ni hazilni, Semyon Semyonovich. Tushiring to‘pponchani. Tushirsangiz-chi, sizga gapiryapman.
S ye m yo n S ye m yo n o v i ch. A-a, qo‘rqib ketdinglarmi, girgittonlar. Xo‘sh, unday bo‘lsa, menga nima ayb qo‘ymoqchisiz? Nima jinoyat qildim? Jinoyatim — shu yorug‘ jahonda yashayotganimmi? Xo‘sh, yashayapman, ammo boshqalarning yashashiga xalaqit qilmayapman-ku, o‘rtoqlar. Men dunyoda bironta ham odamga ziyon yetkazmaganman, axir. Hattoki, chumoliga ham ozor bermaganman. Kimning o‘limiga sababchi bo‘lganman, qani, chiqsin o‘sha odam o‘rtaga!

V i k t o r V i k t o r o v i ch yugurib kiradi.

V i k t o r V i k t o r o v i ch. Fedya Pitunin o‘zini otib qo‘ydi!

Hamma bir zumda tarqab ketadi.

P a r d a.

(Almanax “Sovremennaya dramaturgiya” №2.1977)

Qodir Mirmuhamedov tarjimasi
«Jahon adabiyoti» jurnali, 2003 yil, 3-son