Николай Эрдман. Ўзимни ўлдираман (драма)

ИШТИРОК ЭТУВЧИЛАР:

П о д с е к а л ь н и к о в С е м ё н С е м ё н о в и ч.
М а р и я Л у к ь я н о в н а — унинг хотини.
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а — Подсекальниковнинг қайнонаси.
А л е к с а н д р П е т р о в и ч К а л а б у ш к и н — уларнинг қўшниси.
М а р г а р и т а И в а н о в н а П е р е с в е т о в а.
А р и с т а р х Д о м и н и к о в и ч Г р а н д — С к у б и к.
Е г о р у ш к а (Е г о р Т и м о ф е е в и ч).
Н и к и ф о р А р с е н т ь е в и ч П у г а ч е в — савдо ходими.
В и к т о р В и к т о р о в и ч — ёзувчи.
Ҳ а з р а т Е л п и д и й — дин пешвоси.
К л е о п а т р а М а к с и м о в н а.
Р а и с а Ф и л и п п о в н а.
К а м п и р.
К а р-с о қ о в й и г и т.
З и н к а П а д е с п а н ь.
Г р у н я.
Л ў л и л а р х о р и.
Ч е в а р а ё л (М о д и с т к а).
М а ш и н а ч и х о т и н.
И к к и ш у б ҳ а л и н у с х а.
И к к и ў ғ и л б о л а.
У ч э р к а к.
Ч е р к о в д а м у н о ж о т ў қ у в ч и л а р х о р и.
М а ш ъ а л а к ў т а р г а н л а р.
Д ь я к о н (с ў ф и).
И к к и э р к а к.
Э р к а к л а р.
А ё л л а р.

БИРИНЧИ ПАРДА

Семён Семёновичнинг квартирасида бир хона. Тун. Икки кишилик каравотда эр-хотин Подсекальниковлар — С е м ё н С е м ё н о в и ч билан М а р и я
Л у к ь я н о в н алар ухлаб ётишипти.

С е м ё н С е м ё н о в и ч. Маша, Маша деяпман. Маша, ухлаяпсанми? Ҳей, Маша!
М а р и я Л у к ь я н о в н а (чинқириб юборади). Ааааа…
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Нима бўлди, нима бўлди сенга — ахир бу менман.
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Нима дейсан, Семён?
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Маша, сендан сўрамоқчийдим… Маша, Маша… Яна ухлаяпсанми? Маша!
М а р и я Л у к ь я н о в н а (чинқиради). Ааааа…
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Нима бўлди, нега бақирасан?.. Бу менман.
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Сенмисан, Семён!
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Ҳа-да, менман.
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Нима дейсан, Семён?
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Маша, сендан бир нарса сўрамоқчийдим…
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Сўрайвер… Бўлақол, Семён… Сеня!
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Маша, сендан сўрамоқчи эдим… мабодо тушликда еганимиз ўпка-жигар колбасасидан қолмаганмиди?
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Нима?
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Тушликдаги ўпка-жигар колбасасидан қолмаганмиди, деяпман.
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Уффф… Бунчалик бетамизлигингни билмаган эдим, Семён. Ишдан итдай чарчаб келган хотинингни ярим кечада уйғотиб, гаплашгани топганинг ўпка-жигар колбасаси бўлдими?.. Сендан ҳеч буни кутмаган эдим. Ахир бу ғирт лоқайдлик, ўтакетган бепарволик-ку!.. Ҳар куни эртадан-кечгача худди чумолидай, худди молдай ишлаб, итдай ҳориб келадиган хотинингни, жиллақурса, кечаси тинч қўйиш ўрнига, каравотда ҳам асабини бузганинг нимаси. Ҳозир сен Семён, ўша байталмон ўпка-жигар колбасасини эслаб, қалбимда уйғонган барча нозик ҳиссиётларни барбод қилдинг, ҳа, ҳа, барбод қилдинг. Наҳотки, Сеня, фаросатинг етмаса; ўзинг ухламаганга яраша, хотинингнинг уйқусини бузмасанг-чи… Сеня, кимга гапиряпман? Эшитяпсанми? Нима бало, ухлаб қолдингми, дейман? Сеня!
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Ааааа…
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Нима қилди, нима қилди — бу менман.
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Ҳа, сенмисан, Маша?
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Ҳа-да, менман.
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Нима дейсан, Маша?
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Айтмоқчиманки, ўзинг ухламаганга яраша, хотинингнинг уйқусини бузмагин-да.
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Гапимни эшит, Маша.
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Йўқ, сен гапимни эшит. Нимага овқат вақтида қорнингни тўйғазиб олмадинг. Ахир ойижоним билан икковимиз ой чиқсаям, кун чиқсаям сенга чиқсин деб, атайлаб яхши кўрган овқатларингни пишириб беряпмиз, овқат сузганда, ҳаммадан кўпроқ сенга сузяпмиз, шекилли?
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Хўш, нега ойижонинг билан икковинглар менга овқат сузасизлар? Сизлар анойи эмассизлар: буни бекорга қилмайсизлар. Мана, кўриб қўйинглар, Семён Семёнович ҳеч ерда ишламаса ҳам, овқатни кўпини унга тиқиштиряпмиз, деб ҳаммага кўз-кўз қилмоқчи бўласизлар. Ҳа, аллақачон тушуниб олганман ниятингларни: сизлар мени камситиш мақсадида кўпроқ овқат тиқиштиряпсизлар, чунки сизлар…
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Менга қара, Сеня.
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Йўқ, энди сен менга қара. Сен билан эр-хотин бўлиб, кечалари бир каравотда, бир кўрпа остида, биронта ҳам гувоҳсиз очликдан сирилиб, бир ёстиқда бошимни бошингга, юзимни юзингга қўйиб ётсаму сен мендан колбасангни аяйсан-а.
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Вой, тавба, қачон аядим сендан, жонгинам? Вой, ош бўлсин, тасаддуқ, кўнглинг тусаган бўлса, еявермайсанми, ўргулай. Ҳозир олиб келиб бераман. Оббо, яна нима бўлди чироққа? Шунча тузатамиз, шунча ҳақ тўлаймиз-у, нуқул ўчиб қолаверади. (Каравотдан тушади. Шам ёқади. Қўлида шам билан яланг оёқ эшик томон юради.) Э худойим, нималар бўляпти ўзи? Ахир бунақада қандай кун кечириб бўлади? (Нариги хонага чиқиб кетади.)
Қоронғи. Семён Семёнович икки кишилик каравотда жим ётипти. М а р и я
Л у к ь я н о в н а хонага қайтиб киради. Унинг бир қўлида шам, иккинчи қўлида талинка. Талинкада колбаса билан нон.

Сенечка, колбасани оқ нонга қўйиб берайми ё қора нонгами?
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Менга аҳамияти йўқ рангнинг, чунки ҳеч нима емайман.
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Вой, нимага энди?
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Майли, ўша ўпка-жигар колбасангнинг жатига ўлсам ўлиб кета қолай, лекин барибир уни емайман.
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Вой, нега емайсан?
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Негаки, колбасани нонга қанақа қилиб суртишингни биламан. Сен олдин кириш сўз айтиб қулоғимни қоматга келтирасан-да, кейин нонга колбаса суртасан. Обдон таъбимни тирриқ қилиб бўлиб, кейин суртасан.
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Биласанми, Семён, сен…
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Биламан. Ёт.
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Нима?
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Ёт ўрнингга деяпман.
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Олдин колбасани нонга қўйиб берай, кейин ётаман.
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Йўқ, қўймайсан.
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Қўяман, дедимми, қўяман.
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Вей, бу уйда қайси биримиз эр? Сенми ё менми? Ниятинг нима ўзи, ҳой Мария? Мени маош олмаётганимни пеш қилиб ҳар мақомга йўрғалатмоқчимисан? Ундан кўра, сен, Мария, бунақа туриш-турмушимиз менга қанчалик зиён етказаётганини ўйласанг-чи. Мана, мени не аҳволга солиб қўйдинг. Бир кўр. (Каравотда туриб ўтиради. Кўрпани очиб ташлаб, бир оёғини иккинчи оёғи устида чалиштириб қўяди-да, кафтининг қирраси билан тиззасидан пастроққа уради, шунда оёғи “дик” этиб сакрайди.) Кўрдингми?
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Нима бу, Сеня?
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Асаб. (Яна ётиб, устига кўрпа тортади.)
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Йўқ, Семён, бунақа найрангбозлик билан кун кечириб бўлмайди. Бунақа найрангбозлик билан циркда томоша кўрсатиш мумкин.
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Нега энди кун кечириб бўлмас экан? Нима, сенингча, мен ўлишим керакми? А? Ўлишимни истайсанми? А? Сен, Мария, менга очиғини айт, нима истайсан мендан? Сен жоним узиладиган пайтни кутяпсан. Шу кетишда бўлса, ниятингга етасан ҳам. Сенга, Мария, ушбу тор оилавий мажлисимизда дангал юзингга айтаман: сен — аблаҳсан.

Шамдон Мария Лукьяновнанинг қўлидан ерга тушиб синади. Хона яна зим-зиё қоронғи. Пауза. Шу қоронғида хонага С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а киради.

М а р и я Л у к ь я н о в н а (чинқиради). Аааа…
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Вой, қўрқма, қўрқма, бу — менман.
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Сизмидингиз, ойижон?
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Ҳа, ҳа, менман.
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Ҳа, тинчликми, ойижон?
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Бир нарсага ҳайронман, Маша, нимага энди уйдаги нарсалар келиб-келиб нуқул ярим кечада тарақлаб қулайди? А? Бунақада икковларинг бутун уйни уйғотворасизлар-у. Маша? Маша, дейман! Маша, нима, йиғлаяпсанми? Семён Семёнович, нималар бўляпти ўзи бу ерда? Семён Семёнович! Маша! Сенга гапиряпман, Маша. Нега овозинг чиқмаяпти?! Нега гапирмайсан? Мария!
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Жўрттага.
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Ё худоё тавба, бу қанақа янгилик бўлди яна? А?
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Семён Семёнович гапирсин. Мендан ҳеч нима сўраманг.
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Семён Семёнович! Ҳой, Семён Семёнович! Вой, нимага индамайсиз, Семён Семёнович?
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Шунақа суллоҳ бўлиб кетган у, ойижон.
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Гапирсангиз-чи, Семён Семёнович, ё пантомима ўйинини кўрсатяпсизми? А? Семён Семёнович!
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Сеня!.. Семён!..
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Семён Семёнович!
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Ўлиб қолган бўлса-я, ойижон?
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Нафасингни иссиқ қил-е, Мария! Нега ўларкан? Гапирсангиз-чи, Семён Семёнович!
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Ўзим бориб қарайман, ойижон.

Қоронғида Мария Лукьяновнанинг оҳиста юргани эшитилади.

Сеня!.. Сеня. Семён… Ойижон!
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Нима бўпти?
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Шамни ёқинг.
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Вой, ўлмасам, нима қипти унга?
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Шамни ёқинг деяпман сизга.
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Қани шам? Қаерга қўйгансан байталмонни?
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Ерда ётипти, ойижон, ерда. Тимирскилаб кўринг, топасиз. Сеня, жонгинам, ўтинаман сендан, айланай, мени қўрқитма… Сеня!.. Ойижон, мунча имиллайсиз?
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Эмаклаб қидиряпман, Мана, эмаклаб.
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Сиз, ойижон, бошқа ёқда эмаклаяпсиз. Фикуснинг олдида эмакланг, фикуснинг олдида эмакланг, фикуснинг.

Сукунат. Нимадир “гурс” этиб қулайди.

Вой ўлмасам, нима бўлди?
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а.Фикус, Машенька, фикус ағдарилиб тушди!
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Бунақада жинни бўлиб қоламан, билиб қўйинг.
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Шошма, Машенька, сабр қил, ҳали жавон олдини пайпаслаб кўрганим йўқ. Ё Биби Марьям, манайкан!
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Ёқинг тезроқ, ёқинг!
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Вой, мунча бесабрсан, қизим? Мана, ҳозир. (Гугурт чақади.)
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Бир зум ҳам сабр қилишга ҳолим йўқ, ойижон, чунки бу ерда фалокат юз бераётганга ўхшайди.
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а (қўлида шам билан югуриб боради). Вой, ўлмасам, нима бўпти унга? А?
М а р и я Л у к ь я н о в н а (кўрпани кўтаради). Кўрдингизми?
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Йўқ.
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Мен ҳам кўряпман йўқлигини.
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Қани у?
М а р и я Л у к ь я н о в н а. У йўқ, ойижон. Тўшагиям совуб қолипти. Сеня!.. Сеня!.. Кетиб қопти!
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Вой, нега кетади?
М а р и я Л у к ь я н о в н а.Вой, мен қаёқдан билай? (Хонанинг у ёғидан бу ёғига зир югуради.) Сеня!.. Сеня!..
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а (қўлида шам билан бориб қўшни хонага мўралайди). Семён Семёнович?
М а р и я Л у к ь я н о в н а (каравот олдига югуриб боради). Шам беринг! Шамни опкелинг бу ёққа! (Онасининг қўлидан шамни юлиб олиб, уни полга қўяди, ўзи тиззалаб туриб, каравот тагига мўралайди.) Ё қудратингдан, девор тагига бориб қолипти-я. (Эмаклаб каравот тагига кира бошлайди.)
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Вой, нима қиляпсан, Маша? Қаёққа? Жинни бўлма!
М а р и я Л у к ь я н о в н а (каравот остидан). Кўчага чиқаман, ойи, кўчага.
(Қўлида аёллар ботинкаси билан каравот остидан чиқади.) Мана, ботинкамни топдим. (Кия бошлайди.) Юбкамни беринг, ойи!

Серафима Ильинична югуриб бориб жавонни очади.

Шамни, шамни қолдиринг!

Серафима Ильинична каравот олдига югуриб келиб, шамни қолдиради ва яна жавон томон чопади.

Тўхтанг, ўзим оламан. (Девордаги михга илинган юбкасини олади.)
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Қаёққа борасан, Машенька, шу бемаҳалда?
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Уни қайтаришим керак, қайтармасам бўлмайди. Аҳволи жудаям, жудаям ёмон. Боя каравотдаям кўрсатди менга касалининг аломатини.
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Ё Биби Марьям!
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Тағин ўзини бир бало қилиб қўйса-я?! Қуриб кетсин ўша ўпка-жигар колбасасиям!
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Нега олдинроқ ўйламадинг шуни, қизим? Ҳай, бўла қол, кий тезроқ оёғингга! Кий!
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Кофтамни, кофтамни беринг!
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Вой, худога шукур-е.
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Ҳа, нима бўлди?
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Иштони шу ердайкан. Ана. Демак, ўзиям шу ерда.
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Борди-ю, иштонсиз чиқиб кетган бўлса-чи? Кайфияти жудаям ёмон эди, жудаям…
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Одам боласи иштонсиз ҳеч қаёққа кетолмайди…
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Вой ойижон-е, бўлмаса, қани у?
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Билишимча, у ҳожатга чиққан.
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Ана ўша ерда ўзини бир нима қилиб қўяди.
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Бе, қўйсанг-чи! Қанақасига?
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Шунақасига. “Пақ” этадию тап-тайёр-да.
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Ё муаззама Биби Марьям!
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Энди нима қиламиз? А? Бирдан у ўзини…
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Секин! Эшитяпсанми?
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Йўқ!.. Сиз-чи?
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Менам ҳеч нима эшитмаяпман.
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Э худойим, бу қандай даҳшат, қандай даҳшат! Ойижон, мен бориб эшикни тақиллатаман. Бўлганча бўлар. (Хонадан чиқади.)
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а (девордаги иконага юзланиб, чўқина бошлайди). О, муқаддас Биби Марьям, ўз зурриётинг Исо алайҳиссаломга илтижо қил, куёвимнинг жонини омон сақласин. (Чўқинади, эшик томонга қараб қўйиб, яна чўқинади, тиз чўкади.) Бизлардан раҳму шафқатингни дариғ тутма, о, саодатли биби Марьям…

М а р и я Л у к ь я н о в н а югуриб киради.

М а р и я Л у к ь я н о в н а. Эшик ичидан илгакланган, очмаяпти.
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Ўзинг у билан гаплашдингми?
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Гаплашдим.
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Хўш, нима деяпти?
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Саволимга жавоб бермади, ҳатто “чурқ” этиб ҳам товуш чиқармади.
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Энди нима қилдик, а? Машенька!
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Ҳозир бориб Александр Петровични уйғотаман, ҳожатхона эшигини бузиб бўлсаям очсин.
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Александр Петровични безовта қилиш яхшимас.
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Нега энди?
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Негаки у азадор. Бир ҳафта бўлди хотинини дафн қилганига.
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Қайтага яхши-ку, демак у дардимни тушунади, менга ҳамдард бўлади. (Эшик олдига югуриб боради.)
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Ишқилиб, Машенька, охири бахайр бўлсин-да.
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Барибир, бизга битта эркак зарур. Эркаксиз ўзимиз эплолмаймиз. (Эшикни тақиллатади.) Ойижон, борди-ю, тағин, ҳалиги…
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Нима?
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Нима, нима… мен қаёқдан билай. (Онасининг олдига югуриб келади.) Сиз, ойижон, бориб қулоқ солиб кўрсангиз бўларди, шояд бирдан ғимиллагани эшитилса.

С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а чиқиб кетади.

(Эшик олдига бориб тақиллатади.) Александр Петрович!.. Ўртоқ Калабушкин! Ҳо, ўртоқ Калабушкин!
А л е к с а н д р П е т р о в и ч (уйқусираган овозда). Ким у?
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Мени андишасиз деб ўйламанг, ўртоқ Калабушкин, бу менман.
А л е к с а н д р П е т р о в и ч (эшик орқасида). Нима?
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Бу мен — Подсекальниковаман.
А л е к с а н д р П е т р о в и ч (эшик орқасида). Ким?
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Подсекальниковаман, Мария Лукьяновнаман. Салом!
А л е к с а н д р П е т р о в и ч (эшик орқасида). Нима?
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Сиз менга жудаям зарурсиз, ўртоқ Калабушкин.
А л е к с а н д р П е т р о в и ч (эшик орқасида). Қай маънода?
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Эркак сифатида.
А л е к с а н д р П е т р о в и ч (эшик орқасида). И-и, нима деяпсиз, Мария Лукьяновна! Секинроқ!
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Тўғри, ўртоқ Калабушкин, ҳозир сизнинг кўнглингизга бунақа нарса сиғмайди, албатта, лекин ўзингиз ўйлаб кўринг, ўртоқ Калабушкин, мен ёлғизман, мутлақо яккаю ёлғизман. Нима қилай ахир, ўртоқ Калабушкин?
А л е к с а н д р П е т р о в и ч (эшик орқасида). Баданингизга совуқ сув пурканг, Мария Лукьяновна.
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Нима дедингиз?.. Ўртоқ Калабушкин!.. Ҳой, ўртоқ Калабушкин!
А л е к с а н д р П е т р о в и ч (эшик орқасида). Секинроғ-е, жин урсин!
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Бўлмасам, эшикни бузишимга тўғри келади, ўртоқ Калабушкин.
А л е к с а н д р П е т р о в и ч (эшик орқасида). Худо хайрингизни берсин! Гапимга қулоқ солинг! Шошмай туринг! Тўхтанг, ахир!
Эшик тарақлаб ланг очилади. Остонада тунги кўйлак кийган барзанги аёл пайдо бўлади. Бу — М а р г а р и т а И в а н о в н а.

М а р г а р и т а И в а н о в н а. Ким экан ўша эшик бузадиган? Ҳа-а, хонимчанинг вақтичоғлик қилгилари келиб қопти-да! Вой яшшамагур беҳаё-е! Гапим қаттиқ ботган бўлса, кечирасиз.
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Ие, бу қанақаси? Мен тушунмай қолдим… Александр Петрович!
М а р г а р и т а И в а н о в н а. Сиз нега Александр Петровичга суйкалмоқчи бўляпсиз, а? Биз бу ерда марҳумага аза тутиб, раҳматликни хотирлаб ўтирсагу сиз шундай нозик пайтда эшикни бузиб кирмоқчи бўляпсиз?
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Вой, мен бошқа эшикни назарда тутган эдим… Нима, мен ўғри, безориманмики, қўшнимнинг эшигини бузсам.
М а р г а р и т а И в а н о в н а. Замонавий хонимчалар ўғри, безориларданам бешбадтар, э худо, ўзинг кечир, кўзлари олазарак бўлиб, омонатроқ ётган нарса кўришса, дарров ўмаришади. Вой, сендақа…
А л е к с а н д р П е т р о в и ч (эшикдан бошини чиқариб). Маргарита Ивановна!
М а р г а р и т а И в а н о в н а. Нима дейсан?
А л е к с а н д р П е т р о в и ч. Сиз агар, Маргарита Ивановна, бу аёлни урмоқчи бўлсангиз, шаштингиздан қайтинг, чунки сиз бу уйда пропискада йўқсиз. (Бошини яширади.)
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Лекин, кечирасиз… гуноҳим нима ўзи?
М а р г а р и т а И в а н о в н а. Нимага бўлмаса бировнинг эрига шилқимлик қиляпсиз?
М а р и я Л у к ь я н о в н а (ўзини оқлашга уриниб). Азбаройи худо, сиз мени нотўғри тушунибсиз. Ахир менинг ўз эрим бор.
М а р г а р и т а И в а н о в н а. Буни тушуниш қийин эмас — ўзимниям эрим бор.
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Тушунсангиз-чи ахир, у ўзини отмоқчи!
А л е к с а н д р П е т р о в и ч (бошини эшикдан чиқариб). Ким ўзини отмоқчи?
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Семён Семёнович.
А л е к с а н д р П е т р о в и ч. Қаерда отмоқчи?
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Кўнглингизга келмасин-у, Александр Петрович, ҳожатхонада.

А л е к с а н д р П е т р о в и ч ғойиб бўлади.

М а р г а р и т а И в а н о в н а. Кечирасиз, одамам келиб-келиб, ўзини ҳожатхонада отарканми?
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Танбал бўлгандан кейин, бошқа қаёққаям борарди?

Эшик очилиб А л е к с а н д р П е т р о в и ч отилиб чиқади. У эгнига кўйлак, шим, сарпойчан оёғига туфли кийган.

А л е к с а н д р П е т р о в и ч. Бунақа экан, нима қилиб қўл қовуштириб ўтирибсиз? Ахир бирон чора топиш керак-ку, Мария Лукьяновна.
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Мен ҳам чора излаб келувдим-да олдингизга, Александр Петрович. Сиз жанговар одамсиз — тирнинг мудирисиз, илтимос, ойим билан менга, ҳожатхона эшигини бузишга ёрдам берсангиз.
А л е к с а н д р П е т р о в и ч. Нимага дарров айта қолмадингиз шу ниятингизни?
М а р г а р и т а И в а н о в н а. Нима қилиб турибсизлар?
А л е к с а н д р П е т р о в и ч. Юринг, Мария Лукьяновна.
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Қўрқяпман, эшикни бузаётганимизда, бирдан бизга қаратиб ўқ узса-я…
А л е к с а н д р П е т р о в и ч. Биз оёқ учида, ўғринча борамиз-да, бараварига ташланамиз, Мария Лукьяновна. Фақат секин… Мана бундай, оёқ учида.

Александр Петрович туфлисини ечиб, оёқ учида эшик томон юради. Мария Лукьяновна билан Маргарита Ивановна унга эргашади.

Тсс…
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Тсс… (Эшик олдига яқинлашади.)

Шундоққина эшик олдида тўсатдан “А-а” деган чинқириқ эшитилади.

Ҳ а м м а л а р и (орқага ташланиб). Вой!

Хонага С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а югуриб киради.

С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Борманглар у ёққа! Борманглар!
М а р г а р и т а Л у к ь я н о в н а. Вой шўрим!
А л е к с а н д р П е т р о в и ч. Нима бўлди?
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Етти ухлаб тушимизга кирмаган гаплар. Ҳожатхонадаги одам Семён Семёнович эмас, нариги томонда турувчи Володьканинг бувиси экан.
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Вой, нима деяпсиз, ойижон?
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Ўлай агар! Ўз кўзим билан кўрдим. Ҳозир чиқди. Мен аҳмоқ бўлсам, шунча вақтдан бери эшик тагида ичкарига қулоқ солиб турибман-а. Туф-е, қуриб кетсин!
А л е к с а н д р П е т р о в и ч. Хато қилиб қўйибмиз-у, Мария Лукьяновна.
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Нималар деяпсиз ўзи, ойижон? Ҳаммасига сиз айбдорсиз. Айтувдим-у сизга, кўчага чиқиб кетган деб. Ўтинаман, Александр Петрович, кўчага чопиб чиқайлик.
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Нима қилади у кўчада иштончанг?
А л е к с а н д р П е т р о в и ч. Дарвоқе, уйнинг ҳаммаёғини қидириб чиқдингларми?
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Ҳеч ер қолмади.
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Ўчоқбошидан бошқа.
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Ҳа-я, ростданам, ўчоқбошига кирмовдик. Чопдик ўчоқбошига, ўртоқ Калабушкин.

Эшик томон отилишади, Маргарита Ивановна улар орқасидан югуради.

А л е к с а н д р П е т р о в и ч. Йўқ, сиз шу ерда қолинг, Маргарита Ивановна, биз икковимиз.

Югуриб чиқиб кетишади.

М а р г а р и т а И в а н о в н а. Жа ишқивоз-да Александр Петрович жуфт бўлиб жуфтакни ростлашга. Бир зумда эси оғиб жинни бўлади-қолади. Юринг, биз ҳам борамиз.
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а (унинг орқасидан югураркан). Йўқ, нима ҳожати бор! Менга қаранг! Тўхтанг! Тўхтасангиз-чи ахир!

Шу пайт ўчоқбоши томондан Александр Петровичнинг “Тўхта!” деб қичқиргани, кейин эшикнинг тарақлаб ёпилгани, ундан кейин Семён Семёновичнинг ғайритабиий чинқириғи ва бир одамнинг “гурс” этиб ерга қулагани эшитилади. Шундан сўнг ҳаммаёқ сув қуйгандек жимжит бўлиб қолади.

М а р г а р и т а И в а н о в н а. Ё қудратингдан! Тағин нима бўлди?
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Базм тугади! Томоша тамом! Ўзини отди у, бунга имоним комил.
М а р г а р и т а И в а н о в н а. Биз нима қилдик энди? А?
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Ҳозир мен “дод” солиб чинқираман, ё бирон нима қиламан…
М а р г а р и т а И в а н о в н а. Вой, ўлмасам, унақа қилманг!
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Қўрқиб кетяпман!
М а р г а р и т а И в а н о в н а. Менам қўрқиб кетяпман!
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Вой, келишяпти!
М а р г а р и т а И в а н о в н а. Вой, қани?
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Вой, опкелишяпти!
М а р г а р и т а И в а н о в н а. Нима опкелишяпти?
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Вой, уни опкелишяпти!
М а р г а р и т а И в а н о в н а. Вой, шу ёққа опкелишяпти!
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Ҳа, ростданам, опкелишяпти!
М а р г а р и т а И в а н о в н а. Вой!
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Опкелишяпти!
М а р г а р и т а И в а н о в н а. Опкелишяпти!
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Вой, бир нима бўлади! Бир нима бўлади!

А л е к с а н д р П е т р о в и ч қўрқиб ўтакаси ёрилган С е м ё н
С е м ё н о в и ч н и деярли судраб киради.

С е м ё н С е м ё н о в и ч. Нима бўлди ўзи? Нима бўлди?
А л е к с а н д р П е т р о в и ч. Тинчланинг, Семён Семёнович.
С е м ё н С е м ё н о в и ч.Ие, нега мени ушлаб турибсиз-а? Сиз ўзи нега мени… Қўйворинг! Қўйворинг мени! Қўйворинг, деяпман!
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Қўйворманг!
М а р г а р и т а И в а н о в н а. Қўйворманг! Маҳкам ушланг уни!
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Маша қани? Қани менинг Машенькам?
А л е к с а н д р П е т р о в и ч. Машангиз ўчоқбошида чўзилиб ётипти.
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Вой, нега чўзилади?
А л е к с а н д р П е т р о в и ч. Ҳушидан кетиб ётипти.
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Вой, бу нима кўргулик? Ё азиз авлиёлар, ўзингиз мадад беринг! (Югуриб чиқиб кетади, унинг орқасидан Маргарита Ивановна ҳам югуради.)
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Кечирасиз! Нега киссамга қўл тиқяпсиз? Нима керак сизга ўзи? Ўтинаман, мени ўз ҳолимга қўйинг!
А л е к с а н д р П е т р о в и ч. Яхши. Лекин олдин сиз менга анави нарсангизни берасиз.
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Нарсамни? Қанақа нарсамни айтяпсиз? Йўқ, менда ҳеч қандай нарса йўқ. Тушуняпсизми, йўқ!
А л е к с а н д р П е т р о в и ч. Ўзим кўрдим-ку, уни оғзингизга тиқаётган эдингиз.
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Ёлғон айтасиз, ҳеч нима тиққаним йўқ оғзимга. Қўйворинг мени, қўйворинг, деяпман!
А л е к с а н д р П е т р о в и ч. Ҳа, яхши, Семён Семёнович, сизни қўйвораман. Лекин то гапимни тўла-тўкис эшитиб бўлмагунингизча, ўзингизни бир нима қилиб қўймасликка сўз берасиз менга. Дўст сифатида илтимос қиламан сиздан, Семён Семёнович, гапимни охиригача эшитинг, худо хайрингизни берсин, хўп денг.
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Хўп, гапиринг. Қулоғим сизда.
А л е к с а н д р П е т р о в и ч. О, кам бўлманг. Марҳамат, ўтиринг, Семён Семёнович. (Семён Семёновични ўтқазиб, ўзи унинг қаршисида виқор билан туради.) Гражданин Подсекальников! Мен ҳозир. (Дераза олдига югуриб бориб, дарпардани икки ёнга суради.)

Ғира-шира тонг шуъласи кўрпаси очилиб ётган каравотни, синган фикусни, умуман, хонадаги бутун тартибсизликни ёритади.

Гражданин Подсекальников! Ҳаёт нақадар гўзал!
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Гўзал бўлса менга нима?
А л е к с а н д р П е т р о в и ч. Ие, у нима деганингиз? Гражданин Подсекальников, сиз қаерда яшаяпсиз ўзи? Сиз йигирманчи асрда яшаяпсиз! Маърифат асрида! Электр асрида яшаяпсиз!
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Электр ҳақини тўламадинг, деб чироқни ўчириб қўйишганда-чи? Унда қайси аср бўлади, сизнингча? Тош асрими?
А л е к с а н д р П е т р о в и ч. Э, асти сўраманг, гражданин Подсекальников, тош асридан ҳам бешбадтари бўлади. Мана, неча кундан бери ибтидоий одамларнинг ғорида яшаяпкандаймиз. Хунобинг чиқиб, яшагинг ҳам келмайди. Тфу, нима деб алжияпман? Нега яшагимиз келмас экан? Жудаям келади! Сиз мени гапимдан адаштирманг, Семён Семёнович! Гражданин Подсекальников! Ҳаёт нақадар гўзал!
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Бу ҳақда мен ҳатто газеталардаям ўқиганман. Лекин бунга раддия айтишса керак деб ўйлайман.
А л е к с а н д р П е т р о в и ч. Э, бекор қиласиз ўйлаб. Сиз ўйламанг! Ишланг!
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Ишсизларга рухсат йўқ ишлашга!
А л е к с а н д р П е т р о в и ч. Сиз ҳалиям рухсат кутиб ётибсизми? Ҳаёт учун курашиш керак, Семён Семёнович.
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Нима мени курашмаяпти, деб ўйлайсизми, ўртоқ Калабушкин? Мана, марҳамат, кўриб қўйинг. (Ёстиқ тагидан бир китобча олади.)
А л е к с а н д р П е т р о в и ч. Нима бу?
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Бурама басни чалиш учун қўлланма.
А л е к с а н д р П е т р о в и ч. Нима? Нимани чалиш, дедингиз?
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Бурама бас. Бу музика. Пуфлаб чалинадиган карнай. Ўн иккита дарс давомида уни чалишни ўрганиб олса бўларкан. Ана унда, олтин конини очдим деб ҳисоблайверинг. Мен ҳатто сметасини ҳам тузиб қўйганман. (Бир варақ қоғозни ёйиб кўрсатади.) Ҳар ойда, тахминан, йигирматадан концерт бераман. Ҳар бир концерт учун беш ярим сўмдан оладиган бўлсам, йилига нақд бир минг уч юз йигирма сўмдан ҳамёнга тушиб турипти-да. Кўриб турибсизки, ўртоқ Калабушкин, карнай чалишим учун ҳамма нарса муҳайё. Истак бор, смета тайёр, қўлланма ҳам бор, фақат карнай етишмайди, холос.
А л е к с а н д р П е т р о в и ч. Ҳаммада ҳам бирон нима етишмайди, гражданин Подсекальников. Илож қанча, лекин барибир, яшаш керак.
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Шак-шубҳасиз, ўртоқ Калабушкин.
А л е к с а н д р П е т р о в и ч. Рози бўлдингиз-а?
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Розиман, ўртоқ Калабушкин.
А л е к с а н д р П е т р о в и ч. Демак, кўндирдим, сизни! Раҳмат! Ура! Қани, тўппончани беринг энди, гражданин Подсекальников.
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Қанақа тўппонча? Нима деяпсиз ўзи?
А л е к с а н д р П е т р о в и ч. Ие, яна бошлаяпсизми? Ўз кўзим билан кўрдим, уни сиз оғзингизга тиқаётгандингиз.
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Мен-а?
А л е к с а н д р П е т р о в и ч. Сиз!
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Ё тавба! Оғзимга тиққанмишман. Нима қиламан уни оғзимга тиқиб?
А л е к с а н д р П е т р о в и ч. Нима, мени аҳмоқ қилмоқчимисиз? Ҳамма билади-ку ўзингизни отмоқчи бўлганингизни.
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Ким ўзини отмоқчи экан?
А л е к с а н д р П е т р о в и ч. Ким бўларди — сиз-да!
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Мен-а?
А л е к с а н д р П е т р о в и ч. Сиз!
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Ё қудратингдан! Шошманг-шошманг. Шахсан мен-а?
А л е к с а н д р П е т р о в и ч. Шахсан сиз, гражданин Подсекальников.
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Марҳамат қилиб менга айтинг-чи, нима сабабдан мен ўзимни отарканман?
А л е к с а н д р П е т р о в и ч. Нима, сабабини ўзингиз билмайсизми?
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Нимага деб сўраяпман сиздан.
А л е к с а н д р П е т р о в и ч. Нимагаки, бир йилдан бери ҳеч ерда ишламайсиз, шунинг учун, бировга қарам бўлиб ўтиришга виждонингиз йўл қўймаган. Ахир, бу тентаклик эмасми, Семён Семёнович?
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Тўхтанг, нима деяпсиз ўзи? Ким айтди буни?
А л е к с а н д р П е т р о в и ч. Кўнглингиз тўқ бўлсин, бегона эмас. Мария Лукьяновна айтдилар.
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Вой! Кетинг! Мени холи қолдиринг. Даф бўлинг деяпман сизга!
А л е к с а н д р П е т р о в и ч. Олдин тўппончани чўзинг, кейин кетаман.
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Ахир ўзингиз ўйлаб кўринг, ўртоқ Калабушкин, қаёқдан олишим мумкин тўппончани?
А л е к с а н д р П е т р о в и ч. Бизнинг давримизда тўппонча топиш муаммо эмас. Ана, қўшнимиз Панфилич тўппончани устарага айирбошлаяпти. Қани, берақолинг тўппончани, Семён Семёнович!
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Бермайман!
А л е к с а н д р П е т р о в и ч. Унда, мени кечирасиз-у, ўзингиздан кўринг. Жисмоний куч қўллашга мажбурман. (Унинг қўлидан ушлайди.) Барибир мендан қочиб қутулолмайсиз энди.
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Шунақа денг? Ундай бўлса, билиб олинг, ўртоқ Калабушкин. Агар ҳозироқ бу ердан гумдон бўлмасангиз, шу заҳотиёқ сизнинг кўз олдингизда ўзимни отаман.
А л е к с а н д р П е т р о в и ч. Отолмайсиз!
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Ишонмайсизми ҳали? Яхши! Учгача санайман. Бир!
А л е к с а н д р П е т р о в и ч. Вой, ростга ўхшайди!
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Икки!
А л е к с а н д р П е т р о в и ч. Бўлди, қорамни ўчирдим. (Ўқдай отилиб чиқиб кетади.)
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Уч! (Чўнтагидан бир бўлак ўпка-жигар колбасасини чиқаради.) Оббо! Тезроқ буни бирон ерга қўйиш керак. Талинка қаердайкин? (Колбасани талинкага қўяди.) Ана, бўлди. Чўнтагимда нима бўлганини ўлгандаям билиша олмайди. Ҳаф саними, Мария. Шошмай тур ҳали. (Стол олдига югуриб бориб, ғаладонларини тита бошлайди.) Сенга қарам бўлиб яшашдан виждоним қандай қийналаётганини мана энди кўрасан. Мана энди исботлайман сенга! Шошмай тур! Мана экан! (Устара олади.) Швед пўлатидан ясалган. Отамерос. Э, бўлганича бўлди, барибир энди соқолимни олиш насиб қилмайди бу дунёда. (Югуриб чиқиб кетади.)

А л е к с а н д р П е т р о в и ч ўз хонасидан чиқади. Ўчоқбоши томондан
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а билан М а р г а р и т а И в а н о в н а беҳуш
М а р и я Л у к ь я н о в н а н и судраб киришади.

С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Вой, нима қиляпсиз? Нима қиляпсиз, айланай? Оёғидан кўтариб олсангиз-чи, Маргарита Ивановна!
М а р г а р и т а И в а н о в н а. Эҳтиёт бўлинг, секинроқ!
А л е к с а н д р П е т р о в и ч. Нима қиляпсизлар, эсингизни едингизми? Нега ахир ўликни судрагандай судраб келяпсиз шўрликни? Ўтқизинг, ўтқизинг деяпман уни.
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Ана, энди ёқасини ечинг.
А л е к с а н д р П е т р о в и ч. Жоним билан.
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Кимсиз?
А л е к с а н д р П е т р о в и ч. Бегона одам йўқ, уялманг, Мария Лукьяновна.
М а р и я Л у к ь я н о в н а. У қаерда? Нима бўлди унга? Ўлдими, ўртоқ Калабушкин?
А л е к с а н д р П е т р о в и ч. Ўлишга-ку ҳали ўлгани йўқ, Мария Лукьяновна, лекин гапнинг пўскалласини айтадиган бўлсам — ҳозирлик кўряпти.
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Вой, чопдик унинг олдига!
А л е к с а н д р П е т р о в и ч. Боришни хаёлингизга ҳам келтирманг, Мария Лукьяновна, бутун ишни расво қиласиз. Унинг ўзи айтди менга. Агар деди, остона ҳатлаб уйимга қадам қўйгудек бўлсангиз, шу заҳоти, кўз олдингизда ўзимни ўзим отаман, деди.
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Сиз-чи? Сиз нима дедингиз?
А л е к с а н д р П е т р о в и ч. Мен ундоғам деб кўрдим, бундоғам деб кўрдим, ялиндим, худонинг зорини қилиб ёлбордим — ҳеч гап кор қилмади.
М а р г а р и т а И в а н о в н а. Бунақа пайтда ялиниш эмас, буюриш керак. Ҳозироқ бориб милицияга хабар қилинг, уни қамоққа олиб, суд қилишсин.
А л е к с а н д р П е т р о в и ч. Унақа қонун йўқ, Маргарита Ивановна. Суд одамни яшашга ҳукм қила олмайди. Ўлимга ҳукм қилиши мумкин, лекин яшашга эмас.
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Бўлмаса, уни қутқариш учун бирон йўл топиш керак.
А л е к с а н д р П е т р о в и ч. Йўл бор, Серафима Ильинична, йўл — труба.
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Вой, ўлмасам, қанақа труба?
А л е к с а н д р П е т р о в и ч. Яъни карнай, Серафима Ильинична. Шунақа гажак карнай бор, уни бурама бас дейишади. Семён Семёновични фақат шу карнай қутқариб қолиши мумкин.
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Кечирасиз, нима кераги бор унга карнайнинг?
А л е к с а н д р П е т р о в и ч. Пул топиш учун керак, Мария Лукьяновна. Агар эрингизга ўша карнайни топиб берсак, у ўзини отмайди — мен бунга кафолат бераман.
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Қанча тураркан ўша байталмон карнай?
А л е к с а н д р П е т р о в и ч. Чамаси, шу беш юз сўм атрофида бўлса кераг-ов.
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Беш юз сўм? Агар беш юз сўм пулимиз бўлса, у карнайсизам ўзини отмайди.
А л е к с а н д р П е т р о в и ч. Бу гапингиз ҳам тўғри, Мария Лукьяновна.
М а р г а р и т а И в а н о в н а. Музикачиларимга айтай, бўлмаса, ижарага битта карнай топиб беришсин.
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Ие, сизни музикачиларингиз ҳам борми?
А л е к с а н д р П е т р о в и ч. Улар Маргарита Ивановна билан бир ресторанда ишлашади, жуда катта оркестр, симфония.
М а р г а р и т а И в а н о в н а. Учта эркин санъаткор бор.
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Вой, бир гаплашинг ўшалар билан, Маргарита Ивановна.
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Илтимос қилиб кўринг улардан.
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Пайсалга солмай ҳозир бориш керак.
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Бирга борамиз, Маргарита Ивановна. Кийина қолинг тезроқ!

М а р г а р и т а И в а н о в н а билан М а р и я Л у к ь я н о в н а
А л е к с а н д р П е т р о в и чнинг хонасига кириб кетадилар.

С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Ишқилиб, то карнай келгунча ўзини бир нима қилиб қўймасин-да…
А л е к с а н д р П е т р о в и ч. Сиз шу ерда қоляпсиз-ку, демак сиз, Серафима Ильинична, унинг хаёлини чалғитиб туришингиз керак то карнай келгунча.
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Нима билан чалғитаман?
А л е к с а н д р П е т р о в и ч. Сизга шуни таклиф қилишим мумкин, Серафима Ильинична: ҳозир унинг хонасига суллоҳлик билан бостириб кирасиз-да, гўё ҳеч гапдан хабарингиз йўқдай у билан чақчақлаша бошлайсиз.
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Қизиқсиз-а, нима деб чақчақлашаман?
А л е к с а н д р П е т р о в и ч. Қандайдир мавҳум нарсалар тўғрисида ҳикоя қилинг унга. Масалан, яшаш лаззати, қизиқ ҳодисалар тўғрисида сўзланг. Умуман ҳазил-мутойиба, аския жуда қўл келади бундай пайтда.
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Мен унақа гапларни билмайман, ўртоқ Калабушкин.
А л е к с а н д р П е т р о в и ч. “Билмайман” дейсиз-а. Ичингиздан тўқиб чиқаринг! Ахир куёвингизнинг ҳаёти қил учида турипти-я, Серафима Ильинична, бу ҳазилакам гап эмас. Унга латифалар ё бўлмаса кулгили воқеалардан айтиб беринг, ишқилиб, хаёлидан чалғиса, ниятини фаромуш қилса бўлгани; унгача бизлар ҳам карнайни етқазиб келармиз — қарабсизки, одамзоднинг ҳалоскори бўлиб турибмиз-да. Қани, кира қолинг, ҳеч қўрқмай, дангал гап бошлайверинг. (Ўз хонасига кириб кетади.)

Серафима Ильинична эшик олдига бориб тўхтайди.

С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Эй худойим, нимани гапираман унга. Э, таваккал. (Ўз хонасига кириб кетади.)

С е м ё н С е м ё н о в и ч киради. Атрофга олазарак бўлиб қарайди. Чўнтагидан тўппонча чиқаради. Стол ортига ўтиради. Сиёҳдон қопқоғини очади. Ёзиш учун дафтардан бир варақ қоғоз йиртиб олади.

С е м ё н С е м ё н о в и ч (ёзади). Менинг ўлимимда…

С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а ўз хонасидан чиқади.

С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Қаёқдан кун чиқди? Яхши ётиб турдингизми, Семён Семёнович? Вой, мен сизга бир қизиқ воқеани айтиб берай: эшитсангиз, кула-кула ичагингиз узилади. Немислар ҳақида эшитмовдингизми?
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Йўқ. Нимайди?
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Немислар битта мопсни тириклайин еб юборишипти.
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Қанақа немислар?
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Қанақалиги эсимда йўғ-у, лекин еб юборишгани аниқ. Буни раҳматлик эрим гапириб берган эди бир вақтлар. Уруш бошланмасдан олдин, подшо замонида. Ўшанда, Семён Семёнович, бизлар роса қотиб-қотиб кулган эдик. (Пауза.) Мопс дегани бу — ит, Семён Семёнович.
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Хўш, нима бўпти?
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Ахир мопсни еб бўлмайди-ку.
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Хўш, нима бўпти?
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Лекин немислар еб қўйишипти.
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Ҳай, нима бўпти?
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Вассалом.
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Нима — вассалом?
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Э худойим, яна нимани гапирай, бу шўртумшуққа! Кейин яна битта шунга ўхшаган қизиқ воқеа бўлган эди.
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Сиз, Серафима Ильинична, чиқиб кетсангиз яхши бўларди.
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Эшитсангиз, кула-кула ўласиз, Семён Семёнович.
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Халақит қилманг, кўряпсиз-ку, мен бандман.
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Йўқ, сиз бир эшитинг-а, Семён Семёнович. Бу воқеа подшога тож кийдириш маросимида бўлган эди…
Семён Семёнович “дик” этиб ўрнидан туради, ручка, қоғоз, сиёҳдонни қўлига олади.

Тўхтанг, тўхтанг, қаёққа, Семён Семёнович? (Унинг орқасидан югуради.) Саодатли Александр саройи майдонидаги…

С е м ё н С е м ё н о в и ч қўшни хонага қочиб кириб кетади.

С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а (эшик олдида). Кулмади-я. Қаёқдан топдим энди кулгили латифани? Шўрим қурисин! (Унинг орқасидан югуриб кириб кетади.)

Александр Петровичнинг хонасидан А л е к с а н д р Пе т р о в и ч, М а р и я
Л у к ь я н о в н а ва М а р г а р и т а И в а н о в н а л а р чиқишади.

А л е к с а н д р Пе т р о в и ч. Кетдик, кетдик тезроқ, Маргарита Ивановна!
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Сеняни ёлғиз ташлаб кетсак қандоқ бўларкин-а?
А л е к с а н д р Пе т р о в и ч. Хавотир олманг, Мария Лукьяновна, Сенянгиз қайнонаси билан қоляпти. Мен Серафима Ильиничнага нима қилишни ўргатиб қўйганман. (Югуриб чиқиб кетишади.)

Қўшни хонадан С е м ё н С е м ё н о в и ч қўлида сиёҳдон, ручка, қоғоз билан отилиб чиқади.

С е м ё н С е м ё н о в и ч (эшик томонга қичқиради). Агар яна ўша мопсдан гап очиб бошимни қотирадиган бўлсангиз, қайнонам эканлигингизга қарамай, терингизни шилиб оламан. Юрманг орқамдан. Қари овсар! (Эшикни “қарс” этиб ёпади. Стол олдида келади. Қоғозни ёйиб унга бояги жумланинг охирини ёзади.) Ҳеч ким айбдор эмас, Подсекальников.

П а р д а.

ИККИНЧИ ПАРДА

Биринчи пардадаги хона. Ҳамма нарса тартибга келтирилган. С е м ё н С е м ё н о- в и ч бўйнига каттакон бурама карнай илиб табуреткада ўтирипти. Унинг олдида сабоқ китоби очиб қўйилган. М а р и я Лу к ь я н о в н а билан С е р а ф и м а
И л ь и н и ч н а чеккароқда, стулларда ўтиришипти.

С е м ё н С е м ё н о в и ч (ўқийди). Биринчи боб. Сарлавҳа: “Қандай чалиш керак?” “Бурама басни чалиш учун учта бармоқ комбинацияси қўлланилади. Биринчи бармоқ биринчи тугмага, иккинчи бармоқ иккинчи тугмага, учинчи бармоқ учинчи тугмага қўйилади”. Мана. “Карнай пуфланганда си нотаси вужудга келади”. (Пуфлайди. Яна пуфлайди.) Ие, бу қанақа найрангбозлик бўлди? Ҳаво чиқаришга чиқардик, аммо товуш чиқмади-ку.
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Бу ёғига эҳтиёт бўласан энди, Мария. Агар эрингнинг бурама карнайдан ҳам ҳафсаласи пир бўлса борми…
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Тўхта, тўхта, тўхта. Э, гап бу ёқда экан. Мана, ҳаво чиқариш ҳақида махсус боб. (Ўқийди.) “Қандай пуфлаш керак”. Менким, дунёга донғи кетган товуш санъаткори Теодор Гуго Шульц, ҳавони тўғри чиқаришнинг энг осон ва энг арзон усулини таклиф қиламан. Газетанинг кечаги сонидан бир парчасини йиртиб олиб, уни тилингиз устига қўйинг”.
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Тил устига?
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Ҳа, Серафима Ильинична, тил устига. Қани, бу ёққа олиб келинг-чи, кечаги газетани.
Серафима Ильинична ғизиллаб бориб газетани олиб келади.

Йиртинг.
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Кичикроқ, кичикроқ, ойижон!..
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Қани, тилимга қўйинг тезроқ, Серафима Ильинична.
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Хўш, қалай, ёрдами борми, Семён Семёнович?
С е м ё н С е м ё н о в и ч (оғзида газета парчаси билан). Э-и уё-и-и ў-и. Ў-и, ў-и, е-я-а…
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Нима?
С е м ё н С е м ё н о в и ч. А-о!
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Нима, нима?
С е м ё н С е м ё н о в и ч. А-о, де-я-а.
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Нималар деяпсан ўзи, Сенечка? Ўлай агар, биронта гапингга тушунган бўлсам.
С е м ё н С е м ё н о в и ч (оғзидаги қоғоз парчасини туфлаб ташлайди). Аҳмоқсан, деяпман. Тушундингми энди? У ёғини ўқинглар, деб тўққиз пулдек тушунтириб айтдим-ку сизларга. Газетанинг кечаги сонидан бир парчасини йиртиб олиб, уни тил устига қўйинг. У ёғида нима дейилган?
М а р и я Л у к ь я н о в н а. У ёғими, Сенечка? Ҳозир ўқийман. (Ўқийди.) Кейин газета парчасини туфлаб ташланг. Шу тупуриш пайтида оғзингиз қандай ҳолатда бўлганини эслаб қолишга урининг. Мана шу ҳолатни қайд этган ҳолда, яъни қандай тупирган бўлсангиз, шундай “пуфланг”. Бўлди.
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Тинчлик сақлансин, диққат! (Газета четидан бир парча йиртиб олади.) Четроққа бориб туринг, Серафима Ильинична. (Қоғозни тили устига қўяди. Туфлайди. Карнайни пуфлай бошлайди.) Ие, нима жин урди? Ғирингам демайди-ю!
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Базм тугади! (Ҳафсаласи пир бўла бошлайди.)

Семён Семёнович яна туфлаб, яна чала бошлайди.

М а р и я Л у к ь я н о в н а. Э, худо! Агар борлигинг рост бўлса, эримнинг карнайига товуш ато эт!

Худди шу пайт карнайнинг “ғат-ғат”и бутун хонани ларзага келтиради.

С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Айтмовдимми сенга худо бор деб. Мана сенга исботи.
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Бўлди, Мария, ариза бериб ишдан бўшайвер. Бас, етар шунча ишлаганинг.
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Вой, нега энди?
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Ие, қандай кун кўрамиз? Тишимизнинг кирини сўриб ўтирамизми?
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Мен ҳаммасини олдиндан режалаб, ҳисоблаб қўйганман. Ҳар ойда, тахминан, йигирматадан концерт бераман — донаси беш ярим сўмдан. Бир йилда ҳаммаси бўлиб… Ҳозир айтаман… (Чўнтакларини ковлай бошлайди.) Ҳаммасини ёзиб, жамлаб қўйган эдим. (Чўнтагидан хат чиқади.) Мана, эшитинглар. (Қоғозни ёйиб ўқийди.) “Менинг ўлим…” (Пауза.) Йўқ, бу эмас. (Қоғозни чўнтагига солиб, бошқасини чиқаради.) Мана экан. Мана. Ҳаммаси ёзилган. “Менинг маошим йилига бир минг уч юз йигирма сўмни ташкил қилади”. Сиз бўлсангиз, қандоқ кун кечирамиз, дейсиз.
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Ахир ҳали чалишни ўрганганингиз ҳам йўқ-ку, Семён Семёнович!
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Чалишни ўрганиш, Серафима Ильинична, энди мен учун “туф” деб тупуришдай гап. (Тилига қоғоз парчасини қўйиб туфлайди. Карнайни пуфлайди.)

Карнай ғатиллайди.
Эшитдингизми? Мана, карнайнинг шарофати билан, Серафима Ильинична, яна аввалги фаровон ҳаётимиз қайтиб келади. Бир тасаввур қилиб кўргин-а, Машенька, қулинг ўргилсин ҳаёт бошланади. Концертдан мўмайгина маош билан қайтасан, оила аъзоларинг даврасида юмшоқ кушеткада ўтириб оёғингни чўзасан: “Хўш, пол артадиганлар келдими бугун?” “Вой, бўлмасам-чи, Семён Семёнович, келишди, чиннидай қилиб артиб кетишди”. “Ҳа, яхши. Қани, менга гоголь-моголь олиб келинглар-чи”. Мана буни ҳаёт деса бўлади. Дарвоқе, айтиб қўяй, бугундан эътиборан ҳар куни тушликнинг учинчисига юқорида номини тилга олганим гоголь-моголь берасизлар менга. Гоголь-моголь, биринчидан, кўкракни юмшатади, иккинчидан, менга ёқади ўша номи зикр этилган гоголь-моголь. Тушунарлими?
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Тушунарлику-я, Сенечка, лекин жуда қиммат-да тухум.
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Ким учун қиммат? Кейин, унинг мендан бошқа яна кимга дахли бор? Ким бундан буён пул ишлаб келади — сенми ё менми?
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Гап шундаки…
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Сиз, Серафима Ильинична, менинг мунтазам машғулот ўтказишимга доим халал берганингиз-берган. Мен билан гап талашгандан кўра, жим ўтириб, музика эшитсангиз яхши бўларди, Серафима Ильинична. (Карнайни пуфлайди.) Умуман, мен ижод қилаётган пайтда, ҳамин- қадар тинчлик сақланса дердим. (Ўқийди.) “Гамма. Гамма музиканинг киндиги. Сиз мазкур киндикни ҳазм қилгач, музикачи бўлиб дунёга келасиз”. Ана, бўлди. Ҳозир батамом ўрганиб оламан. “Гаммани тўғри ўзлаштиришингиз учун, менким дунёга машҳур товуш санъаткори Теодор Гуго Шульц, сизга энг арзон усулни тавсия қиламан. Сиз энг арзон ро… (саҳифа варақлайди).. яль сотиб олинг”. Нима? Рояль?
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а ва М а р и я Л у к ь я н о в н а (баравар). Яна қанақа рояль?
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Шошманглар. Сабр қилинглар. Хато босилган шекилли. “Энг арзон усулни тавсия қиламан. Сиз энг арзон ро… (Варақлар бир-бирига ёпишиб қолмадимикин, деб бармоғини ҳўллаб варақлайди.) …яль сотиб олинг”. Бу қанақаси бўлди. Кечирасиз. Нима кераги бор роялнинг? (Ўқийди.) “Китоб охиридаги изоҳда гаммани қандай ижро этиш йўли кўрсатилган. Олдин гаммани роялда чалиб, сўнг унга тақлид қилган ҳолда карнайни чаласиз”. Ахир бу нима деган гап-а, ўртоқлар, қанақа майнавозчилик бу? Демак, бу турган гапки… Бундан чиқди… Вой, палид-е… Тағин бу кишим — товуш санъаткори эмиш. Йўқ, Теодор, сен санъаткор эмас, нобакорсан. Минг лаънат сенгаям… ўша киндик-миндигинггаям. (Сабоқ китобини йиртиб ташлайди.) Маша! Машенька! Серафима Ильинична! Ахир роялни битимга сотиб оламанми?! Мени не куйга солиб қўйди! Мени нима қилиб қўйди у касофат! Мен уни халоскорим деб ўйлаган эдим. Мен шу карнай орқали ҳалитдан ўз истиқболимни мушоҳада қила бошлаган эдим!
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Тинчланинг. Қўйинг, куюнманг, Семён Семёнович.
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Энди қандай кун кечирамиз, Серафима Ильинична? Энди ким пул ишлаб келади, Машенька?
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Қўй, Сенечка, ҳеч ҳам бунинг ташвишини қилма, яна ўзим ишлайвераман.
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Шунча вақтдан бери Машанинг маошига яшаб келган эдик, бундан буёғигаям яшайверамиз.
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Ие, ҳали биз Машанинг маошига яшаганмидик, сизнингча? Бундан чиқди, (кесатиқ оҳангда) биз қисир сигир эканмиз-да, Серафима Ильинична? Йўқ, сиз бир нарсани унутибсиз, Серафима Ильинична: агар Маша маош олиб келган экан, рўзғорда ҳамма нарса бут бўлганидан шундай қилган. Хўш, рўзғорни ким бут қилиб қўйган, ким манави чашкаларни солиб олиб келган ўзи, Серафима Ильинична? Мен сотиб олиб келганман. Манави ликопчаларни ким олиб келган, Серафима Ильинична? Мен олиб келганман. Агар шу ликопчалар синиб-нетиб қолгудек бўлса, янги ликопчалар сотиб олишга пулинг етадими, Мария?
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Етади, Сенечка, етади.
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Етадими?
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Етади.
С е м ё н С е м ё н о в и ч (битта ликопчани ерга отиб синдиради). Ҳай, кўрамиз. Манави чашкалар синиб битгандан кейин, янги чашкалар сотиб олишга пулинг етармикин, Мария?
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Етади, Сенечка, етади.
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Етадими? (Чашкани ерга уриб синдиради.) Ҳай, кўрамиз. Манави ваза синса, янгисини сотиб олишга қурбинг етадими, Мария?
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Етмайди, деб айт.
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Етмайди, Сенечка.
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Аҳа, демак етмайди дегин? Ундай бўлса, жўнанглар бу ердан. Ҳозироқ қорангизни ўчиринг! Барибир, уч кишига етмайди Машанинг маоши.
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Йўқ, ўлдирсанг ҳам кетмайман!
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Кетмайсанми?
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Кетмайман!
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Кўрамиз кетмаганингни. (Вазани уриб синдиради.)
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Нима, Сенечка, ҳаммасини уриб синдирмоқчимисан?
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Синдираман!
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Синдирасан-а, синдирасан!
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Синдираман!
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Ҳай, кўрамиз. (Тошойнани синдиради.)
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Ие… ҳали менинг… оила бошлиғининг кўзи олдида-я?!.. Буни қандай тушуниш керак-а?! Ё тавба! Худо ҳаққи, мени ёлғиз қолдиринглар. Ўтиниб сўрайман сизлардан. Худо хайрингизни берсин, мени холи қўйинглар. Илтимос.

М а р и я Л у к ь я н о в н а билан С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а бошқа хонага чиқиб кетишади.

(Эшикни ичидан илгаклаб олади.) Ҳаммаси синди, барбод бўлди… чашкалар… ликопчалар… ҳаёт… инсон ҳаёти… барбод бўлди, лекин аза тутиб йиғлайдиган ҳеч ким йўқ. Бутун дунё! … Коинот!.. Башарият!.. Тобут… ва тобут орқасидан кетаётган иккитагина одам. Бутун башарият шулардан иборат. (Стол олдига яқинлашади.) Шунчадан бери Машанинг маошига яшаб келдик, яна яшайверамиз энди. (Стол ғаладонини очади.) Бир кунимиз ўтар. (Ғаладондан тўппонча олади.) Ё ўтмасмикин? (Чўнтагидан бир варақ қоғоз олиб, стол устига қўяди.) Ё ўтармикин? (Дик этиб туриб кетади.) Йўқ, кечирасиз, бу аҳволда яшай олмаймиз. (Тўппончани ўз чеккасига тирайди.) Мана сенга Сеня, гоголь-моголь. (Кўзини чирт юмади.)

Худди шу пайт эшик қаттиқ тақиллай бошлайди.

(Тўппончани орқасига яшириб.) Ким у? Ким?

Эшик ланг очилиб, хонага А р и с т а р х Д о м и н и к о в и ч
Г р а н д – С к у б и к киради.

А р и с т а р х Д о м и н и к о в и ч. Маъзур кўрасиз, балки ишингизга халал бергандирман? Агар сиз, кечирасиз, бирон иш қилаётган бўлсангиз, худо ҳаққи, менга эътибор берманг. Бемалол, давом эттираверинг.
С е м ё н С е м ё н о в и ч (тўппончани орқасига яширганча). Парво қилманг. Мен шошяпганим йўқ. Сиз… ўзингиздан сўрасак… Хизмат?
А р и с т а р х Д о м и н и к о в и ч. Ижозатингиз билан, биринчи навбатда ким билан ширин суҳбат қилиш шарафига муяссар бўлганимни билсам!
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Ким билан бўларди… Ҳалиги… Подсекальников билан.
А р и с т а р х Д о м и н и к о в и ч. Бағоят хурсандман. Ижозатингиз билан яна бир савол: сиз эмасмисиз ўша ўзини отмоқчи бўлган Подсекальников?
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Ким айтди? Йўқ, у эмасман. Мана, худо ҳаққи, у эмасман.
А р и с т а р х Д о м и н и к о в и ч. Наҳотки, у эмассиз? Қизиқ бўлди-ку. Мана, адресингиз ҳам… (Столда ётган хатни кўриб қолади.) Тўхтанг-чи. (Хатни қўлига олади.) Мана, бу ерга ҳам ёзиб қўйилипти. (Ўқийди.) “Менинг ўлимимда ҳеч ким айбдор эмас”. Имзо ҳам бор — “Подсекальников”. Сизмисиз ўша Подсекальников?
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Ҳа, мен! Нима бўпти?
А р и с т а р х Д о м и н и к о в и ч. Ана, кўрдингизми? Яхши эмас, яхши эмас, гражданин Подсекальников. “Ҳеч ким айбдор эмас” дебсиз. Ўзингиз марҳамат қилиб айтинг-чи, бундан ким манфаат кўради? Ҳеч ким! Аксинча, сиз, гражданин Подсекальников, одамларни гуноҳкор қилишингиз, айблашингиз лозим. Сиз ўзингизни отмоқчисиз. Жуда соз. Муваффақият тилайман. Отаверинг, ош бўлсин. Лекин жамоатчи сифатида отинг ўзингизни, яъни айтмоқчиманки, ўзингизни отишингиз жамиятга бирон фойда келтирсин. Шуни унутмангки, гражданин Подсекальников, сиз ёлғиз эмассиз дунёда. Атрофингизга бир назар ташланг. Бизнинг интеллигенцияга бир қаранг. Нималарни кўряпсиз? Жуда кўп нарсаларни. Нималарни эшитяпсиз? Ҳеч нимани. Нима учун ҳеч нима эшитмаяпсиз? Чунки интеллигенция сукутда. Нима учун сукутда? Лекин борди-ю, ўлик тилга кирадиган бўлса, уни жим бўлишга мажбур этолмайсиз, гражданин Подсекальников… Ҳозирги пайтда, гражданин Подсекальников, тирик одамнинг дилида бўлган гапни фақат ўлик одам дангал айта олиши мумкин. Бинобарин, мен бу ерга марҳум ҳузурига келгандек келдим, гражданин Подсекальников. Мен сизнинг ҳузурингизга интеллигенциямиз номидан келдим.
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Ғоят хурсандман танишганимдан. Марҳамат, ўтиринг.
А р и с т а р х Д о м и н и к о в и ч. Сиз ҳаёт билан видолашяпсиз, гражданин Подсекальников, бу нуқтаи назардан тўғри қиляпсиз, дарҳақиқат, яшаб бўлмайди бунақада. Лекин мана шу яшаб бўлмаслигига кимдир сабабчи-ку, ахир. Модомики, бу ҳақда мен гапира олмас эканман, сиз, гражданин Подсекальников, бемалол гапиришингиз мумкин, чунки энди сиз ҳеч нима йўқотмайсиз. Энди сиз ҳеч нимадан қўрқмайсиз. Энди сиз озодсиз, гражданин Подсекальников. Шунга кўра, гражданин Подсекальников, менга дадиллик билан, виждонан, очиқчасига айтинг-чи: кимни айблаяпсиз ўз ўлимингизда?
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Менми?
А р и с т а р х Д о м и н и к о в и ч. Ҳа, сиз.
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Теодор Гуго Шульцни.
А р и с т а р х Д о м и н и к о в и ч (ўйлаб қолади). Йўқ, танимас эканман. Назаримда, ажнабий ўртоқлардан бўлса керак. Ҳа, шубҳасиз, у ҳам айбдор. Лекин фақат угина эмас, гражданин Подсекальников. Сиз биргина уни айблаб тўғри қилмаяпсиз. Ҳаммани айбланг. Назаримда нима учун ўзингизни отаётганингиз сабабини унчалик тушуниб етмаган кўринасиз. Рухсат этсангиз, сизга буни тушунтириб берсам.
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Қулоғим сизда! Тушунтираверинг!
А р и с т а р х Д о м и н и к о в и ч. Сиз ҳақиқат учун қурбон бўлмоқчисиз, гражданин Подсекальников. Лекин ҳақиқатнинг кутишга вақти йўқ, гражданин Подсекальников, отингизни қамчиланг, қурбон бўлинг тезроқ! Ҳозирнинг ўзида манави хатингизни йиртиб ташланг-да, бошқасини ёзинг. Дилингиздаги бор гапнинг ҳаммасини самимият билан очиқ ёзинг. Яшашингизга тўғаноқ бўлганларнинг ҳаммасини самимият билан айбланг. Хатингизда биз — зиёлиларни ҳимоя қилинг ва ҳокимият олдига шундай шафқатсиз савол қўйинг: нима сабабдан, энг фаросатли, ўта холис ва заковатли одамлигига ҳеч қандай шак-шубҳа бўлмаган инсон — Аристарх Доминикович Гранд-Скубик улкан қурилиш ишига жалб қилинмаган?
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Ким дедингиз?
А р и с т а р х Д о м и н и к о в и ч. Аристарх Доминикович Гранд-Скубик. Фамилия ўртасида чизиқча бор.
С е м ё н С е м ё н о в и ч. У ким бўлди?
А р и с т а р х Д о м и н и к о в и ч. Камина… Хўш, нимага келиб тўхтаган эдик?.. (Эслайди.) Ҳа… Шундай қилиб, гражданин Подсекальников, сиз мана шу хатни ёзиб бўлиб ўзингизни отасиз, ана унда қаҳрамон сифатида отган бўласиз. Сиз отган ўқнинг овози бутун Россия узра гумбурлаб акс-садо беради. У ғафлатда ётган виждонни уйғотади. У жамиятнинг бош кўтариши учун сигнал вазифасини ўтайди. Ана унда биз ҳақимизда яна гапира бошлайдилар. Сизнинг ўлимингиз сиёсий мунозаралар учун энг яхши мавзу бўлади. Номингиз шиорга айланади! Бутун Россия зиёлилари тобутингиз тепасига тўпланадилар, гражданин Подсекальников. Сизни гулчамбарларга кўмиб ташлашади.
С е м ё н С е м ё н о в и ч. О, баччағар-е! Мана буни ҳаёт деса бўлади!
А р и с т а р х Д о м и н и к о в и ч. Мен ўзим ҳам, гражданин Подсекальников, отсам бўлардию ўзимни, лекин, шукрки, иложим йўқ. Принцип юзасидан бундай қилолмайман. Ахир кимдир курашиши ҳам керак-ку! (Соатига қарайди.) Демак, келишдик. Сиз ўлим олдидан ёзадиган хатингизни конспектини тузасиз… ёки, яхшиси, ўзим уни ёзиб бера қолай, сиз фақат имзо чекиб, кейин ўзингизни ота қоларсиз?
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Йўқ, нега энди, ўзим ёзаман.
А р и с т а р х Д о м и н и к о в и ч. Сиз Пожарскийсиз! Сиз Мининсиз, гражданин Подсекальников. Сиз буюк инсонсиз! Рухсат этинг, рус интеллигенцияси номидан сизни қучоқлаб бағримга босай! (Қучоқлайди.) Мен ҳатто онам ўлганида ҳам, бечора онажоним ўлганида ҳам йиғламаган эдим, гражданин Подсекальников. Лекин ҳозир, ҳозир… (ҳўнграб йиғлаб чиқиб кетади.)
С е м ё н С е м ё н о в и ч (ёлғиз). Майли, ҳамма учун жафо чексам чека қолай. Устига оқ жул ёпилган чиройли отлар қўшилган аравада тобут… Э, бўлди, жафо чекканим бўлсин. Қоғоз қани? (Қидиради.) Қаерда қоғоз? Ҳозир ҳаммага бир-бир айб қўйиб чиқаман. (Қидиради). Қўлимга тушдинглар-у. Энди додингизни худога айтинг, тасаддуқлар. Ҳозир мен бутун ҳақиқатни ёзиб юзингизга соламан: ўпка-жигар колбасаси ҳақида ҳам, товуш санъаткори ҳақида ҳам ёзаман. Қалашиб ётипти менда бунақа ҳақиқат. (Қоғоз қидиради.) Тавба, бу қанақаси? Қандай кунга қолдик ўзи-а? Ҳақиқат бор, аммо ҳақиқатни ёзиш учун қоғоз йўқ. (Эшик олдига бориб уни очади.) Кетяпман.

Ичкаридан М а р и я Л у к ь я н о в н а билан С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а отилиб чиқишади.

М а р и я Л у к ь я н о в н а. Қаёққа?
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Қоғозга. Қоғоз йўқ ҳақиқатни ёзиш учун. Шляпам билан бир сўм пул беринг, Серафима Ильинична. Дарвоқе, Маша, сенга айтиб қўймоқчи эдим. Сал у ёқ-бу ёғингга қарасанг бўларди. Бу қанақа юриш? Яхшимас ахир. Ҳузуримга одамлар келиб туришипти! Интеллигентлар. Вазият талаби бу, Маша.
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Нима қилишим керак, сенингча, Сенечка?
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Биронта брошка тақиб ол, ё ҳар эҳтимолга қарши, бошингни ювиб юр. Унутма, сен ҳам Подсекальников фамилиясини олгансан. Ҳарҳолда, бу ўртамизда қандайдир мулоқот борлигидан далолат беради.

Серафима Ильинична куёвига шляпа узатади, бир сўм пул беради.

Ҳа, бўпти, энди сизлар ошхонага киринглар.

М а р и я Л у к ь я н о в н а билан С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а чиқиб
кетишади.
(Шляпани кияди. Тошойнанинг ерда ётган синиғини олиб ўзига қарай бошлайди.) Ҳақиқатан ҳам анча ўхшаб кетарканман Пожарскийга. Минингаям ўхшашлигим бор. Лекин Мининдан кўра Пожарскийга кўпроқ ўхшаяпман.
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а (эшикдан бошини суқиб). Сизни бир хоним сўраб келипти, Семён Семёнович.
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Айтинг, кирсин.

Хонага К л е о п а т р а М а к с и м о в н а киради.

К л е о п а т р а М а к с и м о в н а. Гражданин Подсекальников сиз бўласизми?
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Ҳа, мадам, шахсан ўзимман.
К л е о п а т р а М а к с и м о в н а. Унда, танишинг мен билан. (Қўл узатади.) Клеопатра Максимовна. Лекин сиз соддагина қилиб Капочка дейишингиз мумкин.
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Ё тангрим!
К л е о п а т р а М а к с и м о в н а. Мана, иккаловимиз танишиб ҳам олдик. Энди мен сиздан арзимас бир нарсани илтимос қилмоқчиман.
С е м ё н С е м ё н о в и ч. О, бажонидил. Марҳамат, тортинманг! Қулоғим сизда!
К л е о п а т р а М а к с и м о в н а. Гражданин Подсекальников, сиз барибир ўзингизни отасиз. Ўтинаман сиздан, ўзингизни мен туфайли отинг.
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Ие, нега энди сиз туфайли?
К л е о п а т р а М а к с и м о в н а. Хўп дея қолинг энди, Подсекальников, худбинлик қилманг, менинг жатимга отақолинг ўзингизни.
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Афсуски, иложим йўқ. Бошқаларга сўз бериб қўйдим.
К л е о п а т р а М а к с и м о в н а. Кимга сўз бердингиз? Раиса Филипповнагадир-да? Вой, нега ундай қилдингиз? Қизиқ экансиз-у, месье Подсекальников. Агар сиз ўша мегажин туфайли ўзингизни отсангиз, унда Олег Леонидович мендан воз кечади. Яхшиси, сиз мен туфайли ўзингизни отинг, шунда Олег Леонидович анави мегажиндан юз ўгиради. Негаки, Олег Леонидович — гўзаллик шайдоси, Раиса Филипповна бўлса — уччига чиққан… мочағар. Буни мен сизга романтик сифатида айтяпман. Раиса Филипповна, ҳирсининг зўрлигидан ҳатто стаканни кемиради. У Олег Леонидовичга аъзои баданини ўптиришни хоҳлайди. Кейин, ўзининг ҳам бирдан-бир орзуси Олег Леонидовичнинг баданини бошдан-оёқ ўпиб чиқиш. Қўйиб берсанг, Олег Леонидовични баданини ўпаверса, ўпаверса, ўпаверса. Мен бўлсам, аксинча, Олег Леонидовичнинг қалбини ёқтираман. Жону дилим — унинг қалби, қалби, қалби. Ундан кейин — жисми, яъни бадани!.. Сиз ана шу қалбга ҳомийлик қилинг, гражданин Подсекальников, ўзингизни мен туфайли отақолинг. Муҳаббатни ғафлатдан уйғотинг! Романтикани тикланг! Ана шунда минглаб қизлар тобутингиз атрофига жам бўлишади, минглаб йигитлар сизни ўз нафис елкаларида кўтариб олиб кетишади, минглаб чиройли аёллар…
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Устига оқ тул ёпилган чиройли аёллар…
К л е о п а т р а М а к с и м о в н а. Нима дедингиз?
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Узр, маҳлиё бўлиб қолибман, Клеопатра Максимовна.
К л е о п а т р а М а к с и м о в н а. А? Дарров-а? Сиз жудаям эҳтиросли телба экансиз, месье Подсекальников. Йўқ, йўқ, йўқ, ўпманг мени, ўтинаман сиздан.
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Гапимга ишонинг ахир!
К л е о п а т р а М а к с и м о в н а. Ишонаман, ишонаман. Лекин билиб қўйинг, бу гаплардан кейин сиз албатта Раиса Филипповнадан воз кечишингиз шарт.
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Мен ҳеч қанақа Раиса Филипповнани билмайман, кўрмаганман ҳам.
К л е о п а т р а М а к с и м о в н а. Вой, кўрмаганман денг? Илгари кўрмаган бўлсангиз, энди кўрасиз. Ҳали замон ғириллаб келиб қолса ҳам ажаб эмас. Кела солиб, ҳамма менинг қорнимдан ҳайратда, деб ҳикоя қила бошлайди албатта. У ҳар доим, ҳамма ерда қорнини мақтагани-мақтаган. Лекин гапи тўғри эмас, месье Подсекальников, қорни — ҳамма қоринларга ўхшаган хашаки бир қорин. Гапимга ишонинг. Қолаверса, қорин юз эмас, ҳар доим кўздан яширинган бўлади. Лекин, мана юз… бошқа гап. Яқинроқ келинг. Сездингизми?
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Йўқ.
К л е о п а т р а М а к с и м о в н а. Вой, нега энди? Агар менинг жудаям хушрўй эканлигим бу ерда яхши сезилмаётган бўлса, месье Подсекальников, унда ҳозироқ меникига борайлик, у ерда дарров бунга ишонч ҳосил қиласиз. Каравотим тепасида фотографиям осилган. Кўрсангиз, жинни бўлиб қоласиз. Кўрасиз-у ўша заҳоти: “О Клеопатра Максимовна, сиз ҳақиқий соҳибжамолсиз!” дейсиз, албатта.
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Йўғ-е, унчалик эмасдир-ов!
К л е о п а т р а М а к с и м о в н а. Гапимга ишонаверинг. Сиз учун бу худди томдан тараша тушгандай бўлади. Қани, бўла қолинг. Юринг, месье Подсекальников. Ўша ерда, кофе ичиб ўтириб ёзасиз хатингизни.
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Ёзасиз? Нимани ёзаман?
К л е о п а т р а М а к с и м о в н а. Кўнглингиз ҳис қилаётган ҳамма нарсани: ўз ҳусну тароватим билан сизни хароб қилганим борми, менинг севгимга сазовор бўлишдан умидингизни узганингиз борми, бунинг оқибатида ҳаттоки ўз жонингизга қасд қилмоқчи бўлганингиз борми — ҳаммасини ёзасиз. Қизиқ, нега энди бу нарсаларни сизга мен ўргатишим керак: ахир ўзингиз гўзаллик шайдосисиз-ку. Бунинг устида романтиксиз, шундай эмасми?
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Ҳа! Кўпдан бери!
К л е о п а т р а М а к с и м о в н а. Ана, кўрдингизми, қани, юра қолинг, юра қолинг тезроқ, месье Подсекальников!

Хонага М а р и я Л у к ь я н о в н а киради. Унинг қўлида тоғорада сув, совун, мочалка.

Барибирам ҳозир бу ердан кетишингизга тўғри келади. Ана, пол ювишадиганга ўхшайди.
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Янглишдингиз: пол эмас, бош юваман.
К л е о п а т р а М а к с и м о в н а. Мен сиз билан гаплашаётганим йўқ, тасаддиқ. Ким ўзи бу сурбет аёл?
С е м ё н С е м ё н о в и ч. У… У…

М а р и я Л у к ь я н о в н а нариги хонага ўтиб кетади.

Ошпазим, Клеопатра Максимовна, ошпазим!

С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а киради. Унинг қўлида супурги ва хокандоз.

С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Қаёққа кетяпсизлар? Ҳозир самовар қайнайди. Балки чой ичгилари келяпгандир хонимчанинг?
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Э, жин урсин. Менга қаранг, Сима? Сиз хонамни супуриб-сидириб, йиғиштириб қўйинг. Мен бу хоним билан кофе ичгани кетяпман. (Тушунтира бошлайди.) Бу… ойи… ҳм… ошпаз хотиннинг ойиси, Клеопатра Максимовна! Ўшанинг ойиси! Қани, кетдик.

Кетишади. С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а полни супуриб бўлиб чиқиб кетади. Хонага Е г о р у ш к а киради. Атрофга аланглайди. Ҳеч ким йўқ. Қўшни хонадан сувнинг шалоплагани, Мария Лукьяновнанинг пишқиргани эшитилади. Егорушка эшик олдига оёқ учида бориб, қулф тешигидан ичкарига мўралайди.

С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а (қайтиб киради). Ҳой, яхши йигит, нима қилиб бу ерда порнография билан шуғулланяпсиз? Уялмайсизми? Ичкарида аёл киши бошини, ё бўлмаса унданам бошқа жойларини ювяпкан бўлса-ю, сиз тешикдан мўралаб уни томоша қиляпсиз-а.
Е г о р у ш к а. Мен унга, Серафима Ильинична, илмий нуқтаи назардан қарадим. Бундай нуқтада ҳеч қандай порнография бўлиши мумкин эмас.
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Нима, бундай нуқтадан бошқача кўринадими, сизнингча?
Е г о р у ш к а. Наинки бошқача, мутлақо тескари бўлиб кўринади. Буни бир неча марта шахсан ўзимда синаб кўрганман. Мана, масалан, хиёбондан кетяпман, денг. Рўпарамдан бир хонимча келяпти. Турган гап, у хонимча қадди-қомату ҳусн-таровату бўйу-басти бобида кетворган: хуллас, қулинг ўргилсин бир жононки, гўзаллигидан кўзинг қамашиб кетади. Кейин кўзларингни чирт юмиб оласан-у, аста қизишиб, тутай бошлайсан. Лекин шу заҳоти эс-ҳушингни йиғиб, қани, Серафима Ильинична, бу ойимчага бир илмий нуқтаи назардан қараб кўрай-чи, дейсану қарайсан. Қарасанг, аёл киши кўзингга шунақанги мараз бир махлуқ бўлиб кўринади, уни қандай таърифлашга тилим ҳам бормайди. Ҳозир мен дунёда ҳеч нимага ҳавас қилмайдиган бўлганман. Мен ҳамма нарсага ҳам шу нуқтаи назардан қарай олишим мумкин. Агар хоҳласангиз, Серафима Ильинична, сизга ҳам шу нуқтаи назардан бир разм солиб қўяман.
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Вой, ўлмасам, худо сақласин!
Е г о р у ш к а. Барибир, қарайман!
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Вой дод!
М а р и я Л у к ь я н о в н а (киради). Ҳа, нима бўлди?
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Егорка бир нуқта кашф қилипти!
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Нима деяпсиз, ойижон, қанақа нуқта?
Е г о р у ш к а. Илмий нуқта, Мария Лукьяновна! Салом!
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Иш билан келувдингизми, ё ўзингизми?
Е г о р у ш к а. Мен вергул масаласида келувдим олдингизга, Мария Лукьяновна.
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Яна қанақа вергул?
Е г о р у ш к а. Мен, Мария Лукьяновна, курьерликни ташлаб ёзувчиликка ўтяпман! Газетага битта мақола ёзувдим, фақат вергулни қаерга қўйишда оқсаб қоляпман.
М а р и я Л у к ь я н о в н а. О, табриклайман! Тўй қачон, Егорушка?
Е г о р у ш к а. Тўйнинг бунга нима дахли бор, Мария Лукьяновна?
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Баски ёзувчи бўлибсиз, демак севиб қолгансиз. Демак, илҳом парийингиз пайдо бўлган, Егорушка.
Е г о р у ш к а. Топдингиз, Мария Лукьяновна, пайдо бўлди.
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Хўш, ким экан ўша пари? Исми нима, а, Егорушка?
Е г о р у ш к а. Парининг исмими?
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Ҳа.
Е г о р у ш к а. Александр Петрович Калабушкин.
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Вой тавба! Нима бало, жинни-минни бўлганмисан?
Е г о р у ш к а. Рост айтасиз, Серафима Ильинична, телба бўлиб қолдим. Мен ёзувчи бўлишни ҳеч қачон хаёлимга ҳам келтирмаган эдим, лекин уни — Александр Петровични кўрдим-у — ёзувчи бўлдим-қолдим. У мени шунақанги илҳомлантиряптики, Мария Лукьяновна, қўлим ўзидан-ўзи ручкага ташланиб, хоҳласам-хоҳламасам, ёзиб ётипти, ёзиб ётипти, ёзиб ётипти.
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Нимаси билан илҳомлантиряпти у сени, Егорушка?
Е г о р у ш к а. Шаҳватпарастлиги билан, Серафима Ильинична. Газетагаям шу ҳақда ёздим.
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Хўш, нималар деб ёздингиз, Егорушка?
Е г о р у ш к а. Агар кейин вергулларини қўйиб берсангиз, сизга ўқиб беришим мумкин. Мақолам бундай бошланади. (Ўқийди.) “Гражданин газета редакторига. Олимлар ойда доғ борлигини исботлашган. Маданият ва истироҳат боғидаги торозу, куч ўлчагич ва тирнинг мудири Александр Петрович Калабушкин жинсий алоқа бобида шундай доғ ҳисобланади. Кучўлчагич билан торозунинг бу гапимизга дахли йўқ. Қолаверса, кучўлчагичнинг курьерлар учун ҳеч қандай аҳамияти йўқ, чунки биз, курьерлар, ўз кучимизни гражданлар урушида меҳнаткаш халқ озодлиги учун курашиб синовдан ўтказганмиз, лекин тир масаласига келсак, у ёпиқ, ёз бўйи бир марта ҳам очилмади. Тир ёпиқ, аммо курьерлар отишни хоҳлайдилар! Ҳолбуки, Александр Петрович Калабушкин ҳар куни кечқурун иш жойида кўринмай, вақтини ресторанда, (шаҳвоний Дон Жуан нусха) сифатида ўтказади Маргарита Ивановна Пересветова билан. Талаб шуки, редактор ўзининг темир панжаси билан Калабушкиннинг жинсий ахлоқсизлигини илдиз-пилдизи билан юлиб ташласин! Имзо чекилди: “Ўттиз беш минг курьер”.
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Наҳотки, чинданам ўттиз беш мингта курьер имзо чеккан бўлса?
Е г о р у ш к а. Йўқ, бир ўзим қўл қўйдим.
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Нега энди ўттиз беш минг курьер учун сиз қўл қўйдингиз?
Е г о р у ш к а. “Ўттиз беш минг курьер” бу — менинг адабий тахаллусим, Серафима Ильинична.
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Эсингизни еб қўйибсиз, Егор Тимофеевич. Уялмадингизми? Ҳеч нарсадан-ҳеч нарса йўқ бир одамни бадном қиляпсиз-ку.

Хонага А л е к с а н д р П е т р о в и ч билан М а р г а р и т а И в а н о в н а югуриб киришади.

А л е к с а н д р П е т р о в и ч. Мария Лукьяновна, ёстиқдошингиз шу ердами?
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Жуда вақтида келдингиз. Кела қолинг, ўртоқ Калабушкин. Мана, Егор келган экан. Ўзингиз гаплаша қолинг у билан.
А л е к с а н д р П е т р о в и ч. Хўш? Нима гапингиз бор эди, Егор Тимофеевич.
Е г о р у ш к а. Гапми? Гап бундай, ўртоқ Калабушкин. “Вақтини ресторанда, шаҳвоний нусха сифатида ўтказади” жумласида, сизнингча, вергул қаерга қўйилади?
А л е к с а н д р П е т р о в и ч. “Шаҳвоний” сўзидан олдин.
Е г о р у ш к а. “Шаҳвоний” сўзидан олдин. Хўп, мерси сизга. Редакцияга чопдим. (Югуриб чиқиб кетади.)
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Нима қилиб қўйдингиз? Нима қилиб қўйдингиз? Ҳозир сиз бир саводсиз одамни саводхон қилдингиз. Лекин бу билан нима орттирдингиз? Сиз бу билан, Александр Петрович, ўз бошингизга бало орттирдингиз. Наҳотки, ўша шаҳвоний нусханинг кимлигини билмасангиз?
А л е к с а н д р П е т р о в и ч. Йўқ, билмайман, ким экан?
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Ўзингиз?
А л е к с а н д р П е т р о в и ч. Мен-а?
М а р г а р и т а И в а н о в н а. Ўзингни гўлликка солмай қўя қол. Тўғрисини айтавер, қайси мочағар билан ўтирган эдинг?
А л е к с а н д р П е т р о в и ч. Сен биландир-да, Маргарита Ивановна.
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Сиз билан, сиз билан.
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Ҳа, ҳаммасини аниқ ёзган. Сиз ҳақингизда ҳам, Маргарита Ивановна, тир тўғрисидаям.
А л е к с а н д р П е т р о в и ч. Орқасидан югуринглар! Қайтаринглар уни! Тир албатта очилади деб айтинглар унга — милтиқларни тузатдик! Энди тирни очамиз! Бўла қолинглар, югуринглар, бўлмаса кетиб қолади.

М а р и я Л у к ь я н о в н а билан С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а югуриб чиқиб кетишади.
А л е к с а н д р П е т р о в и ч. Энди нима қилдик?
М а р г а р и т а И в а н о в н а. Ҳеч ташвиш қилма. Кифтини келтирамиз. Сени хафа қилдириб қўймайман.

А л е к с а н д р П е т р о в и ч билан М а р г а р и т а И в а н о в н а
К а л а б у ш к и н н и н г хонасига кириб кетадилар.
Савдо ходими Н и к и ф о р А р с е н т ь е в и ч П у г а ч ё в киради.

П у г а ч ё в. Ана холос — ҳеч зоғ йўқ-ку.

Ёзувчи В и к т о р В и к т о р о в и ч киради.

В и к т о р В и к т о р о в и ч. Гражданин Подсекальников — сиз бўласизми?
П у г а ч е в. Йўқ, ўзим уни кутяпман.
В и к т о р В и к т о р о в и ч. Шундай денг. Ҳа-а…

Ҳазрат Е л п и д и й киради.

Ҳ а з р а т Е л п и д и й. Маъзур кўрасиз. Сизмисиз Подсекальников?
В и к т о р В и к т о р о в и ч. Йўқ, мен эмас.
Ҳ а з р а т Е л п и д и й. Демак, сизсиз?
П у г а ч ё в. Мен ҳам эмасман.

А р и с т а р х Д о м и н и к о в и ч Г р а н д – С к у б и к киради.

Ҳ а з р а т Е л п и д и й. Шу бўлса кераг-ов. Сиз Подсекальниковмисиз?
А р и с т а р х Д о м и н и к о в и ч. Йўғе, нима деяпсиз, мен эмас!

Ўз хонасидан А л е к с а н д р П е т р о в и ч чиқади. Ҳамма у томон ташланади.

А р и с т а р х Д о м и н и к о в и ч. Александр Петрович.
П у г а ч ё в. Ўртоқ Калабушкин!

Хонага Р а и с а Ф и л и п п о в н а ўқдай отилиб киради.

Р а и с а Ф и л и п п о в н а. А-а, ахири қўлимга тушдингизми, ўртоқ Калабушкин! Ҳозироқ қайтиб беринг ўн беш сўм пулимни!
А л е к с а н д р П е т р о в и ч. Ахир одамлар олдида шарманда қилманг мени, Раиса Филипповна!
Р а и с а Ф и л и п п о в н а. Нимага бўлмаса ўзингиз лўттибозлик қилдингиз? Сиз мени алдадингиз, ўртоқ Калабушкин! Ўша Подсекальниковингизни пеш қилиб, мени роса тузладингиз. Ўн беш сўмни сизга нима учун берувдим? Ўша мочағар туфайли ўзини отсин дебми? Менга нима ваъда қилган эдингиз, ўртоқ Калабушкин? Ваъдангизга кўра Подсекальниковдан мен фойдаланишим керак эди, аммо аслида ундан Клеопатра Максимовна фойдаланяпти-ку.
В и к т о р В и к т о р о в и ч. Афв этадилар! Бунга Клеопатра Максимовнанинг нима дахли бор? Ахир сиз менга сўз берган эдингиз-ку, ўртоқ Калабушкин?
Ҳ а з р а т Е л п и д и й. Ие, ҳали сиз унга ваъда қилибмидингиз, ўртоқ Калабушкин? Унда мен нега пул тўладим сизга?
А л е к с а н д р П е т р о в и ч. Ўртоқлар! Ўртоқлар, лотерея билети сотиб олганингизда, пулни нима учун тўлайсизлар? Бахтингизни синаш учун. Ё остидан, ё устидан деб таваккал қилиш учун, ўртоқлар. Подсекальников билан бўладиган ишингиз ҳам шунга ўхшаш нарса. Раҳматли марҳум ҳали тирик, у ўлими олдидан ёзиб қолдириши лозим бўлган хатларнинг эса, саноғи йўқ. Масалан, мана бундай хатлар уюштирилган: “Қўйнинг сон гўшти учун қилинган ревизия қурбони сифатида ўляпман”. “Автоинспекция ходимларининг аблаҳлигини кўриб яшай олмайман”. “Менинг ўлимимда матбуотимиздан ўзга ҳеч кимни айбламасликларини сўрайман”. Ҳоказо ва ҳоказо. Барча хатлар унга топширилади, лекин у қай бир хатни танлаб олади, буни мен айтолмайман, ўртоқлар.
А р и с т а р х Д о м и н и к о в и ч. Дарвоқе, ўртоқлар, у аллақачон танлаб бўлган. У интеллигенция фойдасига ўзини отади. Мен бу ҳақда ҳозиргина унинг шахсан ўзи билан суҳбатлашиб олдим.
А л е к с а н д р П е т р о в и ч. Бу ишингиз ғирт суллоҳлик, менимча, Аристарх Доминикович. Сиз ҳамма мижозлар қатори, мен орқали ҳаракат қилишингиз керак эди.
А р и с т а р х Д о м и н и к о в и ч. Мижозларингиз учун бошқа мурда қидиринг — топгунингизча кутиб туришсин.
А л е к с а н д р П е т р о в и ч. Йўқ, сиз кутиб турасиз.
А р и с т а р х Д о м и н и к о в и ч. Рус зиёлилари масаласига келсак, уларнинг қурби етмайди ортиқ кутишга.
П у г а ч е в. Нима, сизнингча, савдо аҳлининг қурби етар эканми кутишга, ўртоқ?
Ҳ а з р а т Е л п и д и й. Хўш, динимиз-чи? Токай сабру қаноат қилгай?
В и к т о р В и к т о р о в и ч. Муқаддас санъат-чи?
Р а и с а Ф и л и п п о в н а. Муҳаббат-чи?
П у г а ч е в. Нимага энди ҳадеб санъат, санъат деяверасизлар! Савдо ҳам санъат.
В и к т о р В и к т о р о в и ч. Ўзингиз нима учун нуқул савдо, савдо деяверасиз? Санъат ҳам — савдо. Ахир биз — ёзувчиларнинг ҳаёти ҳам музикачиларникига ўхшайди. Бизлар алоҳида-алоҳида стол ортида ўтириб, вақти-вақти билан туш музикасини чаламиз. Гоҳ меҳмонларни, гоҳ мезбонларни табриклаб чаламиз. Лекин мен Толстой бўлишни хоҳлайман, карнай чалишни эмас!
А р и с т а р х Д о м и н и к о в и ч. Йўқ, азиз ўртоқлар, сизлар яхшиси, интеллигенция нима ўзи, деган савол устида бош қотиринглар-у бизларга бир оз бўлса ҳам қулоқ осинглар. Ўтинаман, бизларга сал-пал эътибор қилинглар, азиз ўртоқлар.
Ҳ а з р а т Е л п и д и й. Биз ёш-яланглар эътиборини ўзимизга қаратмоғимиз лозим. Уларни жалб қилмоғимиз керак!
А р и с т а р х Д о м и н и к о в и ч. Тўғри, лекин нима билан? Нимангиз билан жалб қилмоқчисиз?
В и к т о р В и к т о р о в и ч. Нима билан бўларди? Ғояларимиз билан!
А р и с т а р х Д о м и н и к о в и ч. Лекин сиз илгари қандай бўлганини бир эслаб кўринг. Илгари одамларда ғоя бўлган ва шу ғоя йўлида қурбон бўлишган. Ҳозирги пайтда бўлса, ўлишни хоҳлаган одамларда ҳеч қандай ғоя йўқ, ғояси бор одамлар эса ўлишни хоҳлашмайди. Биз мана шу ҳолга қарши курашишимиз керак.
Ҳ а з р а т Е л п и д и й. Истаймизки, марҳум бизнинг тегирмонга сув қуйсин.
П у г а ч е в. Яъни, сизнинг тегирмонга демоқчисиз?
Ҳ а з р а т Е л п и д и й. Йўқ, бизнинг тегирмонга!
П у г а ч е в. Йўқ, сизнинг тегирмонга!
В и к т о р В и к т о р о в и ч. Ҳа, сизнинг эмас, бизнинг тегирмонга.
А р и с т а р х Д о м и н и к о в и ч. Нега энди бизникигамасу сизникига бўларкан?
В и к т о р В и к т о р о в и ч. Чунки бизникига, сизникигамас!
А л е к с а н д р П е т р о в и ч. Секин, секин, ўртоқлар! Талашманглар! Ахир ҳаммангиз битта тегирмондан чиққансизлар-ку, нима қиласиз баҳслашиб? Ундан кўра, ҳаммангиз қўлни қўлга бериб, биргаликда фойдаланинглар марҳумдан.
Р а и с а Ф и л и п п о в н а. Ҳаммамизга битта ўлик камлик қилади.
В и к т о р В и к т о р о в и ч. Биз учун ўликнинг ўзи муҳим эмас. Балки, ўликдан қоладиган нарса муҳим.
П у г а ч е в. Ҳеч нима қолмайди ўликдан.
В и к т о р В и к т о р о в и ч. Йўқ, қолади.
П у г а ч е в. Нима қолади?
В и к т о р В и к т о р о в и ч. Қурт қолади. Бутун куч-қудрат мана шунда, ўртоқлар. Қурт — бу мангу заҳматкаш махлуқ. У ўрмалаб юриб, аста кемира бошлайди.
П у г а ч е в. Нимани кемиради?
В и к т о р В и к т о р о в и ч. Майли, у кемиришни энг заиф жонзоддан бошласин. Сиз, Федя Питунинни танимайсизми, мобода?
А р и с т а р х Д о м и н и к о в и ч. Ким у?
В и к т о р В и к т о р о в и ч. Ажойиб нусха. Ижобий образ. Лекин қандайдир маъюс, ғамгин кайфиятга тушган. Бояги қуртдан солиб қўйиш керак унинг қўйнига. Фақат биттагина бўлса кифоя. Қуртларнинг қандай урчиши ҳақида эшитганмисизлар?

С е м ё н С е м ё н о в и ч киради.

С е м ё н С е м ё н о в и ч. Ҳаммангиз мени ҳузуримгами?
А р и с т а р х Д о м и н и к о в и ч. Бу одамлар сизнинг олижаноб ишга бел боғлаганингизни эшитиб, сизга таҳсин ўқигани келишипти, гражданин Подсекальников.
П у г а ч е в. Энг охирги умидимиз сиздан, Семён Семёнович.
Ҳ а з р а т Е л п и д и й. Сиз йўлбошчисиз! Сиз жафокаш хилқатсиз!
В и к т о р В и к т о р о в и ч. Она-Россиянинг фидойисисиз! Сиз қаҳрамонсиз!
Р а и с а Ф и л и п п о в н а. Сиз мен учун энг суюкли замонавий қаҳрамонсиз!
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Қўйинг-е, жудаям оширвордингиз-у…
Р а и с а Ф и л и п п о в н а. Камтарлик қилманг, сиз ҳақиқий қаҳрамонсиз!
А р и с т а р х Д о м и н и к о в и ч. Қачон отмоқчи бўляпсиз, ўзингизни, Семён Семёнович?
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Ҳали бир қарорга келганимча йўқ.
Р а и с а Ф и л и п п о в н а. Ўтинаман, ҳеч тортинманг.
А р и с т а р х Д о м и н и к о в и ч. Айтайлик, эртага кундуз соат ўн икки… маъқулми сизга?
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Эртагами?
А р и с т а р х Д о м и н и к о в и ч. Эртагача сабр қилинг, Семён Семёнович.
Ҳ а з р а т Е л п и д и й. Биз хайрлашув маросими уюштирамиз сиз учун.
П у г а ч е в. Тантанали зиёфат берамиз сизнинг шаънингизга, Семён Семёнович.
В и к т о р В и к т о р о в и ч. Биз сизни муборакбод қиламиз, гражданин Подсекальников.
А р и с т а р х Д о м и н и к о в и ч. Эртага соат ўнда бошласак, сизга маъқул бўладими?
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Эртага соат ўнда?
А р и с т а р х Д о м и н и к о в и ч. Зиёфат.
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Э, зиёфат, денг… Ҳа, маъқул.
А р и с т а р х Д о м и н и к о в и ч. Демак, келишдик. Эртага эрталаб соат ўнда кузатув маросимини очиқ деб эълон қиламиз. Роппа-роса соат ўн иккида эса, сиз сафарга жўнайсиз.
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Сафарга? Қаёққа?
А р и с т а р х Д о м и н и к о в и ч. Аниқ айтолмайман. Мавҳумотга… Номаълум ёққа. Кутамиз.
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Мен йўлни билмайман-ку, азиз ўртоқлар.
А р и с т а р х Д о м и н и к о в и ч. Ўзимиз кириб олиб кетамиз сизни, Семён Семёнович. Хўп, хайр.

Кетишади.
С е м ё н С е м ё н о в и ч (ёлғиз). Демак, эртага сўнгги йўлга жўнайман. Нарсаларни йиғиштириш керак. Портсигар… буни акамга жўнатаман… Елец шаҳрига. Пальтомниям… Акамга… жўнатаман… яна йўл-йўл шимимниям… йўқ, бу шимни, яхшиси ўзим кияман. Зиёфатга кийиб бораман. Йўл-йўл шим зиёфатга ярашади.

С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а билан М а р и я Л у к ь я н о в н а киришади.

М а р и я Л у к ь я н о в н а. Уфф. Роса терга пишдик-да. Зўрға етиб олдик Егор Тимофеевичга.
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Мана, шимимга дазмол босиб, сўкилган ерини чатиб беринг. Мен уни эртага киймоқчиман, Серафима Ильинична.
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Нима ҳожати бор шимни тўзитишнинг. Ўзи қаёққа бормоқчисиз буни кийиб, Семён Семёнович?
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Ҳалиги… мен… мен ишга жойлашмоқчиман.
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Вой, ростданми, Сеня? Қачон?
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Эртага роппа-роса соат ўн иккида.
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Хайрият! Қанақа иш экан? Вақтинчаликдир-да?
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Йўқ, доимий, шекилли.
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Ойи, дазмолга чўғ солинг. Шимингни ҳозир дазмол ҳам қиламиз, чатиб ҳам берамиз.

М а р и я Л у к ь я н о в н а билан С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а шимни олиб чиқиб кетишади.

С е м ё н С е м ё н о в и ч (ёлғиз). Эртага роппа-роса соат ўн иккида. Агар роппа-роса соат ўн иккида… бўлса, унда соат ўн икки яримда… ҳаттоки ўн иккидан беш минут ўтганда қаерда бўламан? Нима? Ким айтиб бериши мумкин буни? Ким?

Қўшни аёл билан Ё ш й и г и т киради. Ёш йигитнинг қўлида қути билан тугун.

Қ ў ш н и а ё л. Семён Семёнович, манави йигитча шу ерда бирпасгина ўтириб турсин, майлими?
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Ким у?
Қ ў ш н и а ё л. Анисья холанинг жияни. Қишлоқдан келипти. Анисья холанинг эшиги қулф. Бир зумгина шу ерда ўтириб турсин, мен ғириллаб бориб холасидан калит олиб келаман. У сизга халақит қилмайди, Семён Семёнович, жудаям ювош, қишлоқдан келган.
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Майли, ўтираверсин…

Қ ў ш н и х о т и н чиқиб кетади. Ёш йигит стулга ўтиради. Пауза.

… Хў-ўш, йигитча, сиз қандай фикрдасиз?.. Азбаройи худо, гапимни бўлманг, олдин яхшилаб ўйлаб олинг. Мана, фараз қилайлик, сиз эртага соат ўн иккида қўлингизга тўппонча оласиз-у … Ўтинаман, гапимни бўлманг. Яхши, фараз қилайлик, оласиз-у… стволини оғзингизга тиқасиз… Йўқ, тиқасиз… Яхши, бу фақат фараз. Оғзингизга тиқасиз. Мана, тиқдингиз ҳам. Шу маҳал кўз олдингизга бир сонияли вақт вужудга келади. Қани, мана шу сонияга фалсафий нуқтаи назардан ёндошиб кўрайлик. Сония ўзи нима? Чиқ-чиқ. Ҳа, бир марта чиқ-чиқ — бир сония. Ана шу биринчи “чиқ” билан иккинчи “чиқ” ўртасида девор мавжуд. Ҳа, девор, яъни тўппончанинг стволи. Тушуняпсизми? Мана ўша ствол. Бу ери — биринчи “чиқ”. Бу ери — иккинчи “чиқ”. Айтмоқчиманки, йигитча биринчи “чиқ” — бу ҳали ҳамма нарса бор, дегани, аммо иккинчи “чиқ” энди шимилдириқ ҳам йўқ дегани. Ши-мил-ди-риқ ҳам. Тушуняпсизми? Нима учун бундай? Шунинг учунки, тўппончанинг манави ерида тепки бор. Энди ана шу тепкига фалсафий нуқтаи назардан ёндашиб кўрайлик. Мана, ёндашяпсиз. Ёндашдингиз. Босдингиз. Шунда пақ-пуқ деган садо эшитилади. “Пақ” — бу ҳали биринчи “чиқ” дегани, аммо “пуқ” — энди бу иккинчи “чиқ”дан дарак. Айтмоқчиманки, биринчи “чиқ” билан “пақ”қа дахлдор бўлган ҳамма нарсани тушунаман, лекин иккинчи “чиқ” билан “пуқ”қа алоқадор бўлган нарсаларни мутлақо тушунмайман. Биринчи “чиқ” пайтида мен ҳали ўзим билан, хотиним билан, қайнонам билан биргаман, қуёш ҳам, ҳаво ҳам, сув ҳам мен билан — буни тушунаман. Аммо иккинчи “чиқ”дан кейин эса — мен чиқитга чиқаман… Хотинсиз қоламан… Тўғри, хотинсиз қолиш… буям тушунарли менга, аммо қайнонасиз қолиш… о, буни мен жудаям яхши тушунаман, лекин ўзимдан кетганим — ўзимни йўқотганимни мутлақо тушунолмайман. Ахир, қандай қилиб мен ўзимсиз қолишим мумкин? Тушуняпсизми, а? Шахсан мен — Подсекальниковман. Яъни, о-дам-зод-ман. Қани, одамзодга фалсафий нуқтаи назардан ёндашиб кўрайлик. Дарвин бизга инсоннинг хужайра эканлигини қуруқ рақамлар тилида исботлаб берган. Азбаройи худо, гапимни бўлманг. Инсон — хужайра демак. Мана шу хужайра ичида унинг руҳи ҳибсда ётади. Буни тушунаман. Сиз ўқ отиб хужайрани парчалайсиз, шунда руҳ учиб чиқиб кетади. Учиб чиққандан кейин турган гапки: “Ҳамду сано! Ҳамду сано!” деб чинқириб уча бошлайди. Турган гапки, шунда уни худо ўз даргоҳига чақириб олади. Сўнг уни сўроқ қила бошлайди. Хўш, кимнинг руҳисан? Подсекальниковнинг, парвардигори олам. Изтироб чекканмисан? Ҳа, изтироб чекканман. Ундай бўлса, бор, ўйна, куйла! Шундан кейин руҳ ўйнаб, куйлай бошлайди (куйлайди). “Парвардигорга ҳамду сано, замину замонга осойишталик, бандаларга тинчлик-омонлик”. Буни тушунаман. Лекин борди-ю, ўша хужайра бўм-бўш бўлса-чи, у ерда руҳдан асар ҳам йўқ бўлса-чи? Унда нима бўлади? Сиз нима дейсиз? Ҳаёт борми у дунёда, ё йўқми? Сиздан сўраяпман! (Ёш йигитни силкита бошлайди.) Сиздан сўраяпман — борми ё йўқми? Борми ё йўқми? Жавоб беринг! Гапирсангиз-чи!

Қ ў ш н и а ё л киради.

Қ ў ш н и а ё л. Мана, калитни олиб келдим. Раҳмат сизга, Семён Семёнович. Бўлмаса, бола шўрлик ҳеч нима қилолмасди. Негаки, у карсоқов. Тилиям йўқ, қулоғиям кар. Хўп, раҳмат сизга, раҳмат. (Чиқиб кетишади.)

П а р д а.

УЧИНЧИ ПАРДА

Ёзлик “Маданият ва ҳордиқ” боғида очиқ ҳаводаги ресторан. Стол атрофида
К а л а б у ш к и н, Г р а н д-С к у б и к, П у г а ч е в, В и к т о р В и к т о р о – в и ч, Ҳ а з р а т Е л п и д и й, М а р г а р и т а И в а н о в н а, К л е о п а т р а М а к с и м о в н а, Р а и с а Ф и л и п п о в н а, З и н к а П а д е с п а н ь,
Г р у н я л а р ўтиришипти. Тир яқинидаги скамейкаларга лўлилар хори жойлашган. Семён Семёновичнинг ҳаммаёғига қоғоз ленталар ўралган, қоғоз пистонлар сочилган. Лўлилар Подсекальников шаънига қўшиқ айтмоқдалар.

С е м ё н С е м ё н о в и ч (ўзича). Демак, эртага соат ўн иккида.

Л ў л и л а р (куйлашади). Келди азиз меҳмонимиз
Семён Семёнович — жонимиз.
Сеня, Сеня, Сеня,
Сеня, Сеня, оқ ичинг,
Сеня, Сеня, оқ ичинг.

Лўли аёл тўнкарилган гитара устига қадаҳ қўйиб, уни Семён Семёновичга тутади.

Л ў л и л а р. Оқ ичинг, оқ ичинг, оқ ичинг, оқ ичинг!

Ҳамма қўлида қадаҳлар билан ўрнидан туради.
Ҳ а м м а. Оқ ичинг, оқ ичинг, оқ ичинг, оқ ичинг!

Семён Семёнович қадаҳдаги винони ичиб бўлгач, уни ерга отиб чил-чил қилади. Меҳмонлар қарсак чалишади.

П у г а ч е в. Мана буни шоввоз йигит дейдилар! Мана буни азамат йигит дейдилар! Офарин! Қойилман!
М а р г а р и т а И в а н о в н а. Мана шунинг учун ҳам яхши кўраман-да сизни, Семён Семёнович. Костя! Костяжон! Яшшамагур Костька!

О ф и ц и а н т югуриб келади.

Синган қадаҳ учун етмиш тўққиз тийин ёзиб қўй. Ичинглар! Ичинглар! Сиз нега ичмаяпсиз? Семён Семёнович?
К л е о п а т р а М а к с и м о в н а (Семён Семёновичга сир тутиб). Очиғини айтсам: менинг ойим лўли бўлган. Ўн беш ёшимдаёқ худди бир олманинг икки палласидек онамнинг ўзгинаси бўлганман. Эсимда, ўзимга туфли буюртгани Бокуга борган эдим. Кейин нима бўлди денг? Этикдўз мени уддалай олмай, аламидан оёғимдан ғарчча тишлаб олса бўладими… ўша ердан тўғри касалхонага олиб кетишди мени. Шу-шу эркак зотини кўргани кўзим йўқ. Кейин мени бир чет эллик севиб қолди. У мени бошдан-оёқ паққос хорижий либослар билан ясантирмоқчи бўлди, лекин мен унга: “Йўқ!” — дедим. Ундан кейин менга бир партия аъзоси шайдо бўлиб қолди. Ё тангрим, шунақаям ошиғу шайдо бўлдики, асти қўяверасиз. У мени тиззасига ўтқазиб олиб: “Капочка, мен сенга бутун дунёни томоша қилдираман. Кетдик, юр, Иркутскка!” — деган эди. Лекин мен унгаям: “Йўқ!” деб жавоб берганман. Шундан кейин, уни партиядан думини тугишди. Кейин мени бир учувчи хоҳлаб қолди. Лекин мен мазах қилиб, унинг устидан кулдим. Шунда у самолётида осмонга кўтарилиб, ҳўнг-ҳўнг йиғлайверди, йиғлайверди, то самолёти билан ерга қулаб ҳалок бўлгунча йиғлади. Энди бўлса, Олег Леонидович ҳоли-жонимга қўймаяпти. Уни кўрган хотинлар таппа-таппа йиқилиб ҳушларидан кетишади. Раиса бўлса, ҳирси жўш урганидан, стаканни ғажигани-ғажиган, кечаю кундуз Олег Леонидовичнинг эшиги тагида пойлоқчилик қилади, лекин Олег Леонидович фақат мени хоҳлайди. У менинг танимни, вужудимнинг ҳаммаёғини хоҳлайди. Лекин мен унга нуқул: “Йўқ!” — деб жавоб қиляпман. Гапимни эшитмаяпсиз-ку, Семён Семёнович!
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Соат неча бўлди? А?
М а р г а р и т а И в а н о в н а. Соат ўн иккига ҳали анча бор, Семён Семёнович.
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Анча бор, денг?
М а р г а р и т а И в а н о в н а (стол оша). Ҳа, анча бор, Семён Семёнович. Сиз уни ўйламанг. Яхшиси мириқиб-мириқиб ичинг, Семён Семёнович.
Ҳ а з р а т Е л п и д и й (Грунянинг қулоғига). Бир куни Пушкин ҳаммомга борипти…
Г р у н я. Пушкин тўғрисида гапирманг менга. Мен адабсиз гапларни ёқтирмайман.
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Официант!
И к к и н ч и о ф и ц и а н т. Нима буюрадилар?
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Соат неча бўлди? А?
И к к и н ч и о ф и ц и а н т. Билишимча, соат ҳадемай ўн икки бўлади-ёв, Семён Семёнович.
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Ҳадемай?
И к к и н ч и о ф и ц и а н т. Ҳадемай, Семён Семёнович.
Ҳ а з р а т Е л п и д и й (Раиса Филипповнанинг қулоғига энгашиб). Бир куни Пушкин ҳаммомга борипти.

Р а и с а Ф и л и п п о в н а хандон ташлаб кула бошлайди.

Р а и с а Ф и л и п п о в н а (кулиб туриб). Боринг-е, уятсиз! Вой, шарманда! Вой чидолмайман! Мен ҳозир уни яққол кўз олдимга келтирдим. Хўш, кейин-чи?..
Ҳ а з р а т Е л п и д и й. Хуллас, ҳаммомга кирипти…
А р и с т а р х Д о м и н и к о в и ч. Муҳтарам жамоа! Бир лаҳза қулоқ беришингизни сўрайман! Биз ҳозир Семён Семёновични, агар таъбир жоиз бўлса, ажойиб бир дунёга кузатяпмиз. У шундай дунёки, у ердан ҳеч ким қайтмайди.
П у г а ч е в (киноя билан). Чет элга бўлса керак-да?
А р и с т а р х Д о м и н и к о в и ч. Йўқ, ундан ҳам нарига.
П у г а ч е в. Сафарингиз кўнгилли ўтсин.
А л е к с а н д р П е т р о в и ч. Нега гапни бўласиз, гражданин? Давом этинг, Аристарх Доминикович!
О в о з л а р. Жим! Тинчланинглар!

Орага сукунат чўкади.

Ҳ а з р а т Е л п и д и й (секин). Кейин Пушкин лозимини еча бошлапти.

Раиса Филипповна хандон ташлаб кула бошлайди.

О в о з л а р. Жим! Тссс!
Р а и с а Ф и л и п п о в н а (кулги аралаш). Мен уни жудаям яққол тасаввур қиляпман… Кейин-чи?
А р и с т а р х Д о м и н и к о в и ч. Ардоқли Семён Семёнович! Сиз ўзингизга ғоят ажойиб ва тўғри йўл танладингиз. Бу йўлдан сиз қатъий ишонч ва дадил бораверинг, орқангиздан албатта бошқалар ҳам эргашади.
Р а и с а Ф и л и п п о в н а (кулги аралаш). Хўш, ҳаммомчи хотин нима депти?
А р и с т а р х Д о м и н и к о в и ч. Сон-саноқсиз жўшқин, қайноқ ва навқирон бошлар сиз кашф этган йўл томон буриладилар, шунда қабрлар узра оналар фарёди янграйди, шунда буюк ватан ларзага келади. Оқибат ҳокимият ўз қўлини савдогарга чўзади, савдогар эса ўз қўлини ишчига чўзади, ишчи эса ўз навбатида, қўлини…
Ҳ а з р а т Е л п и д и й. Пушкин бўлса, ҳаммомчи аёлга қофияли қилиб… (қулоғига) депти.
А р и с т а р х Д о м и н и к о в и ч. Шон-шараф бўлсин сизга, азиз Семён Семёнович! Ура!
Ҳ а м м а. Урррааа!!!
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Қимматли зиёфат қатнашчилари!
О в о з л а р. Тсссс…
А л е к с а н д р П е т р о в и ч. Диққат! Тинчлик сақлансин!

Ҳамма жим бўлиб қолади.

Ана энди гапираверинг, Семён Семёнович.
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Соат неча бўлди? А?
М а р г а р и т а И в а н о в н а. Сиз уни ўйламанг, яхшиси, мириқиб-мириқиб ичинг, Семён Семёнович.
П у г а ч е в. Мен деярли танқидчи… эмасман, Аристарх Доминикович, мен савдогарман. Лекин шуни қайд қилишим керакки, Аристарх Доминикович, сиз бағоят чиройли гапирдингиз. Ўйлайманки, Аристарх Доминикович, агар ҳокимиятимиз бизга қўл узатса, жуда ажойиб иш бўлган бўларди.
В и к т о р В и к т о р о в и ч. Ундан кўра оёғини узатса яхши бўларди…
З и н к а П а д е с п а н ь. Мени кечиринг, хабарим йўқ экан; сиз бугун соат ўн иккида ўзингизни отармишсиз. Шу муносабат билан, рухсат этсангиз, сизнинг соғлиғингиз учун ичсам.
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Ҳозир соат неча бўлди?
М а р г а р и т а И в а н о в н а. Сиз ҳеч нимани ўйламай ичаверинг, Семён Семёнович!
З и н к а П а л е с п а н ь. Жаноб кавалерлар, қани, ўзингизни кўрсатинг. Бирон-бир шўх нарса таклиф қилинг.
Ҳ а з р а т Е л п и д и й. “Ура” деб қичқиришни таклиф қиламан жамоага.
В и к т о р В и к т о р о в и ч. Ҳамма бараварига!
Ҳ а м м а. Урррааа!
А л е к с а н д р П е т р о в и ч. Официантлар! Шампан виноси келтиринг!
П у г а ч е в. Қани, ўн сўмлик қилиб бир юракни эзадиганидан олинглар!
Л ў л и л а р (куйлашади).
Ой, матушка, скучно мне,
Сударыня, грустно мне.
Ҳ а з р а т Е л п и д и й. Хўппа!
А л е к с а н д р П е т р о в и ч. Бўш келмайсан!
В и к т о р В и к т о р о в и ч. Яшавор!
Ҳ а з р а т Е л п и д и й. Дарҳақиқат, бунинг қандайдир илоҳий жиҳати мавжуд!
П у г а ч е в. Раҳмат, қадрдонларим, сел қилиб юбординглар юрагимни.
А р и с т а р х Д о м и н и к о в и ч. Мен ҳатто онам ўлганида ҳам, бечора онажоним ўлганида ҳам йиғламаганман, қадрли ўртоқлар… Лекин ҳозир… Ҳозир… (ҳўнграб йиғлайди).
Р а и с а Ф и л и п п о в н а. Мен ҳозир яққол тасаввур қилдим… (Гапини чала қолдириб.) Марҳамат қилиб айтинг-чи, кимга керак ўзи бу уринишлар?
В и к т о р В и к т о р о в и ч. Кимга дейсиз-а! Ахир саволни бу тарзда қўйиб бўладими? Русия, бу — ҳамма нарса! Мен ўзимни Россиясиз тасаввур қила олмайман. Мен Россияда юз бераётган ҳамма нарсага деярли қўшиламан. Фақат жиндаккина илова қилмоқчиман, холос. (Кўтаринки руҳда.) Мен мунаввар тонгги ибодатга чорловчи хушовоз қўнғироқлар садоси остида мўйна пўстинга ўраниб, қундуз қалпоқни энсага суриб қўйиб, кенг ченада лўлилар даврасида, суюкли този итингни қучоқлаганча поёнсиз даштдан отларни учириб, бахти қаро, бенаво ватанимни кезсам дейман! Кейин мен, чертган гитарам торларининг чирт-чирт узилишини, ямшикнинг хонаки қўлқопга юзини буркаб пиқ-пиқ йиғлашини истайман, қани энди, қалпоғимни отиб юбориб, қор уюмига мукка тушсам-у она заминга бош уриб ибодат қилсам, сўкинсам, тавба-тазарру қилсам-у кейин бир қадаҳ муздак арақни отиб олиб, бутун оламга эшиттириб ҳуштак чалсам, яна отларга қамчи босиб, учириб кетсам… Учирганда ҳам, юрагинг қинидан чиқиб кетгудек тезликда, ўзимизнинг рус удуми бўйича, шамолдек учирсам, токи ер чена остида худди зўлдирдек пилдираб айланса-ю отлар кенг дашт узра худди қушдек парвоз қилсалар! Эҳ тулпорлар, тўриқ отлар, саман отлар! Мана уч тулпор — энди уч тулпор эмас, она Россиянинг ўзи елиб бормоқда! О, Русия, қаёққа еляпсан? Жавоб бер! Қаёққа учиб бормоқдасан?
Е г о р у ш к а (пайдо бўлади). Тўппа-тўғри милицияга. Мен бунга кафилман.
В и к т о р В и к т о р о в и ч. Нега энди милицияга? Нима учун?
Е г о р у ш к а. Нимагаки, бундай тезликда юриш ман қилинади. Фақат тасдиқланган қарорда кўрсатилган тезликда юриш мумкин — яъни тезлик соатига олтмиш километрдан ошмаслиги керак.
В и к т о р В и к т о р о в и ч. Ахир бу мажозий маънода айтилган гап, яъни илҳом бу!
Е г о р у ш к а. Ижозатингиз билан, сизга маслаҳат берсам: илҳомлансангиз, тасдиқ этилган қарор бўйича илҳомланинг. Хўш, тир масаласи нима бўлди — очиладими ё йўқми?
А л е к с а н д р П е т р о в и ч. Сиз йўқ эдингиз, шунинг учун очмадик, Егор Тимофеевич, кутдик-кутдик, ҳатто келишингиздан умидимизни ҳам узгандик.
М а р г а р и т а И в а н о в н а. Қўлимни қайтарманг, Егор Тимофеевич.
Е г о р у ш к а. Мен мутлақо ичмайман.
А л е к с а н д р П е т р о в и ч. Нима учун ичмайсиз, Егор Тимофеевич?
Е г о р у ш к а. Ўрганиб қоламан, деб қўрқаман. Ўрганган кўнгил ўртанса қўймас.
А л е к с а н д р П е т р о в и ч. Бе, ҳеч қўрқадиган ери йўқ бунинг. Мана, ўзингиз бир татиб кўринг!
Е г о р у ш к а. Йўқ, қўрқаман.
А л е к с а н д р П е т р о в и ч. Қизиқ экансиз, Егор Тимофеевич. Ахир нимадан қўрқасиз?
Е г о р у ш к а. Нимадан дейсизми? Бу байталмоннинг энди мазасига тушунган пайтимда, бирдан “лоп” этиб социализм бошланиб қолса нима бўлади? Социализмда вино бўлмайди — бу факт. Ана унда додимни кимга айтаман?
М а р г а р и т а И в а н о в н а. Фақат бир рюмкагина, Егор Тимофеевич, хонимлар учун.
Е г о р у ш к а. Мен сизга айтсам, социализмда хонимлар ҳам бўлмайди.
П у г а ч е в. Бе, қўйсангиз-чи! Ахир хонимларсиз қандай яшайди одам?
Е г о р у ш к а. Сизга айтсам, социализм даврида одам ҳам бўлмайди.
В и к т о р В и к т о р о в и ч. Ие, нега бўлмас экан? Одам ҳам бўлмаса, нима бўлади?
Е г о р у ш к а. Омма, омма, омма. Жуда улкан оммавий омма.
А л е к с а н д р П е т р о в и ч. Ундай бўлса, мана шу омма учун ичинг.
Е г о р у ш к а. Ў-ў, омма учун бажонидил.
П у г а ч е в. Қуйинглар!
Ҳ а з р а т Е л п и д и й. Ўткирроғидан!
А л е к с а н д р П е т р о в и ч. Қани, бошла, Пашенька!
Л ў л и л а р (куйлашади). Келди азиз меҳмонимиз, Егор Тимофеевич жонимиз.
Жоржик, Жоржик, Жоржик.
Жоржик, Жоржик, Жоржик.
Жоржик, Жоржик, оқ ичинг
Жоржик, оқ ичинг.
А л е к с а н д р П е т р о в и ч. Хўш, қалай?
Е г о р у ш к а. Чаккимас. Мен ҳақимда қўшиқ айтишса, ўзимга ҳам ёқади. Аммо бугунги кунда айримлар қаёқдаги бемаъни нарсалар билан шуғулланиб вақт ўтказишяпти.
В и к т о р В и к т о р о в и ч. Хўш, кимлар экан ўша айримлар?
Е г о р у ш к а. Масалан, сиз. Қани, айтинг-чи, ўртоқ ёзувчи, сиз нима тўғрисида ёзяпсиз?
В и к т о р В и к т о р о в и ч. Ҳар тўғрида. Нимани мушоҳада қилсам шуни ёзаман.
Е г о р у ш к а. Ваа, шуям иш бўптию — ҳар тўғрида ёзиш. Ҳар тўғрида Толстой ҳам ёзган. Бу нарса бизни қизиқтирмайди. Мен курьерман, шунинг учун, курьерлар ҳақида ўқишни истайман! Мана шунақа. Билдингизми? Сиз курьерлар ҳақида, уларнинг туриш-турмуши, ҳаётий кечинмалари ҳақида ёзинг!
К л е о п а т р а М а к с и м о в н а (Семён Семёновичга). Раиса ғирт алдамчи. Унинг ҳаммаёғи қалбаки. Ҳамма одамлар бадантарбия қилишса, у ҳар куни эрталаб оёқларини шкаф тагига тиқиб, қорин тарбия қилади. Мен бўлсам… Менинг ойим лўли бўлган. Мен… ҳеч қандай алдамчилик қилмай… мисоли бир дарахтдай ўсдим, гулладим.
С е м ё н С е м ё н о в и ч (ўз ташвиши билан овора). Айтинг-чи, Егорушка, сизнингча, нариги дунёда ҳаёт борми, ё йўқми?
Е г о р у ш к а. Ҳозирги пайтда эҳтимол бордир ҳам, аммо социализм даврида бўлмайди. Буни мен аниқ биламан.
М а р г а р и т а И в а н о в н а. Вой, нега турдингиз? Келинг, бу ёққа. Ўтиринг.
К л е о п а т р а М а к с и м о в н а. Мен билан танишинг: Клеопатра Максимовна.
Р а и с а Ф и л и п п о в н а (ўтирган ерида ён қўшнисига юзланиб). Кеча Олег Леонидович: “Сенинг хушбичим қорнинг ҳеч калламдан чиқмаяпти” — деб дангал айтди менга.
А л е к с а н д р П е т р о в и ч. Омманинг саломатлиги учун, Егор Тимофеевич.
Е г о р у ш к а. Йўқ деёлмайман, ҳамма нарсага тайёрман омма учун.
М а р г а р и т а И в а н о в н а. Сиз овқат еманг, мириқиб-мириқиб ичинг, Семён Семёнович!
Ҳ а з р а т Е л п и д и й. Хонимлар учун!
З и н ь к а П а д е с п а н ь. Вой, мерси, отахон! Мени дуо қилинг! (Ҳазратнинг қўлини ўпади.)
К л е о п а т р а М а к с и м о в н а. Сиз, Егор Тимофеевич, ҳақиқий ҳаётни ҳали кўрмагансиз! Сиз билмаган жуда гўзал, тотли ҳаёт бор дунёда. Ички либослар-у ажойиб жиҳозлар, мўйналару упа-эликлардан ташкил топган ҳаёт. Ростингизни айтинг, Егор Тимофеевич, наҳот сизни ўзига ром қилиб, бу ердан тортмаётган бўлса, масалан, айтайлик, Париж?
Е г о р у ш к а. Сиз мени ҳеч қачон тушуна олмайсиз, Клеопатра Максимовна, чунки сиз нариги томон синфига мансубсиз.
А р и с т а р х Д о м и н и к о в и ч (суҳбатга аралашади). Кечирасиз, нега энди нариги томонга чиқариб қўйдингиз? Қани, марҳамат қилиб айтинг-чи, Егор Тимофеевич, сизнингча, революцияни ким қилган?
Е г о р у ш к а. Революцияними? Мен. Яъни, биз.
А р и с т а р х Д о м и н и к о в и ч. Мавзуни торайтиряпсиз, Егор Тимофеевич. Ижозат берсангиз, ўз фикримни сизга мажозий тарзда баён қилсам.
Е г о р у ш к а. Йўқ деёлмайман. Доим тайёрман.
А р и с т а р х Д о м и н и к о в и ч. Хуллас, уй ҳайвонлари ҳаётидан мисол келтириб, ўз фикримни мажозий маънода изҳор қилмоқчиман.
Ҳ а м м а (унинг гапига эътибор бериб). Илтимос! Марҳамат! Гапиринг!
М а р г а р и т а И в а н о в н а (Подсекальниковга). Сиз қулоқ солмай, ичаверинг, Семён Семёнович!
А р и с т а р х Д о м и н и к о в и ч (батафсил). Кўнгли бўш бир товуққа бир талай ўрдак тухумини бостиришипти. Шўрлик товуқ тухумларни бир неча йил муттасил босиб ўтирипти. У ўз ҳарорати билан тухумларни иситиб, ахири бир кун тухумлардан жўжалар очиб чиқарипти. Шўх ўрдакчалар чирқиллашиб, она товуқ остидан ўрмалаб чиқишиптию чиқа солиб товуқни хиппа бўққанча, дарё томон судрай бошлашипти. “Ҳой, нима қиляпсизлар, ахир сизларнинг онангизман-ку, — деб қақолапти товуқ. — Мен эдим сизларни босиб ўтирган!” “Сузасан!” деб чуғурлашипти ўрдакчалар. (Паузадан кейин.) Хўш, тушундингларми мажозни?
О в о з л а р. Йўқ, тушунолмадик! Унчаликмас!
А р и с т а р х Д о м и н и к о в и ч. Сизнингча ўша товуқ ким? Бизлармиз! Яъни интеллигенция! Хўш, тухумлар-чи? Улар ким, сизнингча? Тухумлар, бу — пролетариат! Интеллигенция пролетариатни жуда кўп йил босиб ўтирди. Ўтираверди, ўтираверди, ўтираверди, ахири у босиб ўтирган тухумлардан пролетарлар чиқишди. Тухум очиб чиқишган заҳоти интеллигенцияни шартта ушлаб, дарё томон судрашди. “Нима қиляпсиз, мен сизларнинг ойингизман, — деб қичқирди интеллигенция. — Мен сизларни босиб ўтирган эдим”. “Суз!” деб бақиришди пролетарлар, яъни ўрдаклар. “Мен суза олмайман!” — “Бўлмасам, уч!” “Ахир товуқ қушмидики, учса?” — деди интеллигенция. “Ундай бўлса — ўтир!” дейишдию ўтқазиб қўйишди. Шундай қилиб, беш йилдан бери ўтирипти менинг қайнағам. Энди тушунгандирсиз мажознинг маънисига?
Е г о р у ш к а. Нимасига тушунмас эканмиз? Қайноғангиз давлат пулини растрат қилган эди-да.
А р и с т а р х Д о м и н и к о в и ч. Пул бу бир тафсилот. Қани, айтинг-чи, нима учун биз уларни тухумдан чиқардик? Олдинроқ билганимизда борми, биз ўша тухумлардан… Чунончи, сиз гражданин Подсекальников, нима қилган бўлардингиз улардан?
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Гоголь-моголь.
А р и с т а р х Д о м и н и к о в и ч. О, сиз буюк даҳосиз, Семён Семёнович! Оқилона сўзлар. Жуда тўғри: гоголь-моголь. Ёнида коньягиям бўлса, нур устига нур бўларди!
Г р у н я. Нега бунча хомушсиз, гражданин Подсекальников?
С е м ё н С е м ё н о в и ч (ҳаммага мурожаат қилиб). Қимматли ўртоқлар, менга бир нарсани айтиб берсанглар: нариги дунёда ҳаёт борми ё йўқми?
А л е к с а н д р П е т р о в и ч. Нариги дунё масаласида сиз ҳазратимга мурожаат қилинг, ўша бунинг мутахассиси.
Ҳ а з р а т Е л п и д и й. Қай жиҳатдан жавоб беришимни истайсиз: диний нуқтаи назарданми, ё виждонанми?
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Нима фарқи бор?
Ҳ а з р а т Е л п и д и й. Фарқи ба-ғо-ят улкан. Ё бўлмаса, яна илмий нуқтаи назардан ҳам жавоб бериш мумкин.
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Менга тўғри жавоб бериш керак, тақсир!
Ҳ а з р а т Е л п и д и й. Диний нуқтаи назардан — у дунё бор. Илмий нуқтаи назардан — йўқ. Агар виждонан айтадиган бўлсак — ҳеч ким билмайди.
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Ҳеч ким? Бундан чиқди, сўрашниям ҳожати йўқ экан-да?
П у г а ч е в. Сўраб нима қиласиз? Қизиқ экансиз. Яна ўттиз минутдан кейин ўзингиз билиб оласиз-у.
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Ўттиз минутдан кейин. Демак, ҳозир соат ўн бир ярим бўлипти-да. Ие!.. Дарров-а?
М а р г а р и т а И в а н о в н а. Сиз ҳеч нимани ўйламай, ичаверинг, Семён Семёнович!
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Наҳотки, дарров ўн бир ярим бўлган бўлса? Ўн бир яр… жанозамни ўқинглар, қимматли ўртоқлар! Куйланглар, азизлар!

Лўлилар яна қўшиқ куйлай бошлайдилар.

Ҳамма учун азият чекканим бўлсин! Ҳамма учун!

Л ў л и л а р. Эҳ, раз! Ещё раз!
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Мана, энди бошланди, ўртоқлар, энди бошланди ҳаёт… ўлимимга ўттиз минут қолганида-я…
Е г о р у ш к а. Омманинг саломатлиги учун! (Қадаҳ кўтаради.)
Л ў л и л а р. Эҳ, раз! Ещё раз!
С е м ё н С е м ё н о в и ч (ўрнидан туради). Жамоа! Подсекальниковнинг гапини эшитинг! Мен ҳозир ўламан. Ким айбдор бунга? Раҳбар ўртоқлар айбдор! Сиз дуч келган раҳбарнинг олдига бориб: “Подсекальниковнинг яшаши учун нима иш қилдингиз?” — деб сўранг-чи, у нима деб жавоб бераркин. Бу саволингизга у ҳеч нима деб жавоб қайтармайди, чунки у, гражданлар, ҳатто дунёда Подсекальников деган одам борлигини ҳам билмайди. Аммо Подсекальников бор, азиз ўртоқлар! Мана у, яъни камина. У ердан мен сизларга кўринмайман, ўртоқлар. Лекин бирпас сабр қилинглар. Ҳадемай мен шу қадар маҳобатли бўлиб кетаманки, унда сизлар мени ҳар қандай ердан ҳам яққол кўра оласизлар. Мен ўз насибамни тирикликда ололмаган бўлсам — ўлганимдан кейин оламан. Мен ўламан, аммо қабрга кўмилганимдан кейин тилга кираман. Мен барча айтилмаган гапни ҳамманинг номидан ошкора айтаман уларга. Мен уларга бундай дейман: мен ўляпман… ҳалиги… нима учун?.. Ҳалиги… ахир нима учун ўляпман ўзи… Э, жин урсин! Ахир, ўртоқлар, ўзимнинг ўлимолди хатимни ҳалигача ўқимаган бўлсам, нимани гапираман уларга?
А р и с т а р х Д о м и н и к о в и ч. Ҳозир ҳаммасини тўғрилаймиз, Семён Семёнович. Маргарита Ивановна, айтинг, кресло билан стол келтиришсин.
М а р г а р и т а И в а н о в н а. Костя, стол!

О ф и ц и а н т л а р стол билан кресло олиб киришади. Стол устида ёзув ашёлари, қоғоз гултувакда гул, бир шиша шампан виноси ва яшил соябонли стол лампаси.
А р и с т а р х Д о м и н и к о в и ч. Марҳамат, ўқиб чиқинг, гражданин Подсекальников.
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Нима бу?
А р и с т а р х Д о м и н и к о в и ч. Ҳаммаси ёзилган.
С е м ё н С е м ё н о в и ч. “Нима учун менинг яшашга тоқатим йўқ?” Ў-ў, мана бу менинг дилимдаги гап. Бу савол мени кўпдан қизиқтириб келади. Бу дейман, мен учун хизмат қилибсиз-да? Ўқиймиз. Қизиқарли!
А р и с т а р х Д о м и н и к о в и ч. Бўлмаса, ўтиринг-да, ўз қўлингиз билан кўчириб чиқинг.

С е м ё н С е м ё н о в и ч стол ортига ўтиради.

Биз сизга халал бермаймиз, Семён Семёнович. Маэстро, илтимос, оҳиста вальс бўлсин.

Музика.

С е м ё н С е м ё н о в и ч (кўчириб ёза бошлайди). “Нима учун менинг яшашга тоқатим йўқ?” — деб сўроқ белгиси. У ёғи: “Одамлар ва партия аъзолари! Тарихнинг кўзига қаранглар!” Зўр ёзилипти! А? “Тарихнинг кўзига қаранглар!” Қулинг ўргилсин гап! Чиройли гап!
П у г а ч е в. Азизлар, чиройли нарсаларга шу қадар шайдоманки, кўрсам, жинни бўлиб қоламан! Чўчқанинг дудланган гўшти — чиройли! Қўйнинг сон гўшти — унданам чиройли!..
З и н к а П а д е с п а н ь. Вольдемар, ҳозир қайт қилиб юборасиз. Ишонинг!
П у г а ч е в. Менми? Бажонидил. Кўнглингизга сиққанича.
С е м ё н С е м ё н о в и ч (ўқийди). “Чунки бизларнинг ҳаммамизга революциянинг гуноҳлардан покловчи қуюни тегиб ўтди!”. Ундов белгиси. Янги қатордан (кўчира бошлайди).
К л е о п а т р а М а к с и м о в н а. Жонимга тегиб кетди бу диққинафас, кўнгилсиз ҳаёт. Мухолифат бўлишини истайман, Егор Тимофеевич.
Е г о р у ш к а. Официант.
О ф и ц и а н т. Хизмат? Буюринг!
Е г о р у ш к а. Мухолифат! Икки пўрс! Менга ва хонимга.
О ф и ц и а н т. Бир зумда тайёр-да!
С е м ё н С е м ё н о в и ч (ўқийди). “Ёдингизда бўлсин, интеллигенция — миллатнинг намаги, агар намак бўлмаса, пиширган ошинг ўтмайди. Кейин у ошни айланиб ҳам, ўргилиб ҳам ўзингиз ичасиз”. Демак, ёзамиз: “Ёдингизда бўлсин…” (кўчира бошлайди.)
В и к т о р В и к т о р о в и ч. Қурт ғимирлай бошлади, Аристарх Доминикович.
А р и с т а р х Д о м и н и к о в и ч. Тушунмадим…
В и к т о р В и к т о р о в и ч. Кеча сизга Федя Питунин деган йигит ҳақида гапирувдим. Ажойиб нусха. Ижобий шахс. Лекин ҳалитдан дилини қурт кемира бошлади, Аристарх Доминикович. Унда шубҳа уйғонди! Танқид қилишга киришди… Мавжуд воқеликдан хижолатда.
Р а и с а Ф и л и п п о в н а. Сиз чет элда бўлганмишсиз, шу тўғрими?
В и к т о р В и к т о р о в и ч. Тўғри. Франциянинг ишчилар маҳалласида бўлганман.
Р а и с а Ф и л и п п о в н а. Вой, ундай бўлса, менга айтинг-чи, бу йилги мавсумда, француз аёлларида қанақа кўкрак мода бўлган — кичкинами ё каттами?
В и к т о р В и к т о р о в и ч. Ҳар ким имкониятига қараб қурби етганини кўтариб юрипти.
К л е о п а т р а М а к с и м о в н а. Очиғини айтсам, мен ҳам шундай бўлса керак, деб ўйлаган эдим. Оҳ, Париж… Бизда-чи? Ахир бизда имконияти бор хонимлар сероб бўлса ҳам, шунга қарамай модага амал қилмай, бисотларида бор кўкракни кўтариб юришипти.
С е м ё н С е м ё н о в и ч. “Эрк беринг интеллигенцияга. Фақат эрк берсангиз бўлгани! Бошқа ҳеч нима керак эмас унга!” Ундов белгиси. “Мана шунинг учун ўляпман, ўртоқлар!”. Имзо.

П у г а ч е в пиқиллаб йиғлайди.

З и н к а П а д е с п а н ь. Вой, сизга нима бўлди? Нега йиғлаяпсиз, Никифор Арсентьевич?
П у г а ч е в. Бетобман. Юрагим ғаш… Ватанимни соғиндим.
А р и с т а р х Д о м и н и к о в и ч. Ватанимни, дедингизми? Миллатингиз нима ўзи?
П у г а ч е в. Русман, азиз ўртоқлар! Шу ерликман!
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Муҳтарам гражданлар, мен нима қилишим мумкин?
О в о з л а р. Нима гап? Тинчликми?
С е м ё н С е м ё н о в и ч (жазаваси тутиб). Биласизларми, мен нима қила олишим мумкин? Йўқ, айтинглар, нима қила олишим мумкинлигини биласизларми? Мен ҳеч кимдан қўрқмаслигим мумкин, ўртоқлар! Ҳеч кимдан! Нима хоҳласам шуни қиламан. Барибир ўламан. Барибир ўламан. Тушуняпсизларми? Нима хоҳласам шуни қиламан, э худо! Хоҳлаган ишимни қила оламан. Ё худо, ўзингга шукр! Энди ҳеч кимдан қўрқмайман. Бутун ҳаётимда биринчи марта ҳеч кимдан қўрқмаяпман-а. Истасам, ҳозир ҳар қанақа, мажлисга ҳам тўппа-тўғри кириб бораман, эътибор беринг-а, ўртоқлар, ҳар қанақа мажлисга кира оламан, кириб бориб, раислик қилаётганга… тилимни кўрсатишим мумкин. Мен ҳеч кимдан қўрқмайман. Ҳеч кимдан. Барибир ўламан. Барибир ўламан. Вой, ушланглар мени, бўлмаса рақсга тушиб кетаман. Бугун мен ҳамма одамлар устидан ҳукмронман. Мен диктаторман. Подшоман. Ҳамма иш қўлимдан келади. Нима хоҳласам шуни қила оламан. Хўш, нима қилсам экан-а? Нима иш қилсам экан, ўртоқлар, жазавам тутган шу ҳукмронлик пайтимда? Нима қилсам экан… бутун инсоният учун-а?.. Биламан! Бўлди! Топдим! Бу ниҳоятда олижаноб иш бўлади, гражданлар. Мен ҳозир, азиз ўртоқлар, Кремлга қўнғироқ қиламан. Тўппадан-тўғри Кремлга. Қўнғироқ қилиб… У ердагилардан битта-яримтасини… ҳақорат қиламан. Сизлар нима дейсизлар? А? (Телефон автомат томон юради.)
А р и с т а р х Д о м и н и к о в и ч. Худо ҳаққи, қўйинг бу ҳазилни!
К л е о п а т р а М а к с и м о в н а. Кераги йўқ, Семён Семёнович!
Ҳ а з р а т Е л п и д и й. Нима қиляпсиз?
М а р г а р и т а И в а н о в н а. Вой дод! Шўримиз қуриди!
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Жим! (Трубкани кўтаради.) Ҳамма жим туриши керак арбоб арбоб билан гаплашганида. Кремлни уланг. Сиз қўрқманг, қўрқманг, ойимқиз, улайверинг. Кремлми? Подсекальников гапиряпти. Под-се-каль-ни-ков. Индивидуум. Ин-ди-ви-дуум. Биронтасини чақиринг. Барибир, энг катталаридан биронтасини чақиринг. Ҳозир йўқ, денг? Бўлмаса, менинг гапимни айтиб қўйинг унга: мен Марксни ўқиб чиқдим, аммо менга ёқмади Маркс! Жим бўлинг! Гапимни бўлманг. Ё тавба. (Ҳанг-манг бўлиб қолади, қўлидан трубка тушиб кетади.)
А р и с т а р х Д о м и н и к о в и ч. Нима бўлди?
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Осиб қўйишди.
В и к т о р В и к т о р о в и ч. Нимага?
Ҳ а з р а т Е л п и д и й. Кимни?
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Трубкани. Трубкани осиб қўйишди. Қўрқиб кетишди-да. Мендан қўрқиб кетишди. Сезяпсизларми, фаҳмлаяпсизларми вазиятни? Хўш, камина қандай шахсни ифодалаяпман, ўртоқлар? Буни таҳлил қилиб кўришнинг ўзи даҳшат. Йўқ, сизлар бир ўйлаб кўринглар. Мен чақалоқлик пайтимдан буюк инсон бўлишни орзу қилган эдим, лекин ота-онам бунга қаршилик қилганлар. Ахир нима учун дунёда яшадим? Нима учун? Хўжакўрсинга! О, менинг ҳаётим, шунча йил мени хўрлаб, таҳқирлаб келдинг! Лекин менинг ҳам куним туғди. О, ҳаёт, сени дуэлга чақираман.
Соат ўн иккига жом чалади. Теран сукунат.

М а р г а р и т а И в а н о в н а. Қани, отланинг, Семён Семёнович.
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Ие, дарров-а? Соатингиз олдинда эмасми, Маргарита Ивановна?
М а р г а р и т а И в а н о в н а. Йўқ, почтамтнинг соатига тўғрилаганмиз.

Пауза.

А л е к с а н д р П е т р о в и ч. Таомил бўйича, сафар олдидан бир зум ўтирайлик.

Ҳамма ўтиради. Пауза.

С е м ё н С е м ё н о в и ч. Хўп, алвидо, ўртоқлар. (Эшик томон юради. Қайтиб келиб, бир шиша винони чўнтагига яширади.) Кечирасизлар, далда бўлади. (Эшик томон юради.)
О ф и ц и а н т. Келиб туринг, Семён Семёнович. Азиз меҳмонимиз бўласиз.
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Йўқ, энди сизлар менинг олдимга боринглар. (Кетади.)

П а р д а.

ТЎРТИНЧИ ПАРДА

Подсекальников квартирасида бир хона. С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а стаканда гоголь-моголь аталаяпти.

С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а (хиргойи қилади).

Ревела буря, дождь шумел,
Во мраке молния блистала.
И беспрерывный гром гремел,
И в дебрях буря бушевала.

Нариги хонадан М а р и я Л у к ь я н о в н а онасига жўр бўлади.

И беспрерывный гром гремел,
И в дебрях буря бушевала…

С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Вы спите юные…
М а р и я Л у к ь я н о в н а (нариги хонадан). Ойи! Ойижон!
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Ҳа! Нима дейсан?

Қўлида керосин чироқ билан М а р и я Л у к ь я н о в н а киради. Лампа шишага сочни жингалак қилувчи қисқич қистирилган.

М а р и я Л у к ь я н о в н а. Нима дейсиз, ойи, Сенечкага қанақа завивка ёқаркин: майда-майда жингалак қилсаммикин ё йирик-йирик қўнғироқ қилганим маъқулмикин?
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Вой, мен қаёқдан билай, Машенька, эрингнинг ичига кириб чиқибманми?
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Ҳар қалай, нима қилсам экан-а?
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Бўлмаса, маслаҳатимни эшит: пешонангдаги сочингни майда-майда жингалак қил, орқангдаги сочингни қўнғироқ-қўнғироқ қилиб турмакла, жингалак қил — шунда хато қилмайсан. (Куйлайди.) “Вы спите, юные…”
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Ўзиям ҳадемай келиб қолса керак, ойижон, тезроқ аталай қолинг гоголь-моголини.
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Ҳалиям динамо-машина бўлиб кетдим — иккита тухумнинг сариғини аталайвериб бир стакан қилдим.
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Вой, мунча яхши кўрмаса-я ўша гоголь-моголни… Жони-дили-я.
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Майли, бир мириқиб еб, бити тўкилсин. (Куйлайди.)

“Вы спите, юные герои…
Друзья под бурею ревущей…”

М а р и я Л у к ь я н о в н а. Нима дейсиз, ойи, Сеня ишга жойлашаолармикин-а?
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Вой, бўлмасам-чи? Бу сафар, албатта, жойлашади.
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Наҳотки, ойижон, яна турмушимиз яхши бўлиб кетса?
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Яхши бўлиб кетади, албатта, яхши бўлиб кетади. (Хиргойи қилади.)

Заутро глас раздастся мой
На славу и на смерть зовущий.

И к к о в и. Заутро глас раздастся мой
На славу и на смерть зовущий.
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Манави қанақа хат?
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Биронта эски хат бўлса керак, ташлаб юбор.
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Йўқ, эскимас… Елимланган… сизнинг номингизга ёзилган.
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Қани, Машенька, ўқиб кўр-чи, кимдан экан?
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Вой, нима ўзи бу? (Ўқийди.) “Муҳтарама Серафима Ильинична, ушбу хатимни ўқиётган пайтингизда мен бу дунёдан ўтган бўламан. Бу хабарни Машага эҳтиёткорлик билан етказинг”.
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Ё парвардигори одил! Бу қандай кўргилик!
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Шошманг! (Ўқийди.) “Пальтом билан портсигаримни Елецдаги акамга боринг. Семён”. Вой, нега дунёдан ўтади? Бу қандай кўргилик? Э худойим! (Каравотга ўзини отиб, ҳўнг-ҳўнг йиғлай бошлайди.)
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Маша! Машенька! Қўй, йиғлама, худо ҳаққи, йиғлама, қизим.

Эшик ланг очилиб, хонага Г р а н д-С к у б и к, Ҳ а з р а т Е л п и д и й,
К а л а б у ш к и н, М о д и с т к а, М а р г а р и т а И в а н о в н а,
М а ш и н а ч и хотин кириб келадилар.

Ҳ а з р а т Е л п и д и й. Йиғланг, йиғланг, бева хоним Подсекальникова. Жуфти ҳалолингиздан жудо бўлдингиз. Фарзандларингизни бағрингизга босинг-да, уввос солиб, айтиб-айтиб йиғланг: “Дадажонингиз қани? Энди йўқ, дадажонингиз бўлмайди ҳам”, денг уларга.
А л е к с а н д р П е т р о в и ч. Бўлган ҳам эмас.
Ҳ а з р а т Е л п и д и й. Нима?
А л е к с а н д р П е т р о в и ч. Дадажонлари бўлган ҳам эмас, деяпман.
Ҳ а з р а т Е л п и д и й. Нечун?
А л е к с а н д р П е т р о в и ч. Чунки фарзанд йўқ эди унда.
Ҳ а з р а т Е л п и д и й. Бўталарим йўқмиди? Ана, холос! Начора — бу сафар хато кетибмиз. Дадажонлари йўқ, демак, бўлган ҳам эмас. Йиғланг, йиғланг, бева хоним Подсекальникова.
А р и с т а р х Д о м и н и к о в и ч. Яхшиси, бу ҳақда кейинроқ гапирарсиз, ҳазрат Елпидий. Ҳозир менга сўз беринг. Қимматли Лукьяновна, сизга рус интеллигенцияси номидан кичкина бир илтимос билан мурожаат қилишга ижозат бергайсиз. Умр йўлдошингиз ўлди, аммо унинг жасади ҳаёт билан йўғрилган, у жамоатчилик далили сифатида яшайверади орамизда. Келинг, ана шу ҳаётни сиз билан биргаликда қўллаб-қувватлайлик. Мен тугатдим. Энди, Генриетта Степановна, марҳамат, ўз бурчингизни бажаришга киришинг.
М о д и с т к а. Пардон, мадам. Мадамни қандай похол қизиқтиради: жайдари буғдой поясими, ё шоли поясими? Ё мадамнинг таъблари духобага мойилдир? Мана бу ораста шляпка ҳам худди узукка кўз қўйгандай ярашади дафн маросимига.
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Ҳеч нима керак эмас менга… нима ҳожати бор буларнинг… э худойим…
М а р г а р и т а И в а н о в н а. Сиз, Мария Лукьяновна, бош тортиб яхши қилмаяпсиз: дафн маросими жуда ҳашаматли бўлади, нега энди сиз бошқалардан ёмонроқ кийинишингиз керак?
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Ахир қанақасига ҳашаматли бўлсин, Маргарита Ивановна, уни кўмишгаям ҳеч вақоимиз бўлмаса?
А л е к с а н д р П е т р о в и ч. Сиз бунинг ташвишини қилманг, Серафима Ильинична. Унинг жасадини ерга қўйишдан тортиб то мотам либосларини тиктиришгача — ҳамма ҳаражатни мана, улар ўз зиммаларига олишяпти.
М а ш и н а ч и а ё л. Андаза олишга киришармиз энди, хоним?
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Кўнглим чопмаяпти… ўз ҳолимга қўйинглар мени… ўртоқлар…
А р и с т а р х Д о м и н и к о в и ч. Кўз ёшининг кераги йўқ, қўйинг, бева хоним. Эрингиз қаҳрамон сифатида ўлди, нимага энди йиғлайсиз?
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Энди қандоқ яшайман… э худо…
А р и с т а р х Д о м и н и к о в и ч. Қандай яшашни, мана, мен айтиб бераман сизга, Мария Лукьяновна, эрингиз қандай ўлган бўлса, сиз шундай яшанг, зеро эрингиз ибрат бўладиган ўлим топди.
М а ш и н а ч и а ё л (андаза оларкан). Олдининг узунлиги қирқ бир.
А р и с т а р х Д о м и н и к о в и ч. Ёлғиз, ҳа, ёлғиз бир ўзи, қўлида тўппонча билан рус тарихимизнинг улкан йўлига чиқди.
М а ш и н а ч и а ё л (андаза оларкан). Орқасининг узунлиги тўқсон тўрт.
А р и с т а р х Д о м и н и к о в и ч. У йиқилдию йиқилган ерида ётиб қолди…
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Қаерда ётиб қолди, деяпсиз?
А л е к с а н д р П е т р о в и ч. Тарихимиз йўлида, Серафима Ильинична.
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Қаерда у йўл? Бу ердан узоқми?
А л е к с а н д р П е т р о в и ч. Ҳа, анча-мунча келади.
А р и с т а р х Д о м и н и к о в и ч. Ва у ўша ерда жамиятнинг мудҳиш ғови сифатида йўл ўртасида ётаверади энди.
М а ш и н а ч и а ё л. Ё белбурма маъқулми сизга?
А р и с т а р х Д о м и н и к о в и ч. Истаймизки, Мария Лукьяновна, бугунги кунда бу йўлдан юрган ҳар бир одам Подсекальниковнинг жасадига қоқилсин.
М о д и с т к а. Мана “фантазия” фасонидаги чиройли шляпка, буни ғижим газмолдан, соябонини қўнғироқсимон қилиб тикса бўлади.
А р и с т а р х Д о м и н и к о в и ч. Агар одам унга қоқилгудек бўлса, Мария Лукьяновна, турган гапки, албатта, оёғи остига қарайди ва албатта бизга кўзи тушади. Шунда биз унга деймиз…
М о д и с т к а. Рухсат этсангиз бир чамалаб кўрсак, хоним!
А р и с т а р х Д о м и н и к о в и ч. О, тарих йўлидан бораётган давлат арбоби ва ҳаёт меъмори, сиз Подсекальниковнинг жасадига чуқурроқ қаранг.
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Чуқурроқ, чуқурроқ!
М а р г а р и т а И в а н о в н а. Яна ёнгаям.
М о д и с т к а. Мана. Ғоят муҳташам.
А р и с т а р х Д о м и н и к о в и ч. Шунда у жасадга тикилиб қарайди-да, биздан сўрайди: “Ушбу Подсекальниковнинг жасади қандай маънони билдиради?” Ва биз унга: “Бу сизнинг ишингиз юзасидан бунёдга келган бизнинг тақризимиздир”, — деймиз.
М а ш и н а ч и а ё л. Этагингизни бурма қилайликми, ё карнай форма қилайликми?
А р и с т а р х Д о м и н и к о в и ч. Ҳа, Мария Лукьяновна, эрингиз қаҳрамон бўлиб ўлди.
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Айтинг-чи, ҳам бурма, ҳам карнай форма қилиб тикиб бўлмайдими?
А р и с т а р х Д о м и н и к о в и ч. Бева Подсекальниковнинг умр йўлдошига шон-шарафлар, ҳурматли марҳумнинг ёстиқдошига шон-шарафлар!
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Ҳозир қаерда ётипти у?
А р и с т а р х Д о м и н и к о в и ч. Буни милиция бўлимидан суриштириб билиш керак. Биз ҳозир сизларни ташлаб кетамиз. Мария Лукьяновна, илло яна қайтиб келамиз. Энди биз сизни бундай оғир дамда ёлғиз қолдирмаймиз. Мен онам ўлганида, бечора онажоним ўлганида ҳам йиғламаганман. Аммо ҳозир… ҳозир… рухсат этинг, сизни бу ерда ҳозир бўлган ўртоқлар номидан ўпиб қўяй. (Ўпади.)
А л е к с а н д р П е т р о в и ч. Рухсат этинг, мен ҳам.
М а р г а р и т а И в а н о в н а. Александр!

Биргаликда чиқиб кетишади.

С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Бирам ёқимтой жаноблар эканки. Демак, ҳалиям бор экан яхши одамлар, Машенька.
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Одамлар-ку бор-а, ойижон, аммо Семён йўқ энди.
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Вой, Семёнимиздан айрилиб қолдик! Вой, жигарим! Вой, паҳлавоним! Примеркангга қачон борадиган бўлдинг?
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Бугун соат учда. Мана, адреси ташрифномага ёзиб қўйилипти.
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Мадам Софининг ателье-устахонаси. Қиммат олса кераг-ов.
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Бўлмасам-чи, арзонга тикмайди, питирлашидан кўриниб турипти.
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Сен, Машенька, шляпангни ечиб қўйсанг бўларди, эскириб қолади.
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Эскирса эскираверсин. Энди ҳеч нимага ачинмайман, ойижон. Барибирам бир кун ўламан. Ахир бошимга ураманми бунақа лаънати турмушни, умримда бирон марта ҳам бахтиёр бўлмаган бўлсам. Сеня борида шляпам йўқ эди, энди шляпам бор, Семён йўқ. Э худо! Нега энди ҳаммасини бирваракайига ато этиб қўя қолмайсан?

Эшик тақиллайди.

Ким у? Кираверинг, эшик очиқ!

Икки шубҳали нусха С е м ё н С е м ё н о в и чнинг жасадини кўтариб киради.

М а р и я Л у к ь я н о в н а. Вой, ойижон! Вой, ўлдим!
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Ё азиз авлиёлар! Мана бу ёққа ётқиза қолинглар, бу ёққа!
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Сеня, азизим, нима қилиб қўйдинг, Сенечка!
Б и р и н ч и н у с х а. Илож қанча. Пешона шўр бўлгандан кейин, шу экан-да.
И к к и н ч и н у с х а. Яъни, чорак минут ичида жуфтакни ростлаб қолди.
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Нима, ўз кўзингиз билан кўрдингизми?
И к к и н ч и н у с х а. Бошдан охиригача.
Б и р и н ч и н у с х а. Аввалига, ҳақиқатдан ҳам, ниятини сезмадик, лекин кейин у, ҳақиқатан ҳам, биздан илтимос қилди: “Мени, деди, шу адресга олиб бориб қўйинглар” деди. Кейин нима бўлди денг? Эндигина сал нарироққа кетган эдик, у бир дарахт орқасига ўтдию бир пас турди, кейин бир чинқирдию ўмбалоқ ошиб, таппа қулади. Биз, албатта, дарров тепасига югуриб бордик, лекин анча кечиккан эдик. Қарасак, ғирт гунг. Кўтардигу, мана айтган адреси бўйича олиб келдик. Қабул қилиб олинг. Биз кетдик (кетишади).
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Ойим билан икковимиз сени бу фалокатдан сақлаб қололмадик, кечир бизни, Семён Семёнович, мана, бевақт ўлим сени бағримиздан юлиб олиб кетди (ҳўнграб йиғлайди).
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Кимни юлиб олиб кетди? Ким ўлиб қолди? Мен ўлиб қолдимми? Вой-дод, ёрдам беринглар!
И к к а л а а ё л. Вой-дод!
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Вой, ушланглар? Мени, ушланглар. Учяпман! Учяпман! Ҳамду сано! Ҳамду сано!
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Сеня! Сеняжон!
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Семён Семёнович!
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Ким у мен билан гаплашаётган?
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Бу мен, Мария.
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Мария? Қайси Мария? Исо алайҳиссаломни туққан Мариями? О, Биби Марьям? О, волидаи худо, менда гуноҳ йўқ.
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Вой, нима деяпсан, Сенечка, бу менман, худо олипти сени.
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Худо олипти? Ие, ҳали худонинг ҳузуридаманми? Кечирасиз, ё тангрим, сизни танимабман. Рухсат этинг, ўзимни танитай: камина Подсекальниковнинг руҳиман.
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Жинни бўлиб қолипти, ойижон!
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Қаерда эдингиз? Семён Семёнович, нима қилиб юрибсиз?
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Нима қилардим? Мана, келдим даргоҳингизга… Ё тангрим, мени ёлғон гапиряпти деб ўйламанг. Менда ҳамма асослар мавжуд жаннатга киришим учун. О, парвардигорим, амр этинг — камина рақс тушиб қўшиқ айтиб бераман. (Куйлайди.) Парвардигори оламга ҳамду сано, замину замонга осойишталик…
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Кўзингизни очинг! Эсингизни йиғиб олинг!
С е м ё н С е м ё н о в и ч. О, менинг тангрим…
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Мен тангрингиз эмас, қайнонангизман, Семён Семёнович.
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Ким?
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Қайнонангизман, Семён Семёнович.
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Қайнанам? Ана, холос. Дарров қачон ўлақолдингиз, Серафима Ильинична?
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Алаҳлаяпти. Бирон ери яраланган бўлса керак. (Эрининг устига энгашади.) Сеня, жонгинам, сен яра… Уффа!
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Ҳа, нима гап?
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Ўзингиз бир ҳидлаб кўринг.
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Офарин! Баракалла. Қаерда ота қолдингиз, Семён Семёнович?
С е м ё н С е м ё н о в и ч. О, покдоман фаришта, саховату фасоҳатда қиёси йўқ Серафима Ильинична, айтолмайсизми, қаерда рўйхатга ёзилиш мумкин, жаннатга кириш учун?
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Нима дейсиз энди? Яна бошлади-ку машмашасини.
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Графинни олиб кел! Қуй устига, Машенька. Бошидан қуй. Қуявер, қўрқма! Шариллатиб қуявер, ҳушига келгунча.
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Қаердаман?.. Ё тавба-а… Бу ўзи бу дунёми, ё у дунёми?
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Бу дунё, бу дунё.
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Нима ишлар қилиб юрибсан, уятсиз. Ўзимни отгани кетдим, деб ўз қўлинг билан хат ёзиб қолдирибсан-у, ўзингни отиш ўрнига, арақ ичиб маст бўлиб юрганинг нимаси, касофат? Ахир мени сал бўлмаса ўлдириб қўяёздинг-ку. Мен бу ерда, камқонлик дардига чалинган бўлишимга қарамай, кўзимдан дув-дув ёш тўкиб, сенга аза тутиб ўтирсам-у…
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Гапимни эшит.
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Йўқ, энди сен менинг гапимни эшит. Мен бу ерда камқонлик дардига чалинган бўлишимга қарамай, кўзимдан дув-дув ёш тўкиб, дарди-дунёси зимистон бўлган бева хотин сифатида сен бетавфиққа аза тутиб ўтирсам-у, сен бўлсанг ўлишни хаёлингга ҳам келтирмай, пиянисталик қилиб юрибсан-а. Нима, мени тириклайин гўрга тиқмоқчимисан, беҳаё? Нега овозинг ўчиб қолди? Сендан сўраяпман, жавоб бер, субутсиз!
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Мана, ҳозир. Шошма.
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Хўш?
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Соат неча бўлди? А?
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Соатми? Икки бўлди.
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Икки? Вой, қанақасига икки бўлади? Э худо! Ахир мен соат ўн иккида, ўн иккида, Машенька, ҳалиги… Тўхта-чи! Ўзи қачон келдим бу ерга?
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Келганингиз йўқ, Семён Семёнович, сизни судраб келишди.
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Ким судраб келди?
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Аллақандай турқи совуқ иккита нусха.
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Иккита нусха… Ҳа… ҳақиқатанам… бўлган эди чоғи, шунақа нусхалар… Эс-эс биламан… Хиёбонда… улфат бўлиб қолишди… Кейин учовимиз навбатма-навбат… шишанинг оғзидан қулт-қулт-қулт…
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Энди рюмкага ҳам қониқмай, шишанинг оғзидан ичишга ружу қўйдингми, шарманда?
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Юрагимга далда бўлармикин, деб ичувдим-да, хотинжон. Ишқилиб қўрқиб кетмай, деб ичаверибман, ичаверибман, ичаверибман. Охирги шишани бўлса, дарахт орқасига олиб ўтдим. Шуниям отиб юборсам, кейин ўзимни бемалол саранжом қиламан, деб ўйладим. Лекин отишга отиб олдим-у, ўзимни саранжом қила олмадим.
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Нима ҳожати бор эди сенга бу масхарабозликнинг? Ахир бинойидай яшаб турган эдик-ку!
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Бу ерга ҳеч ким келдими?
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Келишди-келишди. Жудаям башанг одамлар келишди.
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Хўш, келиб нима қилишди улар?
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Кўнгил сўрашди, нутқ сўзлашди, таъзия билдиришди.
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Ҳамма чиқимни ўз зиммамизга оламиз, деб айтишди… Эрингиз, қаҳрамонларча ўлди, деб кўнглимни кўтаришди.
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Энди қандай қараймиз уларнинг кўзига?
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Ҳамма қилган сарф-харажатларини биздан талаб қилишади-ку энди.
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Ҳозир Машенькага мотам либосини тикишга киришган бўлишса ҳам, ажаб эмас. Машиначиям зўр чевар экан — Мадам Софи. Ҳали роса пулимизни қоқиб олади, Семён Семёнович.
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Шояд, бахтимизга ҳали тикишни бошлашмаган бўлишса. Юринг, ойи, кетдик Софининг олдига.
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Шошмай туринглар, ҳали иложи бор. Мен ўзимни отишга улгураман.
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Яна майнавозчилик қиляпсанми, Семён Семёнович? Юринг, кетдик, ойи, Софининг олдига.
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Ўзимни отаман, мана, кўрасизлар.
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Бе, қаёқда отасиз, Семён Семёнович. Ундан кўра примусга чойнакни қўйиб қўйинг. (Югуриб чиқиб кетишади.)
С е м ё н С е м ё н о в и ч (ёлғиз). Ишонишмади. Ишонишмади. Ҳатто ўз хотиним Маша ҳам ишонмади. Яхши. Ҳали “аттанг” деб бармоғингни тишлаб қолмасанг, юрган эканман. Қани у? Мана экан. (Чўнтагидан тўппонча чиқаради.) Ҳеч нимани ўйламасдан, кўзни чирт юмиб, бирданига отсам, шу заҳоти ўламан. (Тўппончани кўксига тирайди.) Бир лаҳзада ўламан. Йўқ, яхшиси, оғзимдан отай. Оғзимдан отсам, ярим лаҳзада ўламан (Тўппонча стволини оғзига тиқади. Оғзидан олади). Учгача санайман. (Яна оғзига тиқади.) Ви… и-и… (Тўппончани оғзидан олади.) Йўқ, яхшиси, минггача санайман. (Яна оғзига тиқади.) Ви… и-и… У… Ў-ў… ве… о-и… е-и… а-и… Ў-и… ў… ў-ви… ў-и-и… (оғзидан олади). Йўқ, бўлмайди, санайдиган бўлгандан кейин, юракдан отиш керак. (Тўппончани кўксига тирайди.) Бир, икки, уч, тўрт, беш, олти, етти, саккиз, тўққиз… Минггача санаш — бу қўрқоқлик аломати… Бирданига… дангалига… юзгача санаш керагу — вассалом! Йўқ!.. Ўн бешгача санаган маъқулроқ… Ҳа… Ҳозир… (Яна тўппончани кўкрагига тирайди.) Бир, икки, уч, тўрт, беш, олти, етти, саккиз, тўққиз, ўн, ўн бир, ўн икки, ўн уч, ўн тўрт… ё балки санаб ўтирмай пақиллатиб отиб қўя қолсаммикин. (Тўппонча стволини оғзига тиқади. Яна олади.) Агар оғиздан отсам… ўқ қаёққа қараб кетади… Ие, бу ёққаку… Каллани тешади-ку… Каллани аяш керак. Ахир одамнинг юзи каллага жойлашган-ку, қадрли ўртоқлар. Яхшиси, юракдан отиш керак. Фақат олдин пайпаслаб уни топиб олиш керак. Тепиб турган ерини аниқ белгилаб олиш лозим. Мана. Бу ерда экан. Ие, бу ердаям тепяпти-ку. Бу ёқдаям тепиб ётипти. Вой-бў! Юрагим жудаям катта экан, қаерга қўл қўйсам, гуп-гуп тепиб ётипти. Вуй, жудаям қаттиқ тепяпти-ку. Бунақада ёрилиб кетишиям ҳеч гапмас. Вой! Ҳозир ёрилиб кетади. Э худойим! Агар юрагим ёрилиб ўлсам, унда ўзимни отишга улгуролмай қоламан-у. Менинг ўлишим мумкин эмас, ўлишим мумкин эмас. Яшашим керак, яшашим ўзимни-ўзим отишим учун яшашим зарур. Улгуролмайман. Улгуролмайман. Вой, бўғилиб ўламан. Бир минут, яна бир минутгина, имкон бер. От лаънати, от дейман, дуч келган ерга қаратиб от.

Тўппонча қўлидан сирғалиб тушади. Ўзи йиқилади.

Кечикдим… ўляпман.

Қоғозга ўралган улкан гулчамбарларни кўтаришиб и к к и т а б о л а киради.

Б и р и н ч и б о л а. Ўлган шу ерда яшайдими?
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Нима?
Б и р и н ч и б о л а. Ўлган шу ерда яшайдими, деб сўраяпман сиздан?
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Ўзларингиз ким бўласизлар? Нега келдинглар? Қаердан келдинглар?
И к к и н ч и б о л а. Биз “Мангулик”данмиз.
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Қанақа мангуликдан?
И к к и н ч и б о л а. “Мангулик” деган дафн маросими бюросиданмиз. Марҳамат, қабул қилиб олинг.
Гулчамбарларни қўйишади.

С е м ё н С е м ё н о в и ч. Нима бу?

Болалар гулчамбарлар ўралган қоғозларни олишади.

(Ленталардаги ёзувларни ўқий бошлайди). “Ётган жойингда тинч ухла, Семён Подсекальников. Сен қаҳрамонсан” (Лентанинг иккинчи учини ўқийди). …“Ўлимингни қадрловчилар”. (Иккинчи гулчамбарни ўқийди.) “Мангу унутилмас курашчи ва куёвим Сеняга. Қайғуга ботган қайнанасидан”.
Б и р и н ч и б о л а. Гулчамбарлар сизгами ўзи?
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Менга… Яъни, бизга…
Б и р и н ч и б о л а. Қабул қилиб олганингиз ҳақида қўл қўйинг. (Дафтар узатади.) Йўқ, мана бу ерига.
С е м ё н С е м ё н о в и ч (ўқийди). “Қабр устига қўйиладиган олтита гулчамбарни қабул қилиб олдим”. (Имзо чекади.)

Болалар кетишади. Пауза.

(Бошқа гулчамбарлар олдига бориб, ўқийди.) “Уни ўлди деб айтманглар менга. У тирик. Сенинг Раисанг”. Оббо баччағар-е! Йўлини топибди, лаънати. Қани тўппончам? Тезроқ. (Тўппончани кўтаради.) Ҳали, тирик денг. Яхши. Мана, кўриб қўйинг тириклигини. Мана, кўриб қўйинглар. (Тўппончасини чаккасига тирайди.) Ётган жойингда тинч ухла, Семён Подсекальников, сен қаҳрамонсан. Сен қаҳрамонсан. Сен қаҳрамонсан, Подсекальников. Ухла. (Қўлини туширади.) Қаҳрамонликка-ку қаҳрамонман-а, аммо ухлаш масаласи чатоқ бўляпти-да. Ахир бу қандай кўргулик, э худо. Ҳеч иложи бўлмаяпти, азиз ўртоқлар. Нега десанглар, жудаям чарчаган бўлсам керак. Жуда-жуда. Қаттиқ толиққанман. Бироз ўтириб, дам олишим керак. Кейин, куч йиғиб олиб, яна бошлайман… (Ўтириб қўлига газета олади, ўқийди.) Халқаро аҳвол. Халқаро аҳвол… Э, бир инсоннинг аҳволи олдида шуям аҳвол бўлиптими. (Газетанинг орқа саҳифасини ўгиради.) “Семёнов кўчаси билан Барабанний тор кўчаси муюлишида трамвай номаълум бир гражданинни босиб кетди. Марҳумнинг жасади Филатов касалхонасининг ўликхонасига жўнатилди”. Бахти бор экан! Ахир ўзингиз ўйлаб кўринг, ҳеч нима ўйламай кетаётган одам, бирдан “пақ” этиб мўлжалга — трамвай тагига тушади. Бу ерда-чи… ўйлайверасан, ўйлайверасан, ҳеч мўлжалга ололмай гарангсан. Балки ўй ўйлаганим учун ҳам мўлжалга ололмаётгандирман. Ҳа-ҳа-ҳа! Мана энди фаҳмладим. Ўзимни қўлга олишим, бирон нимага чалғишим керак. Ҳамма нарсани унутишим, кўнгил очишим, кайфиятни чоғ қилишим керак, ана ундан кейин, худди трамвай босгандек, бирдан фотиҳамни ўқиб қўя қоламан. Ҳа-ҳа-ҳа! Ҳамма нарса ғоятда гўзал, ғаройиб, қулинг ўргулсин, деб фараз қилиб, ўзингни ҳеч нимани ўйламай сайр қилиб юргандек, эҳтимолки, биронта қўшиқни хиргойи қилиб кетаётгандек ҳис қилишинг керак бўлади… Ҳа-ҳа-ҳа, биронта қўшиқни хиргойи ҳам қиласан… (Куйлай бошлайди).

Целует нас мама, свернувши в пелёнки,
Целует иная родня.
Когда подрастаем, нас целуют девченки,
Средь ночи и белого дня.

(Тўппонча ушлаган қўлини аста чаккасига яқин олиб келади.) Э, минг лаънат! Ҳечам бўлмаяпти-ку!
Э ш и к о р қ а с и д а н о в о з л а р. Бурил, бурил чаққонроқ. Шўхроқ, шўхроқ ҳаракат қил.

У ч т а э р к а к хонага тобут кўтариб киради.
Б и р и н ч и э р к а к. Ўзингга, ўзингга ол! Ўзингга тортсанг-чи! Қаёққа тиқиляпсан? Столга қўямиз. (Тобутни столга қўядилар.) Мана, олиб келдик, гард ҳам юққани йўқ.
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Ғоят миннатдорман. Кўпдан-кўп раҳмат.
Б и р и н ч и э р к а к. Ўзи қаерда?
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Ким — ўзи?
Б и р и н ч и э р к а к. Подсекальников-да. Марҳумни айтяпман.
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Шу ерда.
Б и р и н ч и э р к а к. Қани?
С е м ё н С е м ё н о в и ч (эсанкираб). Нима деяпман ўзи… Ҳозирча йўқ, лекин келиб қолади… Салдан кейин.
Б и р и н ч и э р к а к. Ачиняпкандирсиз раҳматлига?
С е м ё н С е м ё н о в и ч. О, ачиниш ҳам гапми, ўртоқлар.
Б и р и н ч и э р к а к. Мениям ўлганларга раҳмим келади доим… Чой пули узатарсиз, тақсир.
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Бажонидил, марҳамат. (Чўнтагини кавлаб, пул узатади.)
Б и р и н ч и э р к а к. Хўп, маъракангиз яхши ўтсин. (Кетишади.)

Семён Семёнович бир неча муддат қимир этмай туриб қолади, кейин тобут олдига боради, унинг атрофини айланиб чиқади, тобут ичига мўралайди, ёстиқни тўғрилайди, гулчамбарларни тобут атрофига териб чиқади. Чўнтагидан тўппонча олиб чеккасига тирайди Қўлини туширади. Тошойна олдига бориб уни қора парда билан ёпади. Яна тўппончани чаккасига тирайди, кўзларини чирт юмиб олади. Қулоқ солади. Кўзини очади. Осма соат тагига боради, стулга чиқиб, соат
капгирини тўхтатади, яна тўппончани чаккасига тирайди.

С е м ё н С е м ё н о в и ч. Олимларгаям ҳайронсан. Нега энди шу пайтгача одамларнинг ҳеч нима ҳис қилмасдан ўзини отиш усулини кашф қилишмаган-а? Масалан, хлороформ ҳидлаш усулини қўллаган ҳолда ўзини отса. Тағин улар башариятнинг валинеъматларимиш. Валинеъматлар эмас, қўтир итлар улар. Ё парвардигори олам. Ё тангрим! О, бандаларига жон ато этгувчи соҳиб карам эгам! Ўзимни гумдон қилишга менга мадад бер! Ўзинг кўряпсан-ку, қўлимдан келмаяпти… Ҳаммасига ўзинг шоҳидсан… Пушкин учун ўлиш осон бўлган. Нимагаки, ўлимидан кейин ўзи яратган асарларида мангу яшашини яхши билган. Лекин мен-чи? Э худо, нега энди мен ҳеч нима яратмадим? Ахир ошиб-тошиб ётган эди-ку бўш вақтларим.

Хонага М а р и я Л у к ь я н о в н а билан С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а ҳовлиқиб кириб келишади. Шошганларидан тобутни пайқашмайди.

М а р и я Л у к ь я н о в н а. Келишяпти!
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Ким келяпти?
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Ҳаммалари келишяпти.

Хонадан югуриб чиқиб кетишади. Семён Семёнович у ёқдан-бу ёққа зир югуради. Ташқаридан ғўнғир-ғўнғир овозлар эшитилади.

С е м ё н С е м ё н о в и ч. Э худо! Энди нима қилдим?

Овозлар яқинлашади.

Э худо! (Стол устига сакраб чиқади.) Бўлганича бўлди! Ўзинг кечир! (Тобут ичига тушади.)

Ташқаридаги овозлар яқинлашади.

Энди кутишга тўғри келади. Қайтиб кетишган заҳоти ўзимга якун ясайман. Шартта отаман-у — қотаман. (Тобутга ётади.)
Хонанинг ланг очиқ эшиги олдида Г р а н д – С к у б и к, П у г а ч ё в, К а л а- б у ш к и н, М а р г а р и т а И в а н о в н а, Р а и с а Ф и л и п п о в н а, Ҳ а з- р а т Е л п и д и й, Е г о р у ш к а, З и н к а П а д е с п а н ь, Г р у н я, Д ь я к о н (С ў ф и), черковда муножот айтувчилар хори пайдо бўлишади. Ҳаммалари мотам либосида, кўпларининг қўлида гул бор. Мария Лукьяновна билан Серафима Ильинична тобутга орқа ўгирган ҳолда, қўлларини ёйганча оломоннинг йўлини тўсмоқчи бўладилар.

М а р и я Л у к ь я н о в н а. Шўрликнинг аҳволига тушунсанглар-чи. Ахир кимнинг ўлгиси келади дейсиз? Ҳеч ким ўлишни истамайди.
А р и с т а р х Д о м и н и к о в и ч. Тўғри, ҳеч ким истамайди, аммо ўлиш зарурат. Сирасини айтганда, энди бу суҳбатимизга мавзу бўлолмайди, Мария Лукьяновна, баски Семён Семёнович, кузатувимизга қараганда, аллақачон…
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Нега энди мавзу бўлмас экан? Майли, яхшиси, ўзи гапира қолсин. Сеня!… Се… (Орқасига ўгирилади. Семён Семёновичнинг тобутда ётганини кўради.)
А р и с т а р х Д о м и н и к о в и ч. (Мутасаддилик қилади.) Бевага стул келтиринглар! Тезроқ! Егор Тимофеевич!
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а (Мария Лукьяновнанинг олдига югуриб келади). Нима бўлди? (Семён Семёновичнинг тобутда ётганини кўриб қолади.) Вой ўлмасам!
П у г а ч е в. Иккинчи стулниям опкелаверинг. Қайнонасига асқотиб қолади.

Егорушка иккита стул олиб келади. Бир тўп одам Семён Семёновичнинг беваси ва қайнанаси атрофида парвона бўлади. Одамларнинг иккинчи тўпи тобут тепасига йўл олади.

М а р г а р и т а И в а н о в н а. Худди тирикдай-а.
Г р у н я. Ҳа, тирикка ўхшайди.
З и н к а П а д е с п а н ь. Фақат бурни сал чўққайибди.
М а р и я Л у к ь я н о в н а. А-а-а! Халойиқ! Қўйворинглар, қўйворинглар, мен унинг тепасига бораман. У ўлган эмас. Фақат озгина ичган — ширакайф. Бир оз мизғигандан кейин ўрнидан туради, Егор Тимофеевич!
Е г о р у ш к а. Хотиржам бўлинг, турмайди, Мария Лукьяновна.
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Вой, нега турмас экан, ахир у тирик-ку, ишонинглар, гражданлар, у тирик!
Р а и с а Ф и л и п п о в н а. Бечора қаттиқ куйяпти.
Г р у н я. Мияси суйилганга ўхшайди.
А р и с т а р х Д о м и н и к о в и ч. Қўшни хонага олиб чиқиб кетсаларинг-чи.
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Сеня! Сеня!
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Кўзингизни очинг, Семён Семёнович.
З и н к а П а д е с п а н ь. Кампирнинг ҳам суроби тўғри бўлиб қолипти. Тавба қилдим.
А л е к с а н д р П е т р о в и ч. Қайнанани ҳам бирга олиб кетинг, Егор Тимофеевич!
М а р и я Л у к ь я н о в н а. У тирик! Сеня тирик!

М а р и я Л у к ь я н о в н а билан С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а ни мажбуран қўшни хонага етаклаб олиб чиқиб кетишади.

Г р у н я. Хонимчанинг шўри қуриди.
М а р г а р и т а И в а н о в н а. Эшитяпсизми, уввос солиб йиғлаяпти.
М а р и я Л у к ь я н о в н а. (Қўшни хонадан овози келади.) У тирик! Сеня тирик!
Р а и с а Ф и л и п п о в н а. Қаттиқ изтироб чекяпти бояқиш.
А л е к с а н д р П е т р о в и ч. Ўлик кўмиб одатланмаган одам доим шунақа қийналаркан, Раиса Филипповна, кейин бора-бора, меъдага тегаркан-у йиғламай қўяркан киши. Мен ҳам яқинда хотинимни дафн қилганман. Ҳатто кечалари мижжа қоқмай чиқардим. Ишонмасангиз, ана, Маргарита Ивановнадан сўранг.
М а р г а р и т а И в а н о в н а (таъна қилиб). Александр!
М а р и я Л у к ь я н о в н а н и н г о в о з и. Сеня! Сеня! Кўзингни оч, жонгинам!
Г р у н я. Эзилиб кетди жудаям.
З и н к а П а д е с п а н ь. Юринглар, кўрамиз қандай эзилаётганини. Қизиқ бўлса керак-а?

Ҳамма аёллар қўшни хонага отиладилар.

А л е к с а н д р П е т р о в и ч. Тссс! Бир минут жим бўлинглар. Андишасизлик бўлса ҳам сизга бир савол бермоқчиман. Хўш, қачон мен билан ҳисоб-китоб қиласиз?
А р и с т а р х Д о м и н и к о в и ч. Ҳисоб-китоб? Нимани ҳисоб-китобини қилишим керак?
А л е к с а н д р П е т р о в и ч. Ие, нимани бўларди? Ўликни-да. Ана, ўлик тобутда, демак, пулни чўзишингизга тўғри келади. Буни арифметика дейдилар.
А р и с т а р х Д о м и н и к о в и ч. Нуқул пул, пул дейсиз, нима бало, танглайингизни пул билан кўтаришганми дейман, ўртоқ Калабушкин? Нима, ғоянинг қадр-қиймати йўқми сиз учун?
А л е к с а н д р П е т р о в и ч. Ғоянинг фақат қорин тўйғазадигани яхши, Аристарх Доминикович. Қани, чўзинг муллажирингни, гражданин Гранд-Скубик.
А р и с т а р х Д о м и н и к о в и ч. Кечирасиз, ҳали ҳамма топшириқларни бажариб бўлганингизча йўқ, ахир.
А л е к с а н д р П е т р о в и ч. Нега энди?
А р и с т а р х Д о м и н и к о в и ч. Қани, айтинг-чи, марҳумнинг ўлимолди хатидан нусха кўпайтирдингизми?
А л е к с а н д р П е т р о в и ч. Машинистка ишлаб ётипти, Аристарх Доминикович.
А р и с т а р х Д о м и н и к о в и ч. Ундай бўлса, тарқатишга киришинг. Ўқ отилди, энди унинг овозини минг-минглаб кишилар эшитиши керак.
Ҳ а з р а т Е л п и д и й. Демак, сиз ўқ овозининг акс-садосидан умидворсиз?
А р и с т а р х Д о м и н и к о в и ч. Умидворликка умидворман-а, ҳазрат Елпидий, аммо бир оз чўчиб турибман. Шу нарсани очиқ эътироф этиш керакки, қадрли ўртоқлар, марҳум унчалик қадр-қийматга эга бўлмаган шахс. Башарти унинг ўрнида, шу қўйилган шартларга риоя қилган ҳолда, биронта таниқли арбоб ўзини отганида борми…
С е м ё н С е м ё н о в и ч (тобутда ётган еридан). Ниҳоятда зўр иш бўлган бўларди, менимча.
В и к т о р В и к т о р о в и ч. Сиз бекорга бундай ўйлаяпсиз. Биз учун марҳумнинг ўзи муҳим эмас. Энг муҳими — уни дастурхонга қандай торта билишда, Аристарх Доминикович. Мен кеча Федя Питунин билан гаплашдим. Гаплашгандаям шунақа қойиллатиб гаплашдим, у ёғини қўяверасиз! Мен ўзимнинг қулинг ўргилсин кириш сўзим билан уни бир зумда маҳлиё қилиб қўйдим. Аристарх Доминикович, ёлғиз ўлимнинг ўзи ҳеч қандай аҳамиятга эга эмас. Одамларни ўлимнинг ўзи эмас, балки унинг сабаблари қизиқтиради. Сабабни бўлса, истаганча ўйлаб топиш мумкин.
А р и с т а р х Д о м и н и к о в и ч. Жамоатчилик орасида миш-мишлар тарқатиш керак, ўртоқлар. Энг муҳими шу. Подсекальников ўлди, лекин унинг жасади мангу ҳаёт билан йўғрилган. У бизнинг давримизда жамоатчилик далили сифатида яшамоқда. Келинглар, шу бебаҳо ҳаётни биргаликда қўллайлик, шундай қилсак, бебаҳо ҳаёт ҳам бизни қўллаб-қувватлайди рус тарихининг улкан йўлида.
Ҳ а з р а т Е л п и д и й. Нима дейсизлар, бошлаймизми, гражданлар.
Д ь я к о н. Бошлаймиз, ҳазрат Елпидий. Оқ фотиҳа беринг, пири бузруквор.
П у г а ч ё в (қўшни хона эшигига бориб). Бошлашяпти, марҳамат қилинглар!

Нариги хонадан Е г о р у ш к а, М а р и я Л у к ь я н о в н а, С е р а ф и м а И л ь- и н и ч н а, Г р у н я, З и н к а П а д е с п а н ь, Р а и с а Ф и л и п п о в н а, М а р г а р и т а И в а н о в н а л а р чиқишади.

Ҳ а з р а т Е л п и д и й. Поко парвардигоро, марҳаматинг учун ҳар дам, ҳамиша ва абадул абад минг қатла шукр.
Х о р. Омин.
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Нима қиляпсизлар? Тирик-ку! Тирик одамга жаноза ўқийсизларми?
Д ь я к о в. Э худо, жамики бандаларинг сенга муножот қилурлар.
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Нима қиляпсизлар, ахир? Қўйворинглар мени!
Х о р. Ё раҳмон, раҳм қил.
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Вой-дод!
Д ь я к о н. Э парвардигори карим, руҳимизни гуноҳдан фориғ эт!
Х о р. Ё раҳмон, раҳм қил.

Бир нечта эркак ва аёл эшикдан мўралай бошлайди.

М а р г а р и т а И в а н о в н а. Кўрмоқчимисизлар? Тортинманглар, кираверинглар, ўртоқлар.

Ҳ а м м а киради.

Д ь я к о н. Жон қазо қилган банданг Семеоннинг гуноҳидан ўтиб, анга садоқат бахш эт, ё парвардигори олам.
М а р и я Л у к ь я н о в н а (чинқириб). Нима қиляпсизлар ахир? Тирик одамга жаноза ўқияпсизлар-ку!
Х о р. Ё раҳмон, раҳм қил.
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Милиция! Милиция чақиринглар!
Д ь я к о н. Эъзозли банданг Семеонга тонгла маҳшарда…
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Милиция! Милиция чақиринглар! Тирик одамни кўмишмоқчи!
Д ь я к о н. Деразаларни, деразаларни ёпинглар! Тинчлик сақланг! Саодат бахш эт, деб худога муножот қилайлик…
Х о р. Ё раҳмон, раҳм қил.
А р и с т а р х Д о м и н и к о в и ч. Тақсир, бир минутга. Худонинг каломи биз учун муқаддас, ҳазратим, илло жанозага қандай қавмлар келганини инобатга олиб, дуонинг ортиқча жойларини чегириб ташласангизу бир оз қисқартирсангиз ёмон бўлмасди.
Ҳ а з р а т Е л п и д и й. Қисқартириш мумкин, Аристарх Доминикович.

Муножот айтаётганлар олдига бориб пичирлайди.

Х о р. Ё раҳмон, раҳм қил.
М а р и я Л у к ь я н о в н а. У тирик! Нафас оляпти.
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Уйғотсанглар-чи уни, ўртоқлар!
Д ь я к о н. Ҳар қандай ғаму андуҳ, қаҳру ғазаб, очлик-муҳтожликдан ўз паноҳингда асра, ё парвардигор!
Х о р. Ё раҳмон, раҳм қил.
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Ойи, нега ахир уйғонмаяпти?
Ҳ а з р а т Е л п и д и й (бидирлаб). О, раҳматли банданг Семеоннинг руҳини гуноҳдан пок сақлагувчи парвардигори аъзам Исо алайҳиссалом, сен ҳам, беибтидо бузурк падарингга ҳам, жамики жонзодга жон бахш этгувчи эзгу руҳингга ҳам ҳар дам, ҳамиша ва абадул-абад ҳамду-сано айтурмиз.
Х о р. Омин.
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Вой, ойижон, Сенечкамиз ростдан ҳам ўлиб қолганга ўхшайди-ку.
Х о р. Азиз бандангни ўз паноҳингга ол…
М а р и я Л у к ь я н о в н а. А-а-а… ( Ҳушидан кетиб йиқилади.)
О в о з л а р. Ҳушидан кетди! Сув олиб келинглар! Сув!

Ҳамма Мария Лукьяновна томонга отилади. Хор муножот ўқийди. Ҳамма Мария Лукьяновна атрофида парвона.

А р и с т а р х Д о м и н и к о в и ч (чапак чалиб). Гражданлар! Диққат қилишингларни сўрайман!
О в о з л а р. Жим! Жим, ўртоқлар! Бас қилинг йиғини!
А р и с т а р х Д о м и н и к о в и ч. Мен гапирмоқчиман. Сўзламоқчи эдим!
О в о з л а р. Гапиринг! Сўзланг! Эшитамиз! Жим, ўртоқлар!
А р и с т а р х Д о м и н и к о в и ч. Сеня оламдан ўтди. Семён Подсекальников қазо қилди! Менинг фикримча, Подсекальниковнинг ўлими — рус интеллигенциясининг бошига тушган мусибатдан дарак берувчи дастлабки ташвишли сигналдир. Шуни унутмангларки, ўртоқлар, ҳали бу фақат биринчи сигнал. Ёлғиз отнинг чанги чиқмайди. Бугун у — эртага мен. Ҳа, ўртоқлар, эртага мен. Интеллигенцияни асранглар! Мен сизларга илтижо қиламан, гражданлар, асранглар интеллигенцияни. Уни ҳимоя қилиб наъра тортинг, ҳаммангиз бир овоздан ҳайқиринг…

К л е о п а т р а М а к с и м о в н а югуриб кириб, тобут томон отилади.

К л е о п а т р а М а к с и м о в н а. Кечирасизлар, ўтказиб юборинглар мени унинг олдига!
О в о з л а р. Ким ўзи? Нима қиляпти? Қариндош-париндоши бўлса керак. Жинними ўзи?
К л е о п а т р а М а к с и м о в н а. Мен сен билан видолашгани эмас, саломлашгани келдим!
О л о м о н и ч и д а н о в о з. Ҳа, тўғри — жинни экан!
К л е о п а т р а М а к с и м о в н а. Сен мен туфайли ўзингни қурбон қилдинг, энди мен ҳам нима қилишимни ўзим биламан.
О л о м о н и ч и д а н о в о з. Йўқ, бу гапидан жиннига ўхшамайди!
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Кечирасиз, бу ерга адашиб кириб қолганга ўхшайсиз. Бу менинг эрим, хоним.
К л е о п а т р а М а к с и м о в н а. Э, сиз нимани тушунардингиз? У менинг баданимни хоҳларди! Бутун вужудимнинг шайдоси эди, лекин мен унга “йўқ” деб рад жавобини берувдим!
Р а и с а Ф и л и п п о в н а. Гапи ёлғон, мен айтганман “йўқ” деб!
К л е о п а т р а М а к с и м о в н а. У сиздан ҳатто сўраган ҳам эмас.
Р а и с а Ф и л и п п о в н а. Нима, сиздан сўраптими бўлмаса?
К л е о п а т р а М а к с и м о в н а. У менинг баданимга ошиқу шайдо эди…
Р а и с а Ф и л и п п о в н а. Ўргилдим ўша қирчанғи баданингдан!
А р и с т а р х Д о м и н и к о в и ч. Жим, жим, ўртоқлар. Шахсий можаро қиладиган жой эмас бу ер. Бу ерда ташвишли сигнал бўляпти. Нима, ўзингиз фаҳмламаяпсизми буни? Шубҳа остига олинган рус интеллигенцияси…
В и к т о р В и к т о р о в и ч. Бўлмаган гап, раҳматли бурама карнай чаларди. У санъатга шайдо инсон эди. Бу борада у ўт бўлиб ёнган эди, унинг нияти…
К л е о п а т р а М а к с и м о в н а. Унинг бирдан-бир нияти менинг баданимга сазовор бўлиш эди.
П у г а ч е в. Гўшт керак эди унга, гражданлар, гўшт. Қадрли ўртоқлар, мен савдо ходимиман. Аммо бундай даврда мен савдо билан шуғуллана олмайман. Тоқатим тоқ бўлди. Мен қасам ҳам ичдим, ёлбордим ҳам, фактураларни ҳам кўрсатдим. Аммо менга ишонишмаяпти, ўртоқлар. Бир бўлак гўшт учун бир-бирларининг гўштини ейишдан ҳам қайтишмайди-я! Мана шунинг учун одамлар ўзларини отиб ётишипти.
Ҳ а з р а т Е л п и д и й. Дин бор. Лекин динга сиғинадурган маскан йўқ. Черковларни ёпиб қўйишмоқда…
П у г а ч е в. Э, черковни гапирасиз-а, дўконларни ёпиб қўйишяпти-ку…
А р и с т а р х Д о м и н и к о в и ч. Битта дўкон деб киши ўзини отмайди. Мен марҳумнинг дўсти эдим. Нима туфайли ўзини отганини, мана, яқин хешларидан сўранг.
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а (дабдурустдан). Ўзини отишига ўпка-жигар колбасаси сабаб, Аристарх Доминикович!
П у г а ч е в. Ўпка-жигар колбасаси сабаб? Жуда тўғри. Қадрли ўртоқлар мен савдо ходими сифатида…
Р а и с а Ф и л и п п о в н а. Йўқ, у мени деб ўзини отган. Менман унинг қотили!
К л е о п а т р а М а к с и м о в н а. Менинг баданим, таним…
Ҳ а з р а т Е л п и д и й. Дин…
П у г а ч е в. Гўшт…
А р и с т а р х Д о м и н и к о в и ч. Гражданлар!
П у г а ч е в. Колбаса…
В и к т о р В и к т о р о в и ч. Ғоялар…
А р и с т а р х Д о м и н и к о в и ч. Интеллигенция…
М а р и я Л у к ь я н о в н а. Сеня! Сеня!
С е р а ф и м а И л ь и н и ч н а. Тириклайин кўмишмоқчи! Тириклайин!
Ҳ а з р а т Е л п и д и й. Ё парвардигор, марҳумнинг руҳидан раҳматингни дариғ тутма.
Х о р. Ё парвардигор, раҳмат қил.

В и к т о р В и к т о р о в и ч чиқиб кетади.

Ҳ а з р а т Е л п и д и й. Қани, марҳум билан видолашинглар.
А р и с т а р х Д о м и н и к о в и ч (тиз чўкиб). Мени кечир, Сеня! (Подсекальниковнинг пешонасидан ўпади.)
С е м ё н С е м ё н о в и ч (тобутда ётган ерида Гранд-Скубикни қучоқлайди). Сен ҳам мени кечир, Аристарх. (Уни ўпади.)
А р и с т а р х Д о м и н и к о в и ч (даҳшатда). А-а-а! (Ўзини оломон орасига уради.)
Ҳ а м м а. Вой-дод!

С е м ё н С е м ё н о в и ч тобут ичида туриб ўтиради.

М а р и я Л у к ь я н о в н а. Сеня! Сенечка!
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Маргарита Ивановна! (Қўлларини у томон чўзади.)
М а р г а р и т а И в а н о в н а (қўлида талинкада ҳалим). Инс бўлсанг ҳам, жинс бўлсанг ҳам даф бўл! Нима истайсан мендан?
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Ҳалим, ҳалимни узатинг бу ёққа, Маргарита Ивановна. Опкелинг! (Қўлидан ҳалимни тортиб олади.) Қорним очди. (Ейди.) Қорним жудаям оч, ўртоқлар.
А р и с т а р х Д о м и н и к о в и ч (ҳайратда). Тирик мурда!
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Ўртоқлар, мен сизлар учун ҳам, улар учун ҳам, синф учун ҳам, башарият учун ҳам, ҳаттоки Мария Лукьяновна учун ҳам ўлишни хоҳламайман. Ўлим билан юзма-юз турган чоғингда, ўз қўлларинг, оёқларинг, ўз қорнингдан қадрдонроқ, азизроқ яна нима бўлиши мумкин? Мен ошиқман, ўртоқлар, ўз қорнимга ошиқман. Мен телбаларча севаман ўз қорнимни, ўртоқлар!
К л е о п а т р а М а к с и м о в н а. Ана, буям Раиса Филипповнанинг дардига йўлиқипти!
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Мен ўз қўлларимга, оёқларимга ошиқман, ўртоқлар. О менинг бебаҳо оёқларим!
Ҳ а з р а т Е л п и д и й. Бу не ҳол, Мария Лукьяновна?
А р и с т а р х Д о м и н и к о в и ч. Сиз малъунсиз! Сиз қўрқоқсиз, гражданин Подсекальников! Ҳозир оғзингиздан чиқаётган гаплар — ўта бетутуруқ гаплар! Шахсий ишдан кўра жамоатчилик иши муҳимроқ эканлигини унутмаслигингиз керак.
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Жамоатчилик дегани нима ўзи? Шиорлар фабрикаси. Ахир мен бу ерда фабрика тўғрисида гапирмаяпману. Мен тирик бир инсон ҳақида гапиряпман. Нима қиласиз, менга “шахс” нимаю “жамоатчилик” нималигини изоҳлаб?..
А р и с т а р х Д о м и н и к о в и ч. Сиз дунёда қаҳрамонлар бўлмайди демоқчисиз.
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Дунёда нималар бўлмайди дейсиз, ўртоқлар? Дунёда ҳатто соқолли хотинлар ҳам бўлади. Лекин мен дунёда нималар бўлиши ҳақида гапираётганим йўқ, нималар борлиги ҳақида гапиряпман. Дунёда ёлғиз бир инсон борки, унинг энг қўрққан нарсаси ўлимдир.
А л е к с а н д р П е т р о в и ч. Ахир сиз ўзингизни ўзингиз ўлдирмоқчи бўлувдингиз-ку!
А р и с т а р х Д о м и н и к о в и ч. Ахир бу ҳақда ўзингиз гапирмаганмидингиз?
С е м ё н С е м ё н о в и ч. Гапиргандим! Чунки бу фикр менинг тутуруқсиз ҳаётимни безаган эди. Йўқ, ўзингиз ўйлаб кўринг, ўртоқлар, ахир нима учун ўлишим керак? Агар чуқурроқ ўйлаб кўрилса, таҳлил қилинадиган бўлса… нима берди менга мавжуд муҳитимиз? Ҳеч ни-ма! Бошқаларга-чи? Ана, қўшни кўчага бир назар ташланг — у ерда яшовчиларга муҳит нималар инъом этганини ўз кўзингиз билан кўрасиз. Хўш, нима учун мени чўмичда қоқишди? Ахир мен арзимаган нарса сўраган эдим-ку. Барча қурилиш жабҳаларию, ютуқлару зафарларни ўзингизга қолдиринг! Менга эса, ўртоқлар, тинч ҳаёт билан мўмайгина маош берсангиз, бас.
Ҳ а з р а т Е л п и д и й. Серафима Ильинична, нимага қараб турибсиз? Кейин, онасиз-ку ахир, овозини ўчиринг!
А л е к с а н д р П е т р о в и ч. Гапиришига имкон берманглар, ўртоқлар! Бу — контрреволюция!
С е м ё н С е м ё н о в и ч (ҳали ҳам маст). Худо сақласин! Наҳотки, мен каби одамлар сизнинг… бизнинг тузумга қарши бирон иш кўрса? Биз революция бўлган кундан бошлаб ҳеч нима қилмаяпмиз! Биз фақат бир-биримизникига меҳмонга борамизу нуқул турмушимиз оғир, деб бир-биримизга зорланамиз. Негаки, агар биз турмушимиз оғирлигидан зорлансак, ўзимизни енгил ҳис қиламиз. Худо ҳаққи, кун кечиришимизга имкон берувчи охирги воситадан маҳрум қилманг бизни, турмушимиз оғир деб гапиришимизга ижозат беринглар! Ҳеч бўлмаса, пичирлаб айтайлик: “Турмушимиз оғир!” — деб. Ўртоқлар! Сизлар қурилишлар шовқини остида ҳатто гапимизни эшитмайсизлар ҳам. Онт ичиб айтаман сизларга. Энди то ўла-ўлгунимча пичирлаб кун кечираман.
П у г а ч е в. Ие, бу қанақаси бўлди? Ҳали яшамоқчияммисиз?! Дўстлар, ҳамма режалар чаппасига кетяпти-ку! Мен шу топгача индамадим, фақат сукут сақлаб келдим, тасаддуқ, мана энди мендан эшитасан. Вой, ярамас фирибгар-е, вой лаънати безори-е! Ўз қўлинг билан бизларга гўр қазиб, ўзинг тирик қолмоқчи бўляпсанми? Овора бўласан! Мен ўз жонимдан кечсам кечаман, аммо сен товламачини отишга ҳукм қилдирмай қўймайман. Сени оттирмасам юрган эканман.
Р а и с а Ф и л и п п о в н а. Отиб ташлаш керак уни!
О в о з л а р. Тўғри!
С е м ё н С е м ё н о в и ч (маст ҳолда юм-юм йиғлайди). Маша! Машенька! Серафима Ильинична! Нима дейишяпти ўзи булар? Ахир қанақасига? Кечирасизлар. Қай гуноҳим учун? Шафқат қилинглар! Гуноҳим нима ўзи? Менинг ўлимимга қанча пул сарфлаган бўлсанглар, тийинигача қайтариб бераман, мана, кўрасизлар. Шкафимни сотаман, агар зарур бўлса, ўртоқлар, овқат ҳам емайман. Марияни сизларга оқсоч қилиб бераман, қайнанамни кўмир конига ишга юбораман. Фақат яшашимга имкон беринглар. (Тиззалаб ўтиради.)
А р и с т а р х Д о м и н и к о в и ч. Қандай қабоҳат! Мараз!
С е м ё н С е м ё н о в и ч (дик этиб ўрнидан туради). Ўртоқлар, ўша “мараз” деган одам, илтимос, бу ёққа чиқсин! (Тўппончани чўнтагидан чиқаради.) Мана, тўппонча, марҳамат. Олсин қўлига! Мен сахийман, беравераман! Марҳамат!
А р и с т а р х Д о м и н к о в и ч. Қўйинг бемаъни ҳазилни, Семён Семёнович. Туширинг тўппончани. Туширсангиз-чи, сизга гапиряпман.
С е м ё н С е м ё н о в и ч. А-а, қўрқиб кетдингларми, гиргиттонлар. Хўш, ундай бўлса, менга нима айб қўймоқчисиз? Нима жиноят қилдим? Жиноятим — шу ёруғ жаҳонда яшаётганимми? Хўш, яшаяпман, аммо бошқаларнинг яшашига халақит қилмаяпман-ку, ўртоқлар. Мен дунёда биронта ҳам одамга зиён етказмаганман, ахир. Ҳаттоки, чумолига ҳам озор бермаганман. Кимнинг ўлимига сабабчи бўлганман, қани, чиқсин ўша одам ўртага!

В и к т о р В и к т о р о в и ч югуриб киради.

В и к т о р В и к т о р о в и ч. Федя Питунин ўзини отиб қўйди!

Ҳамма бир зумда тарқаб кетади.

П а р д а.

(Альманах “Современная драматургия” №2.1977)

Қодир Мирмуҳамедов таржимаси
«Жаҳон адабиёти» журнали, 2003 йил, 3-сон