Birinchi bob*

I

Provintsiya prokuraturasining maxsus bo‘limi tergovchisi Ding Gouer ko‘mir tashuvchi yuk mashina kabinasida chayqalib borardi. Tekshiruv o‘tkazish uchun Loshan shaxtasiga yo‘l olarkan, o‘ylar miyasida g‘ujg‘on o‘ynardi. Ilgarilari loyiq kelgan ellik sakkiz o‘lchamli jigarrang beysbol kepkasi negadir hozir boshini qisqichday qisardi. Oxiri bo‘lmadi, shartta bosh kiyimini yechdi, qarasa, u jiqqa terga botibdi. Dimog‘iga boshqa allaqanday hid aralash yog‘li sochning badbo‘y isi urildi. Namxush va muzdek tuyulgan hid nimaniki ekanini tusmollay olmay, o‘qchib, tomog‘idan ushladi.
Shaxtagacha qo‘l cho‘zsa yetgulik masofa qolgandi, qorong‘i yo‘lda g‘adir-budur va o‘ydim-chuqur joylar ko‘zga tashlana boshladi. O‘qday uchib ketayotgan yuk mashinasi tezligini pasaytirishga to‘g‘ri keldi. Ulov bir u yonga, bir bu yonga chayqalar, Ding Gouerning boshi esa tinimsiz kabina shiftiga urilardi. Ko‘hlikkina yosh haydovchi qiz yo‘lni har qancha terib yurishga urinmasin, befoyda edi, erkakchasiga g‘udranib so‘kinar va bisotidagi barcha haqorat so‘zlar tilining uchida turardi. Tergovchi beixtiyor qizga tikilib qoldi. Qiz havorang kiyimda bo‘lib, libos tagidan chiqib turgan pushti ko‘ylagining yoqasi uning oppoq bo‘ynini yashirib turardi. Qop-qora ko‘zlari chaqnar, sochi kalta qilib qirqilgan, qoraligidan yalt-yult qilardi. Oq qo‘lqopli qo‘li chambarni mahkam ushlab olgan, butun diqqati yo‘lda – o‘ydim-chuqurlardan chaqqon aylanib o‘tishda edi. Mashina chapga burilganda qizning og‘zi chapga, o‘ngga yursa – o‘ngga qarab qiyshayardi. Xullas, haydovchi qiz nari borib-beri kelayotgandi. Sho‘rlikning burnidan ter chiqib, peshonasida tirishlar paydo bo‘la boshladi. Manglayi ensizgina, iyagi qattiq va dum-dumaloq, qalin lablari uning otashin va ehtirosli ekanini aytib turardi. Yuk mashinasi qattiq chayqaldi-yu, bexos ikkisining tanasi bir-biriga tegib ketdi. Tergovchida qizga yaqin surilib, uni qo‘llari bilan ushlash istagi paydo bo‘ldi. Malakali, qirq sakkiz yashar tergovchi uchun bunday his-tuyg‘ular odatda g‘alati tuyuladi, ayni vaqtda esa yoqimli edi. U boshini siltab, qizdan ko‘zini olib qochdi.
Yo‘l esa tobora yomonlashib borardi. Mashina bir chuqurdan ikkinchisiga tushar, har gal u yoqdan-bu yoqqa qattiq chayqalar va g‘ichirlardi. Biroq u oldinga yurishdan to‘xtamas, xuddi panjalari ana-mana shilinib tugaydigan bahaybat maxluqqa o‘xshardi. Nihoyat turnaqator yuk mashinalarining oxiridan kelib joy oldi. Holdan toygan qiz o‘zini xotirjam his etib, oyoqlarini uzatdi, motorni o‘chirdi, qo‘lqoplarini yechdi, rul chambarini turtib qo‘ydi-da, tergovchiga yovqarash qilib, dedi:
– Onangni… yaxshiyamki, qornimda bolam yo‘q!
Tergovchi titrab tushdi va qizning ko‘ngli uchun ming‘illab dedi:
– Bola bo‘lgandayam allaqachon tushib qolardi.
– Tushsa tushib o‘lsin edi, – jiddiy ohangda e’tiroz bildirdi haydovchi qiz. – Bir o‘lik bolaga ikki ming yuan berishadi, – shunday deya u tergovchiga yeb qo‘ygudek o‘qraydi. Baribir ham, “Xo‘sh, bunga nima deysan?” – degandek qarab turardi.
Ding Gouerni yoqimli qo‘rquv va qiziqish qamrab olgandi. Ozgina bemaza suhbat davomida u butun vujudi bilan qizga bog‘lanib qolgandi. Jinslar orasidagi parda allaqayerga g‘oyib bo‘lgan, ikkisi o‘rtasida endi hech qanday masofa yo‘q edi. Haydovchi qizning so‘zlari zamirida undagi kechinmaga nisbatan nimadir mavjudligini his etib, birdan yuragida shubha va qo‘rquv paydo bo‘ldi. U qizga sergaklik bilan qaradi, qiz esa lablarini burdi. Buni ko‘rib, tergovchining hafsalasi pir bo‘ldi. Axir hozirgi jur’atli, bir so‘zli, g‘alati qiz qayoqqa g‘oyib bo‘ldi? Ammo nafis dudoqlarning betakalluf jilmayishi tergovchining ko‘ngliga og‘ir botdi. Qizning yuz ifodasidan o‘zining hech kim emasligi, kaltabinligi, dardlarini aytib, boshini og‘ritishga arzimasligini angladi.
– Sen farzand kutyapsanmi? – kutilmaganda so‘radi tergovchi.
Tanishuvning barcha qonun-qoidalarini bir chetga surib, qiz xiyol sharmsizlarcha dedi:
– Men sho‘rxok yerman, hamma balo shunda.
“Sen tajribali tergovchisan, – o‘yladi Ding. – Zimmangga katta mas’uliyat yuklangan, biroq ayol zimmasidagi mas’uliyat hammasidan katta. – To‘satdan u jamoaga qanday kulgi bo‘lgani haqida esladi: “Ding Gouerga o‘xshaganlar ishni zumda ochib tashlaydi”. – Katta ketganga yaxshigina dashnom”. U cho‘ntagidan musallasli idishini oldi, qopqog‘ini burab ochdi, bir qultum ichib, qizga uzatdi.
– Aslida qishloq xo‘jaligi bo‘yicha mutaxassisman, xususan, melioratsiya bo‘yicha.
Qiz zarb bilan signalni bosdi, biroq judayam past, bo‘g‘iq ovoz eshitildi xolos.
– Onangning kindigini bossang bo‘lardi! – dedi g‘azab bilan boshqa yuk mashinasidan tushib, ularning oldiga kelgan haydovchi.
Qiz shishani oldi, sifatini bilmoqchiday hidlab ko‘rdi, so‘ng boshini ko‘tardi-da, qulqullatib oxirigacha sipqordi. Ding Gouer uni maqtamoqchi bo‘ldi, lekin musallas mamlakatida turib musallasning sifatiga baho berish qalay bo‘larkin, deb churq etmadi. Tergovchi og‘zini artdi va qizning lo‘ppi, musallasdan namlangan, qip-qizil labidan ko‘zini uzmay, dadillik bilan dedi:
– Kel, lablaringdan bitta bo‘sa olay!
Qiz birdan qip-qizarib ketdi-da, shallaqilik bilan baqira boshladi:
– Mendan emas, borib onangdan ol bo‘sani!
Esankirab qolgan Ding Gouer shoshib atrofga quloq soldi, narigi yuk mashinasi haydovchisi allaqachon kabinaga kirib olgan, hech kimning ular bilan ishi yo‘q edi. Oldinda mashinalar turnaqator bo‘lib tizilgan, orqada eshak qo‘shilgan arava turibdi, undan keyin – tirkamali yuk mashinasi. Eshakning yassi peshonasidagi yap-yangi, qip-qizil shokilasi zim-ziyo tunni yolqinday yoritib turardi go‘yo. Yo‘lning har ikki chetida cho‘zilgan zovur, o‘sib ketgan yo‘sinlar orasidan pastak, tanalari kasalvand daraxtlar ko‘rinadi. Daraxt barglariyu o‘t-o‘lanlar changdan qop-qora tusga kirgan. Kuzning so‘nggi kunlari: zovurlarning naryog‘ida yastanib yotgan sarg‘ish-yashil ang‘izlar uzra ulug‘vor sukunatga xalal bermay g‘iz-g‘iz shamol esadi, manzarani quvonchli deb ham, qayg‘uli deb ham bo‘lmaydi. Atrofda shaxtalar o‘lkasi, sarg‘ish tutunlar orasida terrikonlar qad ko‘targan. Shaxta qudug‘i oldida chig‘irlar tinimsiz aylanadi, bu sirli va g‘alati tuyuldi. Uning yarmi ko‘rinib turar, qolgan yarmi yuk mashinasi panasida edi.
Haydovchi qiz piching qilib: “Men senga bo‘sa beraymi? Hah, onangdan olgin borib!” – takrorladi joyidan qimir etmagancha. Uning qichqirib aytgan so‘zlari har qancha qo‘rqinchli bo‘lmasin, Ding Gouer qah-qah urib kulib, ko‘rsatkich barmog‘i bilan qizning ko‘ksiga nuqidi. Bu go‘yo “start tugmachasi”ni bosish bo‘ldi-yu, qiz unga o‘zini tashlab, butun gavdasi bilan o‘ziga tortdi, muzdek qo‘llari bilan uning boshidan changalladi-da, lablarini cho‘zdi. Dudog‘i sovuq va yumshoq, ehtirossiz, bamisoli momiqning o‘zi. Tergovchining hafsalasi pir bo‘lib, birdan unga qiziqishi so‘ndi va o‘zidan nari itardi. Biroq bu darg‘azab shervachcha unga qayta-qayta tashlanib, tinmay bidirlardi:
– Hoy, onangni emgur, erkakmisan o‘zi, yo‘qmi…
Tergovchi qo‘l-oyoqlarini tipirchilatgancha o‘zini olib qochishga urindi. Jinoyatchilarni tinchlantiradigan usul bilangina qizni insofga keltirishga muvaffaq bo‘ldi.
Ikkisi ham og‘ir-og‘ir nafas olardi. Ding Gouer qizning bilaklaridan mahkam tutgancha, uning qarshiligini yengishga harakat qilardi. Qiz tergovchining quchog‘idan qochib chiqishga bor kuchi bilan urinar, butun badani prujinadek eshilardi. Bir nimalar deb g‘o‘ldirab, buzoqqa o‘xshagan ovoz chiqarardi. Bundan tergovchi yana kulib yubordi.
– Nimaga kulyapsan? – to‘satdan so‘radi qiz.
Qizning qo‘llarini qo‘yib yuborib, tergovchi cho‘ntagidan tashrif qog‘ozi chiqardi:
– Men ketdim, xonimcha. Xohlasang, meni shu manzildan topasan!
Qiz unga boshdan-oyoq razm solib qaradi, so‘ng chegarachi sayyohning pas­portiga ko‘z solgandek, tashrif qog‘oziga qaradi. Keyin yana boshqatdan tikilib qoldi.
Ding Gouer qizning burnidan chimchilab qo‘ydi-da, charm sumkasini qo‘ltig‘iga qistirib, mashina eshigi tutqichidan ushladi:
– Xayr, qizaloq. Sho‘rxok yerbop oliy navli o‘g‘itlarim bor!
Mashinadan endi tushgan ham ediki, qiz uning kiyimi chetidan tutdi. Qiz sarosimalanib qarab turarkan, tergovchi uning hali yosh bola ekanini, turmushga chiqmagan, hech qachon erkak zoti bilan ham birga bo‘lmaganini angladi. Ma’sumligidan ichi achishdi: Ding uning qo‘lini silab qo‘ydi-da, samimiylik bilan dedi:
– Azizam, men otang qatoriman-a.
– Yolg‘onchi! – pishqirib dedi qiz jahl bilan. – Mashina ustaxonasigacha deganding-ku!
– Deyarli yetib keldik, – jilmaydi tergovchi.
– Josus!
– Ha, bo‘lsa bordir.
– Josusligingni bilganimda, mashinaga chiqarmagan bo‘lardim!
Ding Gouer barmog‘ini tiqib sigaret topolmagan bo‘sh qutini qizga tomon irg‘itdi:
– Bo‘pti, jahling chiqmasin.
Qiz uning musallas idishini zovurga uloqtirdi:
– Tag‘in erkak emish, idishi qurib yotibdi-ku.
Ding Gouer yo‘l chetiga sakrab tushdi, eshikni qarsillatib yopdi-da, olg‘a odimlab ketdi.
– Hoy, josus! – ortidan qizning ovozi yangradi. – Yo‘lda qancha falokat ro‘y berganini bilmaysanmi, mabodo?
Ding Gouer orqasiga o‘girilib, qizning oynadan boshini chiqarib turganini ko‘rdi-da, miyig‘ida kulib qo‘ydi, ammo hech nima demadi. Qizning qulmoq guliga o‘xshagan chehrasi bir daqiqagina saqlandi xolos, so‘ng qadahga quyilgan pivo ko‘piklariday yo‘q bo‘lib ketdi. Ko‘mir koniga olib boruvchi yo‘l iflos va tor, uzunichakday bir-biriga ayqash-uyqash bo‘lib yotardi. Yuk mashinalari, traktorlar, ho‘kiz qo‘shilgan ulovlar – barchasi o‘z dumini o‘zi g‘ajigan dahshatli maxluqqa o‘xshardi. Ba’zi mashinalar chirog‘i o‘chirilgan, ba’zilariniki esa yo‘q. Oldinda traktor kapotlari ustiga, orqada esa avtomobillarning pastki qismiga o‘rnatilgan quvurlardan ko‘kishton tutunlar pag‘a-pag‘a bo‘lib chiqardi. Chala yongan benzin va sol­yarka jonivorlarning badbo‘y hidi bilan qorishib, havoda osilgancha nafasni bo‘g‘ardi. Tergovchi shaxta tomon harakatlanarkan, goh mashinalarga yaqin borib qolar, goh pastak daraxtlarning kallaklangan shoxlariga o‘zini urib olardi. Kabinada o‘tirgan deyarli barcha haydovchilaru arava shotisiga suyanib olgan aravakashlar baravar musallasxo‘rlik qilardi. Bu yerda ruldagi odamning ichishi taqiqlanmagandek. “Bularning oxiri bormi yoki yo‘q?” – u g‘azab bilan yuqoriga qaradi: qazilayotgan konning markaziy qismida nihoyatda baland ko‘targich xartumining uchdan ikki qismi ko‘zga tashlanardi. Kumush rangli po‘lat tros g‘ildirak ustidan tekis harakatlanar, ko‘targichning o‘zi esa yo zangi sababmi yoki bo‘yoqdanmi, quyosh nurida to‘q qizil va isqirt ko‘rinardi. Katta qora blok ham xunuk ko‘rinar, to‘xtovsiz sirpanayotgan tros juda chaqnoq bo‘lmasa-da, vahimali kumushrang uchqunlar sachratardi va shu turishida u zaharli ilonni esga solardi.
Rang va jilvalarning bu o‘yiniga monand ravishda aylanayotgan blokning g‘ichirlashi, tarang tortilgan po‘lat trosning g‘irillashi va yerosti portlashlarning bo‘g‘iq guv-guvlashi quloqni qomatga keltirardi.
Kon yonidagi suyri maydon ham mashina va aravalarga liq to‘la edi, yo‘l chetidagi qator qayinlarni ko‘mir changi qoplagan. Boshdan-oyog‘i ifloslangan barglardan chimdish uchunmi yoki tumshug‘ini ishqalab qashish uchunmi, kashtan shoxlari orasiga bosh suqqan ot birdan pishqirib yubordi. Bir arava yonida talay odam to‘plangan edi. Yuzlari oftobdan qoraygan, boshlarini qiyiqcha bilan tang‘igan, kiyimlari titilib ketgan, bellariga kamar o‘rniga chilvir bog‘lab olgan edilar. Aravaga qo‘shilgan ot yassi to‘qima savatdagi pichanni g‘urt-g‘urt chaynar, egalari esa mayxo‘rlik bilan ovora edilar. Kattakon to‘q binafsharang shisha davra bo‘ylab aylanar va har kim unga oshkora suq bilan yopishar edi. Barchalari navbati bilan yopqi ustidagi katta oq turupdan karsillatib uzib olardi. Huzur qilib kavshagach, o‘shanday karsillatib uzib olgani tag‘in intilishardi. Ding Gouerni hammadan ko‘p ichadi deb bo‘lmasdi, lekin ichishni xush ko‘rardi. Musallasning qaysi biri yaxshiyu qaysi yomonligini ajrata olardi, havoni tutgan badbo‘y hiddan angladiki, mana bu shishadagi ichimlik u qadar maqtagulik emas. Sholg‘omli araq hidi, lof emaski, odam yeli hididan ham badbo‘yroq edi. Musallasxo‘rlarning kiyimlariyu yeb-ichayotgan narsalari ularning Jyuguo atrofidagi dehqonlar ekanini yaqqol bildirardi. Tergovchi ular oldidan o‘tib ketayotganda, bittasi xirildoq ovozda so‘radi:
– Soating necha bo‘ldi, o‘rtoq?
Soatiga qarab, Ding Gouer javob berdi.
Ko‘zlari qizil va mallarang soqolli yosh dehqon yigitning chehrasida shunday g‘azabli ifoda zohir ediki, tergovchining yuragi shig‘ etib ketdi va u qadamlarini jadallatdi.
– Darvozani tezroq ocha qolishsa bo‘lmaydimi, qovrilib ketdik-ku, – orqadan luqma tashlab qoldi dehqon yigit.
Xo‘rlikdan u o‘zini yo‘qotay dedi, ammo tan olish kerakki, buning uchun asoslar yo‘q emasdi. O‘n birdan chorak o‘tibdi-yu, ammo konning baquvvat qulf urilgan temir panjarali darvozasi hamon yopiq edi – qulf ham naq toshbaqaning kosasiday kelardi o‘ziyam. Darvozaning o‘ziga sakkizta po‘lat varaq qoplangan edi. Ularga qizil bo‘yoqda yirik-yirik iyerogliflar bilan yozilgan “Korxonada xavfsizlikka rioya qiling!” va “Birinchi may bayrami bilan tabriklaymiz!” so‘zlari allaqachon unniqib ketgandi. Kuz kunining maftunkor yog‘dusida ko‘p narsalar tarovatli ko‘rinardi, qop-qora kon uzra ko‘m-ko‘k osmon yanada ko‘rkamroq aks etardi. Joyning baland-pastligiga qarab bir ko‘tarilib-bir tushgan ko‘yi hudud atrofida odam bo‘yidan sal balandroq kulrang g‘ishtin devor chuvalib ketgan. Darvoza tabaqasidagi eshik qiya ochiq, uning ortida kattakon mallarang ko‘ppak erinib ag‘anab yotardi, uning boshi uzra kuzgi yaproqdek nimjon kapalak qanot qoqardi.
Ding Gouer eshikni ochmoqchi bo‘lgan edi, ko‘ppak g‘azab bilan unga tashlandi, sal bo‘lmasa nam tumshug‘i bilan kaftining orqa tomoniga tegib ketayozdi. To‘g‘rirog‘i, itning tumshug‘i kaftiga kelib tegdi, chunki tergovchi uning salqinini aniq his etdi; rangi bilan u nofarmon karakatitsa yoki lichining po‘stlog‘ini eslatardi.
Biroq quturgan ko‘ppakning tajovuzkorligi shu zahoti qo‘rquv bilan almashdi. U yo‘lakdagi soyaga o‘zini otdi, so‘ligan sofora butalari orasiga singidi va angillagancha to‘rtburchak boshini silkidi.
Ding Gouer lo‘kidonni surdi, eshikni itardi, orqasi bilan muzdek temirga tirangancha birpas turdi va qo‘rqib ketgan ko‘ppakka achinib qaragancha ichkariga qadam qo‘ydi. Qo‘liga qaradi: suyaklari o‘ynab, ko‘k tomirlari bo‘rtgan; qonida alkogol yo‘q emas, ammo unda na quvvat, na aytarli narsa ko‘zga tashlanardi. “Nega avvaliga tashlanib, endi mendan qochayapsan?” – deb so‘ragisi kelib ketdi uning ko‘ppakdan.
Yuvinish tog‘orasidagi iliq suv havoda chayqalib yoyildi. Rang-barang va ola-bula sharshara. Shunday bir kapalakki, u yolg‘iz qolishni istamaydi. Ko‘pik va quyosh. Umid. Bir daqiqacha bo‘ynidan suv oqdi, so‘ng shabada kelib urildi va hammayoq salqin tortdi. Ko‘p o‘tmay ko‘zlari og‘irlashdi, og‘zi arzon atir-upa ta’mini beruvchi sho‘r narsa bilan to‘ldi. Shu zahoti anchadan beri yuvilmagan yuz hidi va bujmaygan ruhiy tajalliy uyg‘unlik kasb etganday tuyuldi. Shu lahzada kabinadagi haydovchi qiz tergovchining xotirasidan qaytmas bo‘lib o‘chdi. Uvadaga o‘xshagan dudoqlar ham g‘oyib bo‘ldi… Biroq keyin qo‘lida uning tashrif qog‘ozini tutgan ayol aniq va keskin ravishda shuuri yuzasiga qalqib chiqdi, go‘yo olis tumanli tog‘lar aks etgan tabiat manzarasi chizilgan suvratday. “Itdan tarqagan!”
– O‘lging keldimi, itdan tarqagan? – uning oldida qo‘llarida tog‘oracha bilan turgan navbatchi jahl bilan depsindi.
Ding Gouer bu bilan uning o‘ziga shama qilayotganini tushundi. Boshidan suv tomchilarini silkib tashlagach, kir dastro‘moli bilan bo‘ynini artdi, tomog‘ini qirib, tupurdi. Bu qiyin ahvoldan chiqish uchun ko‘zlarini pirpiratdi, o‘zining asl holatiga qaytdi va navbatchiga teshib yuborgudek tikildi. Turli kattalikdagi, ko‘mirday qop-qora, hayosiz, to‘pori ko‘zlar, do‘lana mevasiga o‘xshash dum-dumaloq qizil burun, ko‘kargan lablar va qaysarlarcha qisilgan tishlar. Kuydirguvchi qandaydir to‘lqin bamisoli ilon yoki chuvalchangday eshilib-to‘lg‘onib a’zoyi badanini silab o‘tdi. G‘azab tug‘yon urdi, uning alangasi tobora avj olib borardi, bosh chanog‘i o‘choqdagi pista ko‘mir yo yashin kabi oppoq tusga kirdi va ko‘ksida oriyat hissi g‘ufron urdi.
Xuddi itga o‘xshab, navbatchining qattiq va qora uvadalari har tomonga qarab osilib yotardi. Aft-angori bilan Ding Gouer uning o‘takasini yorib yuborgani ko‘rinib turardi. Burun kataklaridan chiqib turgan tuklar qaldirg‘och dumini eslatardi. “Bu la’nati qora qaldirg‘och o‘sha yerda in qurganga o‘xshaydi, – ko‘nglidan kechirdi u. – In qurgan, tuxum qo‘ygan, bola ochgan”. U o‘sha qaldirg‘ochni nishonga oldi va tepkini bosdi. Yana bosdi. Yana.
Jarangdor va tiniq o‘q tovushlari kon darvozasi oldidagi sukunatni buzdi. O‘q tovushlari kattakon malla ko‘ppak hurishini bosib ketdi va dehqonlar e’tiborini tortdi. Endi kabinalardan sarxush haydovchilar sakrab-sakrab tusha boshladilar. Eshakning yumshoq lablari qattiq qayin ignalaridan jishga aylangandi. Aravaga qo‘shilgan ho‘kiz vazmin boshini ko‘tardi-da, kavshashdan to‘xtadi. Avvaliga hamma qotib qoldi, keyin esa voqea sodir bo‘lgan joyga yopirilib kelishdi. Soat o‘ndan o‘ttiz besh daqiqa o‘tganda Loshanning yo‘lak shaxtasi navbatchisi boshini changallagancha yerga quladi. Og‘zidan oppoq ko‘pik chiqdi, tanasi jon talvasasida silkinar edi. Yuzida kinoyali tabassum o‘ynagan va qo‘lida yaltiroq to‘pponcha tutgan Ding Gouer Himolay cho‘qqisidek qaqqayib turardi. Miltiq og‘zidan chiqayotgan ko‘kimtir tutun uni o‘rab olmoqda edi.
Darvozaning temir panjaralaridan tutgancha olomon hangu mang qarab turardi. Chiyillagan ovoz yangrab ulgurguncha juda ko‘p vaqt o‘tganga o‘xshab tuyuldi:
– O‘ldirdilar! Navbatchi Lao Lyuyni o‘ldirdilar!
Mana bu ko‘kish-qora Himolay zarangi, ya’ni Ding Gouer zaharxandalik bilan tirjaydi.
– Bu qari ko‘ppak qilgan yomonliklarning sanab sanog‘iga yetib bo‘lmaydi.
– Oshpazlik akademiyasiga, maxsus oshpazlik bo‘limiga sotish kerak!
– Uni pishirishning o‘zi bo‘ladimi, qari ko‘ppak-ku!
– Maxsus oshxonalarga oppoqqina, barragina o‘g‘il bolalarni olishadi, bu chandir kimga kerak?!
– Hayvonot bog‘iga berish kerak, bo‘rilarga ozuqa!
– Bunaqa ozuqa bilan bo‘rilarning ko‘nglini olib bo‘libsan.
– Unda maxsus turdagi giyohlar uchun tajriba yerlari bor-ku, qayta ishlab, o‘g‘it qilishsin!
Ding Gouer to‘pponchani havoda o‘ynatdi. Yaltiroq sirti kumush ko‘zguday charaqlab ketdi. To‘pponchani ilib olib, kaftiga qo‘ygancha uni darvoza ortida turganlarga ko‘rsatdi. Ixcham, nafis, chiroyli chiziqlar tortilgan to‘pponcha revolverga o‘xshardi.
– Vahimaga tushmanglar, do‘stlar, – miyig‘ida kuldi u. – Axir bu bolalar o‘yinchog‘i-ku!
Tugmachani bosib, u to‘pponchani ikkiga ajratdi, uncha katta bo‘lmagan, to‘q qizil diskni qattiq plastikdan sug‘urib oldi-da, yig‘ilganlarga namoyish qila boshladi.
– Har bir tish qog‘oz qobiqdagi mosh donasidek keladigan o‘qni qisib qoladi, – tushuntirdi u. – Tepkini bosasan, disk aylanadi, o‘q tovushi yangraydi. Bu o‘yinchoqdan teatrda butaforiya rekviziti, sport musobaqalarida start to‘pponcha sifatida foydalanish mumkin. Bunaqalari har bir univermagda sotiladi. – Shu so‘zlarni aytib, u baraban tarnoviga o‘q suqdi va to‘pponchani yig‘ib, tepkini bosdi: paq!!!
– Ana shunaqa, – dedi u moyfurushlarga o‘xshab. – Ishonmasangiz, qarang. – Shunday deya u to‘pponcha og‘zini yengiga olib bordi-da, yana tepkini bosdi.
– Van Lyan Jyuy! – dedi haydovchilardan biri. Aftidan, u bir vaqtlar “Namunali “Qizil fonus” pesasi”ni ko‘rgan edi.
– Bu haqiqiy to‘pponcha emas! – Ding Gouer qo‘lini ko‘tardi. – Qaranglar-a, agar haqiqiy bo‘lganida, o‘q bu yog‘idan kirib, u yog‘idan teshib chiqardi, to‘g‘rimi? – Uning yengidagi sarg‘ish dog‘ quyosh nurida ko‘rindi, undan o‘tkir o‘q-dori hidi kelardi.
Tergovchi to‘pponchani cho‘ntagiga joyladi, yerda yiqilib yotgan navbatchi oldiga bordi-da, uni bir tepdi:
– Tur o‘rningdan, oshna, o‘likka o‘xshab yotganingdan ish chiqmaydi.
O‘sha-o‘sha boshini changallagancha navbatchi o‘rnidan turdi. Uning yuzi obdon pishirilgan nyangaoga o‘xshab, kasalmandlarday sarg‘ayib ketgandi.
– Seni o‘ldirib nima baraka topardim, po‘pisa qildim xolos, – davom etdi Ding Gouer. – Hokimiyatni suiiste’mol qilib bo‘lmaydi. Soat o‘n bir bo‘ldi, darvozani allaqachon ochishing kerak edi!
Navbatchi qo‘llarini yuziga olib bordi-da, siypalay boshladi. So‘ng ishonmagandek, yana boshini turtib ko‘rdi, qo‘llariga yana bir karra qarab chiqdi. Qon ko‘rinmasdi. Tirikligiga ishonch hosil qilgach, u chuqur xo‘rsindi va hamon hadikli ovoz bilan so‘radi:
– Sen-chi, sen bu yerda nima qilib turibsan?
Ding Gouer ayyorona jilmaydi:
– Men konning yangi direktoriman, shahardan yuborishdi!
Navbatchi qorovulxonaga o‘qday uchib ketdi. Qo‘lida kattakon yaltiroq kalit bilan qaytib keldi-da, otning kallasiday keladigan qulfni buradi va darvozani g‘iyqillatib ochdi. Xalq shodon qiyqirib yubordi, hamma mashinalar tomon chopdi, bir necha daqiqa o‘tib-o‘tmay ko‘cha motorlarning guvillashiga to‘ldi.
Mashinalar asta-sekin, bir-biriga ergashib, sharaq-shuruq qilgancha zich qator bilan darvozadan kira boshladi: turgan-bitgani bahaybat va jirkanch ko‘poyoqli zanjir tasma. Ding Gouer shartta o‘zini bir chetga oldi: yuragida to‘satdan anglab bo‘lmas g‘ashlik paydo bo‘ldi. Keyin to‘g‘ri ichagi shunaqangi buradiki, tomiri lo‘q-lo‘q ura boshladi, og‘riq tutdi va tushundiki, bavosil xuruji zo‘raya boshladi. “Yana o‘sha, og‘riq va ichimdan qon ketishi”. Biroq yuragidagi g‘ashlik ancha bosildi. Peshonangga bitilganidan qochib qutulib bo‘lmaydi. Bavosil muqarrar bo‘lganidek, tartibsizlik ham muqarrar, faqat ilohiylik mohiyatining barhaqligi bor xolos. Bu safar ezgu mohiyat nimada namoyon bo‘larkin?
Navbatchi to‘xtovsiz tavba qilardi, uning yuzida mutlaqo g‘ayritabiiy tabassum jilla bo‘lsa ham ko‘rinmasdi:
– Marhamat, muhtaram rahbar, navbatchilar xonasiga marhamat qiling, u yerda loaqal o‘tirgani joy bor-ku.
Vaziyatga qarab munosabatni o‘zgartirishga suyagi yo‘q Ding Gouer nav­batchi orqasidan ergashdi.
Keng xona. Karavot. Qora adyol. Ikkita metall termos. Bahaybat burjayka pechkasi. Kattaligi itning bo‘yi barobar keladigan toshko‘mir bo‘laklari uyumi. Devorda osig‘liq yangi yil suvratida unsiz kulgancha og‘zini ochib turgan qip yalang‘och, yuzlari qizil, qo‘llarida umrboqiylik ramzi bo‘lmish shaftolini ushlab olgan go‘dak tasvirlangandi. Yuragi bir tutam bo‘ldi va ichagi yana qattiq tortib og‘ridi.
Xona ichi chidab bo‘lmas darajada issiq edi. Pechkadagi olov gurillab yonardi, azbaroyi olovning zo‘ridan mo‘rining yarmi-yu pechkaning butun tanasi cho‘qqa aylangandi. Issiq havo oqimlari ostida burchakdagi o‘rgimchak to‘ri ohista chayqalardi. Shu zahoti badani qichishib, burni achishdi.
– Sovuqmi, o‘rtoq direktor? – xushomad qilib unga qaradi navbatchi.
– Dahshatning o‘zi! – g‘ijinib to‘ng‘illadi Ding Gouer.
– Tashvishlanmang, hozir ko‘mirning xo‘rozidan tashlaymiz…
Egilib, navbatchi karavot ostidan jigarrang-qizil sopli o‘tkir boltani oldi. Tergovchi qo‘lini beixtiyor beliga olib bordi: u yerda haqiqiy to‘pponcha yashirib qo‘yilgandi. Navbatchi enkaygancha pechka yoniga bordi, cho‘kkaladi va yostiqday keladigan ko‘mir xarsangni asta ko‘tardi. Uni bir qo‘li bilan ushlab turib, bolta bilan solgan edi, xarsang qoq ikkiga bo‘linib ketdi. Tekis bo‘lingan bo‘lak yalt-yult qilardi, bamisoli chekkalari simob bilan qoplab chiqilganday. Navbatchi xarsangni urishda davom etar ekan, yaltiroq ko‘mir parchalari har tomonga sachrardi. U pechka eshikchasini ochdi va xuddi shamol kelib tekkandek u yerdan gurillagancha laqqa cho‘g‘lar otilib chiqdi. Tergovchi yuzlaridan ter quyilib ko‘mirni ichkariga tashlayotgan navbatchini kuzatib turdi.
– Hozir o‘t oladi, – o‘zicha ming‘irladi navbatchi uzr so‘ragandek. – Bizda ko‘mir yumshoq, tez yonadi, betinim tashlab turish kerak.
Ding Gouer yoqasiga taqalib turgan tugmalarini yechdi va peshonasidagi reza terlarni sidirib tashladi:
– Sentyabrdanoq pechka yoqasizlarmi?
– Sovuq, o‘rtoq direktor, sovuq… – navbatchining ovozi titrardi. – Sovuq… ko‘mir esa ko‘p, ana, tog‘-tog‘ bo‘lib yotibdi.
Uning qurigan yuzi bo‘g‘irsoqqa o‘xshardi va Ding Gouer uni bir qo‘rqitmoqchi bo‘ldi.
– Men hech qanaqa direktor-pirektor emasman, – dedi u. – Ish bilan kelganman. Shuning uchun dadilroq yoqaver!
Devordagi go‘dak tirikday qiqir-qiqir kula boshladi. Qoshini chimirib, Ding Gouer ma’sum bolakayga qarab qoldi. Navbatchining birdan yuzi o‘zgardi va boltaga qo‘l cho‘zdi:
– O‘zingni direktor qilib ko‘rsatasan-da, odamlarni to‘pponchadan otib o‘ldirasan… Qani, yur-chi, hozir seni muhofaza bo‘limiga olib boraman.
– Bordi-yu, rostdanam direktor bo‘lsam-chi, unda nima bo‘lardi? – miyig‘ida kuldi Ding Gouer.
Hayron bo‘lib qolgan navbatchi bir necha marta jiddiy ohangda xixilab kuldi, boltani qayta karavot ostiga tiqdi va biryo‘la u yerdan bir shisha musallas oldi. G‘adir-budur tishlari bilan po‘kakni sug‘urib tashladi, o‘zi ham yaxshi o‘rnashib o‘tirib oldi, keyin esa xushomadgo‘ylarcha shishani Ding Gouerga uzatdi. Musallasda jenshenning oq-sariq ildizlari va nayzasiz, uzun dumli yettita qora chayon suzib yurardi.
– Iching, o‘rtoq direktor, – sinovchan taklif qildi u. – Bu musallas yetmish ikki dardga davo!
Ding Gouer undan shishani oldi-da, chayqadi. Chayonlar jenshen cho‘plari orasida aylandi, shisha ichidan esa g‘alati hid anqirdi. Shisha bo‘yniga lablarini tekkizib qo‘yib, uni navbatchiga qaytardi.
Navbatchi nima qilishini bilmay, unga sinovchan tikildi:
– Ichmaysizmi?
– Icholmayman.
– Bundan chiqdi, mahalliy emas ekansiz-da?
Ding Gouer devordagi yangi yil suvratiga ishora qildi:
– Oppoqqina, nozikkina go‘dak ekanmi, a, boboy?
U navbatchining yuz ifodasini diqqat bilan kuzatdi. Navbatchi indamay yana bir qultum ichdi va tushunarsiz g‘udrandi:
– Buni qara-ya, arzimagan ko‘mir yonib bitibdi… Shugina narsa ming yuan turishini ko‘rib, kulging qistaydi.
Issiq tobora yondirmoqda edi, Ding Gouer devordagi go‘dak suvratiga achinish bilan qarab qo‘ydi, eshikni ochdi va quyosh nuriga intildi. U yerda yoqimli shabada muntazir edi va tergovchi o‘zini ancha yaxshi his etdi.
Ding Gouer 1941 yilda tug‘ilgan. Oltmish beshinchi yilda uylangan. Uylanganidan keyin hayoti bir tekis, ravon kechdi, xotini bilan “qo‘sh ho‘kiz” bo‘ldi, bitta o‘g‘il farzand ko‘rdi. Birda mehribon, birda “it-mushuk” o‘yinini yoqtiruvchi jazmani ham bor edi. Quyosh bo‘lib charaqlagan, oydek yaraqlagan kunlari ko‘p bo‘ldi. Bir qarasang mushukday muloyim, bir qarasang qopag‘on it. Goh ajoyib musallas, goh achchiq-taxir dori. Xotini bilan qo‘ydi-chiqdilargacha borgan, ammo yana bu ishidan qaytgan. Jazmani bilan ham xuddi shunday: bir qarasang, muhabbati alanga olgan, bir qarasang, sovigan oshdek ko‘ngli qolgan. Tobi qochib qolganda, har gal saratonga yo‘liqdim deb vahima ko‘taradi, tobi qochishdan saratondan qo‘rqqandek qo‘rqadi. Hayotni o‘lguday sevardi, ammo endi hayotining ham puturi ketib bo‘lgandi. Shuning uchun o‘zini o‘tga-cho‘qqa urgani-urgan, bir joyda qo‘nim topgani toqati yo‘q. Goho to‘pponchasini chakkasiga tiragan kunlar ham bo‘lgan, ammo tepkini bosishga jur’ati yetmagan. Necha martalab to‘pponchani ko‘ksi yoki yuragiga qadab, irodasini sinab ham ko‘rgan. Hayotda yagona quvonchi – kasbi bo‘lib qolavergan, bu ish sira joniga tegmaydi. Prokuraturada u eng qobiliyatli tergovchi hisoblanib, uni turli ishlarga qo‘yish mumkin edi; yuqoridagi boshliqlardan ba’zilari uni yaxshi bilardi ham. Bo‘yi bir metru yetmish besh santimetr, qotmadan kelgan, qoracha, ko‘zlari irg‘ib chiqqan. Kashandaligiga gap yo‘q, ichishdan qochmaydi, biroq tez kayfi oshib qoladi. Tishlari notekis. Bilib-bilmay ishga kechikishni ham qotiradi. Mo‘ljal olishi har doim birdek emas: kayfiyati joyidaligida o‘q naq ko‘zlagan nuqtasiga borib tegadi, kayfiyati nochog‘ mahallarda esa – rasvoyi raddi ma’raka. Jinday irimchiligi ham yo‘q emas, omadga ishonadi. Omadi kulgan vaqtlar ham bo‘lgan.
Prokuratura boshlig‘i unga itqitgan “Junxua” sigaretasidan bittasini sug‘urib olgan o‘sha tushlikdan buyon uncha ko‘p vaqt o‘tganicha yo‘q edi. Chaqmoqtoshni yoqib, Ding Gouer boshliqqa tutdi, so‘ng o‘zi ham tutatdi. Sigareta tutuni shunaqangi xushbo‘y va totli ediki, holvaday og‘zida erib ketmoqda edi. Boshlig‘i sigareta chekishda no‘noq edi – hammayoqni tutun qilib yuborardi. “Boboy sigareta chekishni bilmaydi, yaxshi sigaretalar esa stolda sarg‘ayib qolmaydi”. Boshliq g‘aladonni tortdi, qandaydir xatjild oldi, u yoq-bu yog‘iga qaradi-da, Ding Gouerga uzatdi.
Bu fosh etuvchi xat bo‘lib, hoynahoy, o‘ng qo‘lda emas, chap qo‘lda g‘oyat xunuk va beparvolik bilan yozilgandi. Ding Gouer uni tez o‘qib chiqdi. “Imzo – Minshen. Ko‘rinib turibdiki bu – laqab”. Xat mazmuni avvaliga hang-mang qilib qo‘ydi, keyin fikrini bir joyga to‘plab o‘ylashga to‘g‘ri keldi. U matnga yana bir bor tez ko‘z yugurtirdi. Boshliqning hoshiyalarda yirik-yirik qilib yozgan ko‘rsatmalarini takror o‘qib chiqdi. U boshini ko‘tarib, boshliqqa qaraganda, rahbar deraza raxidagi yosuman gullarini tomosha qilardi. Oppoq gullardan bilinar-bilinmas bo‘y taralardi.
– Bunday bo‘lishi mumkin emas, – dedi Ding Gouer. U go‘yo o‘zi bilan o‘zi gaplashmoqda edi. – Bunga qanday qo‘li bordi? Buni qarang-a, “go‘daklarning go‘shtidan taom pishirib, yedirilsin” emish!
– Kotib Van tergovga aynan seni jo‘natishni tavsiya etdi, – ataylab iliq ohangda ming‘irlab dedi boshliq.
Ding Gouer ich-ichidan suyundi, biroq tashida dedi:
– Bunaqa ishlar bilan nega biz, prokuratura, shug‘ullanar ekanmiz? Jamoat xavfsizligi vazirligidagilar uxlab qolganmi, nima balo?
– Bu yerda – qo‘limda mashhur Ding Gouer ishlaganidan keyin kim aybdor bo‘lardi! – tirjaydi boshliq.
– Qachondan ishga kirishilar ekan? – xiyol xijolat tortdi tergovchi.
– O‘zing qara! Sen-chi, ajrashdingmi-yo‘qmi? Ajrashmaslik uchun ham matonat kerak bo‘ladi. Biz, albatta, bu xatning boshdan-oyoq tuhmat ekaniga umid qilamiz. Hammasini mutlaqo sir saqlash shart. Har qanday uslubni qo‘llashga ruxsat etiladi, ammo qonun doirasida.
– Ketsam bo‘ladimi? – o‘rnidan ko‘tarildi Ding Gouer.
Boshliq ham o‘rnidan turdi, ochilmagan “Junxua” qutisini oldi va stol ustidan unga tomon surib qo‘ydi.
Ding Gouer qutini oldi-da, eshik tomon yo‘naldi. Liftga shoshib kirdi. Ko‘chaga chiqdi. O‘g‘li kirgan maktabga yo‘l oldi. Qarshisida mashhur G‘alaba xiyoboni yastangan edi. Har ikki yo‘nalishda mashinalar turnaqator yuguradi, ko‘chani kesib o‘tishning imkoni yo‘q. Kutishga to‘g‘ri keldi. Narigi tomonda, chaproqda katta yo‘lni bir guruh bog‘cha bolalari kesib o‘ta boshladi. Kungaboqarlarga o‘xshab, yuzlarini oftobga betkay tutgan bari – quyosh nuridan yilt-yilt qiladi. Bolalarga yaqinroq borish uchun u shartta mashinalar yuradigan qism yoqalab beixtiyor odimlab ketdi. Yonginasidan unga tegay-tegay deb velosipedchilar shuvillab o‘ta boshlashdi. Charaqlagan quyosh ostida ularning yuzlari ko‘rinmasdi – hammasi bir tekisda oppoq ko‘lankalar edi xolos. Bolalarning bari yaxshi kiyingan, lo‘ppi yuzlari oppoq, ma’sum ko‘zlari kulib turibdi. Xuddi tizimchadagi baliqlardek, barchalari qora chilvirdan ushlab olgan. Bandi shoxga mahkam yopishgan hil-hil mevalarga o‘xshaydi. Avtomobil tutunlari orasida quyoshning antratsitday chaqnoq nuri ostida ular ishtahani qitiqlovchi ziravorlar bilan qovurilgan jo‘jalarni eslatardi. Bolalar – vatanimiz kelajagi, hayot guli, dunyodagi bebaho yombi. Ularni kim bosib ketgisi kelardi? Mashinalar yurishini sekinlashtiradi, g‘iyqillatib tormoz beradi va to‘xtaydi. Guruhning boshida va oxirida oq xalat kiygan ikkita ayol odimlab boradi. Yuzlari to‘lgan oydek dum-dumaloq, lablari cho‘g‘dek qip-qizil, o‘tkir oppoq kurak tishlari xuddi egizak qizlarga o‘xshardi, ularning har biri chilvirning ikki uchidan ushlab olib, betakallufona qichqirar edilar:
– Chilvirni mahkam tuting! Qo‘llarimizni qo‘yib yubormaymiz!
Ding Gouer yo‘lka chekkasida, barglari sarg‘aygan daraxt tagida turar ekan, bolalar katta yo‘lni eson-omon kesib o‘tishdi. Mashinalar oqimi to‘lqin-to‘lqin bo‘lib olg‘a intildi. Uning oldiga kelganda bolalar safi chalkashib ketdi va chumchuq galasi kabi ular chug‘urlasha ketishdi. Har birining bilagi qizil mato parchasi bilan chilvirga bog‘lab qo‘yilgan, garchi aralash-quralash bo‘lib ketishsa-da, mato chilvirda qolaverdi. Murabbiylar chilvir uchlarini tortib qo‘yishgani hamon barcha bolalar yana safga tizilishardi. Tergovchi hozirgina “Chilvirni mahkam tuting! Qo‘llarimizni qo‘yib yubormaymiz!” degan hayqiriqni esladi va o‘zicha qahri qaynab: “Shuyam ish bo‘ldimi?! Bog‘lab qo‘yilgandan keyin qo‘lini qanday bo‘shatib olish mumkin?” – deb dilidan o‘tkazdi.
U devorga suyangancha jiddiy ohangda chilvirning oldingi uchidan tutgan murabbiyga murojaat qildi:
– Ularni nega bog‘lab qo‘ydinglar?
Murabbiy tundlik bilan jerkib dedi:
– Kim bo‘lasan o‘zi?
– Kim bo‘lishim bilan ishingiz bo‘lmasin. Iltimos, savolimga javob bering: bolalarni bitta qilib bog‘lash nimaga kerak bo‘lib qoldi?
– Tentak! – bo‘sh kelay demasdi murabbiya.
– Ten-tak, ten-tak! – unga qarab bolalar jo‘rlikda takrorlay ketishdi.
Har bo‘g‘inni ular cho‘zib-cho‘zib talaffuz qilishardi: kim bilsin, yo ularda bunday qilish odat tusiga kirgan yoki ularga shunday o‘rgatishgan. Bolalarning bu qadar tiniq, nozik va yoqimli ovozi – bunaqa yoqimli sas yorug‘ dunyoda yo‘q! – ko‘cha uzra sho‘x qushlar galasiday uchib o‘tdi. Bolalar olg‘a odimlab ketishdi. Tergovchi chilvirning oxirgi uchidan tutgan murabbiyaga ma’nosiz jilmayib qo‘ydi, ammo murabbiya unga qiya boqish u yoqda tursin, yuzini teskari o‘girib oldi. Ding Gouer bolalarni nigohi bilan kuzatib qoldi, ular qadimiy tor ko‘chalar – xutunlar ichiga kirib g‘oyib bo‘lishdi, u yerning har ikki tomonida qizil bo‘yoq bilan bo‘yalgan devorlar qad ko‘tarib turardi.
Bir amallab xiyobonni kesib o‘tgach, qandaydir bir uyg‘ur unga g‘aroyib bir lahjada qo‘y go‘shtidan kabob taklif eta boshladi. Ding Gouer rad etdi. O‘sha zahoti bo‘yni uzun, lablari qalampirday qip-qizil qizaloq bir necha six kabob sotib oldi. U sixdagi go‘shtlarni qutichadagi qalampirli moyga bulab-bulab oldi-da, lablarini kulgili tarzda burib, kabobni yeya boshladi, aftidan, u lab bo‘yog‘ini chaplab olishdan qo‘rqayotgandi. Tomog‘ini olov kuydirib o‘tgandek bo‘ldi va tergovchi teskari o‘girilib, u yerdan ketdi.
Keyin u maktab eshigi oldiga borib, o‘g‘lini kuta boshladi va sigareta tutatdi. O‘g‘li sumkasini yelkasiga ortmoqlab, darvozadan chopib chiqdi, hatto uni payqamadi ham. Yuzida siyoh dog‘lari ko‘zga tashlanardi – maktab o‘quvchisiga xos alomat. Tergovchi uni chaqirdi. O‘g‘il u bilan ortiqcha zavq-shavqsiz yo‘lga tushdi. Ding Gouer ish bilan Jyuguoga ketayotganini aytgan edi, o‘g‘li shartta:
– Menga nima? – dedi.
– “Menga nima?” deganing nimasi?
– “Menga nima?” deganim – bu “menga nima” deganim, – javob berdi o‘g‘il. – Bundan boshqa nima degani bo‘lardi?
– “Menga nima”. Darhaqiqat, “menga nima”, – takrorladi u o‘g‘lining so‘zlarini.
Xavfsizlik bo‘limida Ding Gouerni sochi taqir qilib olingan yigit kutib oldi. Balandligi naq shiftga yetgan kattakon shkafni ochib, u tergovchiga bir stakan musallas quydi. Bu xonada ham pechka yonib turardi: navbatchining uychasidagidek issiq emas-u, baribir issiq edi. Ding Gouer muzqaymoqni afzal ko‘rar edi, biroq taqirbosh o‘zbilarmonlik bilan musallas manzirat qildi:
– Musallas iching. Ichsangiz, sovqotmaysiz.
Astoydil taklif qilayotgani ko‘rinib turardi va Ding Gouer ortiq tarang qilmadi, stakanni oldi-da, oz-ozdan ho‘play boshladi.
Eshik va derazalar zich yopib qo‘yilgandi, ninaning ko‘ziday tirqish yo‘q: zichlash borasida hammasi joyida edi. Badani qichishib, manglayidan reza-reza ter dumalardi.
– G‘am chekmang: ko‘nglimiz tinch bo‘lsa, jonimizning huzuri shunda, – taqirboshning do‘stona ovozi yangradi.
Qulog‘ida shang‘illash. “Bolari, – xayolidan kechdi. – Bol. Bolda qaynatilgan go‘dak bolalar. Vazifa g‘oyat mas’uliyatli, panja orasidan qarash mumkin emas”. Deraza oynasi yengil dirillagandek bo‘ldi. Tashqari bahaybat uskunalar ohista va sassiz suzar edi. “O‘zingni akvariumdagi baliqday his etasan. Bu yerdagi texnika ham qandaydir sarg‘ishmi-ey. Sariq rangdan boshing aylanib, suv ichging kelaveradi”. U shu mashinalar gumbur-gumburini eshitishga urindi, ammo behuda.
– Men kon direktori va partiya tashkiloti kotibini ko‘rmoqchiman, – qulog‘iga o‘zining ovozi chalindi.
– Avval ichsangiz-chi, birodar, – tag‘in manzirat qildi taqirbosh.
Uning mehribonligidan ko‘ngli iyib, Ding Gouer stakanni ko‘tardi-da, butunlay sipqordi.
U stakanni qo‘yishga ham ulgurmay, qo‘riqchi idishni yana to‘ldirdi.
– Bas, boshqa ichmayman, meni direktor va partiya kotibi oldiga olib bor.
– Xotirjam bo‘ling, xo‘jayin, iching, stakanni to‘nkaring – keyin ketamiz. Yo‘qsa vazifamni bajarmayotgandek bo‘lib qolaman. Yaxshi ishni takror qilish savobga kiradi. Yana bitta oling.
Kattaligi mushtumdek keladigan “stakancha”ga qarab qo‘yib, Ding Gouer tavakkal qilgisi kelmadi, biroq ishni deb nimalar qilmaysan, u shartta musallasni oxirigacha sipqordi.
Stakanni qo‘ygan ham ediki, taqirbosh uni yana to‘latdi.
– Meni majburlayapti deb o‘ylamaysiz, xo‘jayin, bizning konda shunaqa tartib bor: “Uch marta ko‘tarmaguningcha joyingda o‘tirolmaysan!” – dedi u.
– Ko‘tarolmasam nima qilay? – yolvordi Ding Gouer. – Bo‘ldi, bir tomchi ham ketmaydi!
Stakanni ikkala qo‘li bilan ushlab, taqirbosh yig‘lamsiragancha uni Gouerning og‘ziga olib bordi:
– Iltimos, xo‘jayin, ichib yuboring, bo‘lmasa joyimda o‘tirolmay qolaman.
Uning oqko‘ngilligidan Ding Gouer erib ketdi. Stakanni olib, tagigacha sipqordi.
– Bor ekansiz-ku, e, barakalla! – jo‘shib ketdi taqirbosh. – Yana ikki-uch stakan ketadimi?
– Yo‘q, yo‘q, ketmaydi! – Ding Gouer stakanni qo‘li bilan yopdi. – Meni tezroq boshliqqa olib bor!
Navbatchi qo‘lini ko‘tardi va soatiga qaradi:
– Hali u bilan ko‘rishishga ertaroq.
– Ish shoshilinch, – jiddiy dedi Ding Gouer, guvohnomasini silkitib. – Shuning uchun ortiq yo‘limni to‘smasang bo‘lardi.
– Ketdik! – ikkilanib bosh irg‘adi posbon.
Ding Gouer oxiri ko‘rinmas yo‘lak sari uning ortidan ergashdi. Qator xonalar, ismlar yozilgan yog‘och lavhali eshiklar.
– Partiya tashkiloti boshlig‘i bilan direktor bu yerda ishlamaydimi?
– Izimdan yuring. Siz uch stakan musallasimni ichdingiz, nima, men sizni bekorga yugurtirishim kerakmi? Ularni ichmaganingizda edi, partiya kotibasiga havola qilgan bo‘lardim, vassalom.
Chiqaverishdagi xira oynada tergovchi o‘z basharasini ko‘rdi-yu, beixtiyor titrab ketdi: charchoqdan rangi ko‘karib, o‘zini tanimadi. Chiqayotganida prujina o‘rnatilgan eshik g‘ichirlab kelib uning orqasiga urildi. Chayqalib, sal bo‘lmasa ag‘darilib tushayozdi, biroq baxtiga taqirbosh qo‘lini uzatib, uni ushlab qoldi. Ko‘z oluvchi quyosh nurining go‘zalligidan boshi aylanib, ko‘z oldi qorong‘ilashdi, oyoqlari paxtaday yumshab, quloqlari shang‘illadi.
– Sal kayfim oshib qolganga o‘xshaymanmi? – murojaat qildi u hamrohiga.
– Qanaqa kayf, xo‘jayin! – qo‘lini siltadi posbon. – Sizday odamning kayfi osharmidi! Bizning bu yerlarda kim bo‘kib ichsa, demak, u ziyoli emas, madaniyatli odam emas. “Quyoshli bahorning oppoq qori” bo‘lganlar bo‘kib ichishmaydi. Siz ana shunaqalardansiz – demak, mast emassiz.
Ravon, tagigacha chuqur o‘ylab aytilgan bu so‘zlarga ishonmay bo‘larkanmi? Taqirbosh ortidan Ding Gouer dumaloq yog‘ochlar uyib qo‘yilgan hovliga chiqdi. Xodalar yo‘g‘onligi bilan ham farq qilardi – diametri ikki metrligi ham, ikki tsunligi ham bor; turi ham har xil: qayin deysizmi, qarag‘ay deysizmi, emanu qayrag‘och deysizmi, baridan bor. Hatto odam tili kelmaydigan nomdagilari ham bor. Botanikadan uning bilimi haminqadar: shularni bilgani ham katta gap. Xodalarning po‘stlog‘i yorilib, chiriy boshlabdi, ulardan spirt hidi kelardi; mastlarga o‘xshab, xodalar oralig‘ida bir necha qaldirg‘och aylanib yurardi. Tergovchi juda katta eman oldida to‘xtadi, biroq xodaning yuqori chetigacha yetolmadi. U mushti bilan to‘q qizil daraxt halqasiga asta urib qo‘ydi va qo‘lida shira tomchilari qoldi.
– Daraxt emas, pahlavon bu! – xo‘rsindi u.
– Bultur uzumdan musallas tayyorlaydigan bir xususiy musallaspaz unga uch ming yuan beraman degandi, – tergovchining gapini ilib ketdi taqirbosh. – Lekin biz sotmadik.
– Unga nimaga kerak ekan bu?
– Mesh yasashga! Meshi emandan bo‘lmagan musallasni musallas deb bo‘lmaydi.
– Shartta sotib yuborish kerak edi, tamom. O‘zi uch mingga arzimaydi ham.
– Biz yakka xo‘jayinlarning tegirmoniga suv quymaymiz! – g‘ijinib dedi taqirbosh. – Bizga desa chirib ketmaydimi, ammo ularni qo‘llamaymiz.
Loshan konidagi jamoatchilik kayfiyatidan Ding Gouerning dili to‘lqinlanib ketdi.
Xodalar ortida holsiz chayqalgancha ikki it xuddi g‘irt mastday bir-birining orqasidan chopardi. Xuddi boya kiraverishdagiga o‘xshagan bahaybat ko‘ppak. Zehn solib qarasang, unga o‘xshamaydi ham.
Shu tariqa ular xodalarni bir-bir aylanib o‘tib, o‘rmonni kesgani ketgandek, ancha ichkariga borib qolishdi. Emanlarning keng va quyuq ko‘lankasi ostida ko‘plab chiroyli zamburug‘lar o‘sib yotardi, chirigan yaproqlar va cho‘chqayong‘oq qatlamlari qoplagan yerdan avrovchi spirt hidi dimoqqa urardi. Ola-bula, bahaybat daraxt tanasiga xuddi yosh bolalarday, g‘ovlab ketgan cho‘chqayong‘oq novdalari tirmashib olgandi. Hammasi pushtirang, burun va ko‘zlari aniq aks etib turibdi, terisidagi ko‘ktomirlar ham bo‘rtiq-bo‘rtiq. Buning ustiga nuqul xoda butchalari orasidan ko‘rinib turuvchi bolalar. Boshini silkib, Ding Gouer hushini yig‘di. Miyasiga davlat ahamiyatidagi va o‘lguday chalkash ish haqidagi vahimali, sirli taassurotlar o‘rnashib olgandi. U kerak bo‘lmagan joyda shuncha vaqtni zoye ketkazgani uchun o‘zini so‘kdi, biroq o‘ylab turib, shunday to‘xtamga keldi: “Topshiriqni yigirma soatdan sal ko‘proq vaqt avval berishdi, bu boshi berk ko‘chadan qanday qilib chiqishni bilib oldim, ming aylantirganing bilan yuqori samarador ko‘rsatkich shu bo‘lmay, tag‘in nima bo‘lsin?” U taqirbosh ortidan yuragiga tosh bosib odimlay ketdi. “Ko‘raylik-chi, u yurib-yurib meni qayerga olib borarkin?”
Ular yana bir choqqina qayinzorni aylanib o‘tgan ediki, oldinda bepoyon kungaboqar dalasi paydo bo‘ldi: quyoshga qaragan boshlar tukdor poyali kungaboqarlarning yam-yashil tanalari uzra zarrin dog‘larday ko‘rinardi. Tergovchi qayinning shirin hididan yutoqib nafas oldi va kuz manzarasini to‘yib tomosha qildi. Qayinning oppoq qobig‘i hali qurimagan, silliq, yaltiroq va nafis edi. Tana hali o‘sishdan to‘xtamagandi: yoriqdan yanada yoshroq po‘st ko‘rinib turardi. Tanaga binafsharang-qizil tillaqo‘ng‘iz o‘rnashib olgandi: katta, yo‘g‘on – shappa tutib olging keladi.
– Hov anavi yerda, kungaboqarlar ortidagi tomi qizil uychalarni ko‘ryapsizmi, partiya kotibi bilan direktorni o‘sha yerdan topasiz. – Pos­bonning ovozida favqulodda xursandlik sezilardi.
Aftidan, uylardagi xonalar o‘ntadan kam emasdi. Qalin o‘sgan kungaboqarlar uzra qizil tom yaqqol ajralib turardi. Kungaboqar poyalari yo‘g‘on-yo‘g‘on, yaproqlari keng – suyuq o‘g‘itni ayashmagan ko‘rinadi. Quyosh nuri ostida u boshqacha – tillarang tusda tovlanadi. Tabiat manzarasi g‘oyatda fusunkor edi, butun vujudni lazzat, xotirjamlik, teran hamda vazmin ruh chulg‘ab oladi. U o‘zidan bu tuyg‘ularni silkib haydaganda yo‘lboshlovchi qorasini o‘chirib bo‘lgandi. Ding Gouer uni qidirib topishga urinib ko‘rdi, qayin daraxtiga irg‘ib chiqdi – posbonni quturgan to‘lqinlar orasidagi qayiqday tasavvur qildi. Uzoqda, baland terrikon uzra hamon tutun buruqsir edi, ammo tongdagi kabi manzarador emasdi. Ko‘mir koni ustida, ochiq osmon ostida odamlar qumursqaday g‘imirlar edi, pastda esa mashina va aravalarning butun bir galasi ko‘rinardi. Odamlarning ovozlari va jonivorlarning qichqiriqlari elas-elas quloqqa chalinardi. Tergovchi qulog‘imga bir nima bo‘lganga o‘xshaydi, deb o‘yladi: u bilan borliq olam o‘rtasida go‘yo shaffof devor ko‘tarilgandek edi. Kon chohi yonida shoshmasdan, ammo aniq tarzda haligi sariq texnikaning qo‘llari yoyilib yotardi. Tergovchining boshi aylandi, bukilib, xodaga cho‘nqaydi. U o‘zini shiddatli to‘lqinlar orasida charx urayotgandek his qildi. Taqirbosh rostdanam allaqayoqqa g‘oyib bo‘lgandi. Ding Gouer qayindan sirpanib tushdi-da, kungaboqar dalasi tomon yo‘l oldi.
Beixtiyor o‘zining fe’l-atvori to‘g‘risida o‘ylay boshladi. Oliy rahbariyat hurmat qiladigan tergovchi suvdan qo‘rqqan laychadek atrofga ko‘z solgani qayin xodasi ustiga chiqib olayapti. Holbuki, uning bu harakatlari favqulodda muhim tergov ishining bir qismi bo‘lishi muqarrar, bordi-yu, dalillar isbotini topsa, butun dunyo larzaga kelsa, ehtimol. Ustiga-ustak fotosuratlar paydo bo‘lsa-chi? Xalq kulaverib ichagi uzilishi turgan gap. U baribir ozgina kayfi borligini his etdi. “Yo‘q, bu taqirboshda bir gap bor. Tentak, g‘irt tentak”. Shu zahoti xayolot qushi qanotlarini keng yozib parvoz qila ketdi. “Kim bilsin, balki u anavi jinoyatchilar – chaqaloqxo‘rlardan bittasidir”. Xodalar orasidan chiqib kelar ekan, Ding Gouer qaytish yo‘lini chamalay boshladi: “Tuzoq to‘la yo‘lga chiqarib qo‘yishdi. Ammo mening nimalarga qodirligimni bilishmaydi”.
U papkasini qo‘ltig‘iga qisdi. Uning ichida qandaydir qattiq va zalvorligina narsa bordek edi: papkada hujjatlardan tashqari yana bitta to‘pponcha yotardi. Qurol odamda jasorat va ishonch paydo qiladi. Tergovchi afsus ila qayin, eman va boshqa xodalarga – o‘zining hamkasblariga so‘nggi bor nazar tashladi. Yo‘g‘on, naqshdor kesiklar nishonga o‘xshardi. Daraxt to‘nkalariga qarab qanday otishlarini tasavvur qildi, oyoqlari esa kungaboqar dalasining ochiq joyiga olib kelgandi.
Buni qarangki, shundoq biqinda kon ishlab turibdi-da, shu yerning o‘zida ovloqqina kishloq, demak, odamzodning qo‘lidan har narsa kelarkan-da. Boshini ko‘tarib kungaboqarlarga boqqancha olg‘a qarab ketdi. Ular jilmayib, go‘yo unga ta’zim bajo keltirar edilar, ammo zumrad-yashil va och sariq yuzlarda munofiqlik va g‘addorlik aks etardi. Quloqlarida nafratomuz kulgi jaranglardi. Kattakon yaproqlar shamolda shatir-shutur qilib silkinardi. Papkani qattiqroq qisib, boshini baland ko‘tarib, ko‘kragini g‘oz tutgancha qizil uycha tomon odimlab ketdi. Tergovchi uychaga qarar ekan, kungaboqarlardan qo‘rqinch his etdi. Muzdek, oq tukli.
Eshikni itarib ochib, Ding Gouer uyga kirdi. Mana, nihoyat shuncha kechinmalaru taassurotlardan keyin u kon direktori va partiya qo‘mitasi kotibi huzurida turibdi. Har ikkala ishboshi ham ellik yoshlar atrofida. Bo‘g‘irsoqday dum-dumaloq, qon yugurgan yuzlari soyada qaynatilgan tuxumni eslatadi, generallarga xos tarzda qorin qo‘ygan. Egnilarida ixcham kulrang french. Istarali, yuzlarida mavqelariga munosib samimiy tabassum zohir. Ularning egizaklar ekaniga shubha yo‘q. Har ikkalasi tergovchi bilan qo‘l berishib samimiy so‘rashdi. Demak, qo‘l berib ko‘rishish qoidasini ham tushunishadi: bo‘sh ham emas, quyuq ham, yumshoq ham emas, qattiq ham. U a’zoyi-badani xuddi pechkadan hozir sug‘urib olingan batatday bozillab ketayotganini his qildi. Shu choq papkasini tushirib yubordi.
O‘q ovozi yangradi.
Papkadan ko‘kish tutun buralib chiqa boshladi, devor parchalari to‘kilib tushdi. Qo‘rquvdan yana bavosil xuruj qildi. Otilgan o‘q yo‘nalishini kuzatar ekan, “Sharqiy dengizdagi Nechja jasoratlari” suratiga ko‘zi tushdi. Musavvir oppoqqina va do‘mboqqina bolakay deb tasavvur qilgan Nechjaning nozik yerini o‘q yulib o‘tgandi.
– To‘g‘ri nishonga borib tegdi-ya!
– Qushcha boshini chiqardi-yu, asfalasofilinga uchdi-ketdi.
Qattiq xijolat bo‘lib Ding Gouer darhol papkani yerdan oldi, to‘pponchani chiqardi-da, saqlagich ichiga joyladi.
– Axir saqlagich ichiga joylaganim aniq edi! – g‘udrandi u har ikkala boshliqqa murojaat qilib.
– O‘qsiz miltiq ham yilda bir marta otiladi, deydilar-ku.
– Ishqiboz merganlarning otishma o‘yinlarini har qadamda ko‘rish mumkin.
Direktor va partqo‘mita kotibi uning yonini olib gapirishlaridan tergovchi battar xijolatdan yonmoqda edi. Bu yerga kelgandagi ruhlanish va qahramonlikdan asar ham qolmagandi. U hatto “ma’qul” degandek bosh irg‘ab qo‘ydi. Keyin shaxsiy guvohnoma va tavsiyanomani qidira boshlagan edi, biroq mezbonlar qo‘l silkishdi.
– Xush ko‘rdik, o‘rtoq Ding Gouer!
– Konga xush kelibsiz, ishimiz bo‘yicha farmoyishlar kutyapmiz!
Mening kelganimni qayerdan bilasizlar, deb so‘rash noqulay edi va u xijolat ichida burnini artdi:
– O‘rtoqlar, men yosh bolalarni yeyish haqidagi ishni tergov qilish uchun o‘rtoq N. farmoyishi bilan sizlarning shaxtangizga keldim, ish nihoyatda muhim va maxfiy.
O‘n soniyacha mezbonlar bir-biriga qarab qolishdi, keyin esa chapak chalib, qah-qah urib kulib yuborishdi:
– Bunga jiddiy qarashingizni so‘rayman! – xo‘mraydi Ding Gouer. – Jin Ganjuan, Jyuguo shahar qo‘mitasi targ‘ibot va tashviqot bo‘limi boshlig‘ining hozirgi muovini, bu ish bo‘yicha birinchi gumondor, axir u sizlarning shaxtangizdan-ku.
– To‘g‘ri, – direktormi, kotibmi, ma’qulladi. – Bo‘lim boshlig‘i Jin bir vaqtlar bizda boshlang‘ich maktabda o‘qituvchi bo‘lib ishlardi, g‘oyat qobiliyatli va tartibli edi, unaqasi kam uchraydi.
– Ana shu o‘rtoq haqida gapirib bering!
– Albatta-da, yeb-ichib, bir yo‘la gaplashib ham olamiz.
Ding Gouer rad etishga ulgurmadi: uni ziyofatlar zaliga yetaklab ketishdi.

II

Assalomu alaykum, muhtaram ustoz Mo Yan!
Keling, tanishaylik: men – Li Idou.
Fan nomzodiman. Jyuguo Musallaspazlik akademiyasida tadqiqotlar bilan shug‘ullanaman. Li Idou – mening adabiy taxallusim, haqiqiy ismimni aytmaganim uchun kechiring. Bugun siz adabiy doiralarda taniqli odamsiz (men mubolag‘a qilmayapman) va menga taxallus nega kerakligini sizdan boshqa kim ham bilardi. Jismim Jyuguoniki bo‘lsa, jonim adabiyotniki, uning bahri muhitday bepoyon kengliklarida ketayotirman. Shu boisdan ham mening ilmiy rahbarim, shuningdek, xotinimning otasi, qaynonamning eri, qaynotam – “Tyanshan tog‘i” – agar keng ma’noda aytsa, agar shunchaki aytadigan bo‘lsam, “qaynota” vassalom – professor Yuan Shuan’yuy ko‘pincha menga “sen o‘z ishing bilan shug‘ullanmayapsan”, deb ta’na qiladi, hatto qizim bilan ajrashasan, deb po‘pisa qiladi. Ammo men qo‘rqmayapman, adabiyot uchun o‘zimni jahannamga tashlashga-da tayyorman, olov dengizidan oshib o‘taman, uning uchun o‘l desalar o‘laman, qol desalar qolaman, xalatim haddan tashqari tor kelib qolganiga ham achinmayman.
Men unga har doim javob beraman: “O‘z ishingni qilmayapsan deganingiz nimasi? Tolstoy harbiy edi, Gorkiy novvoyxonada ishlagan va idish-tovoq yuvgan, Go Mojo shifokorlikka o‘qigan, Van Men Yangi demok­ratik yoshlar uyushmasi Pekin bo‘limi kotibining o‘rinbosari bo‘lgan. Adabiy ijod bilan shug‘ullanish uchun ularning barchalari kasblaridan voz kechmaganmilar? Qaynotam menga tushuntirish uchun jonini jabborga berardi, men esa Juan Szidan ibrat olib, unga nafratomuz ko‘zimning qiri bilan qarardim. Faqat men buni unchalik qoyillata olmayman, nigohimdagi g‘azabni butunlay yashirolmayman. Ammo Lu Sin ham buni qoyillatolmasdi, to‘g‘rimi? Siz hammasini bilasiz, men Sizning boshingizni qotiryapman xolos. Bu “Hikmatlar”ni Konfutsiy eshigi oldida yod olish, qilichbozlik san’atini Guan Yuy qarshisida namoyish etish yoki Jin Ganjuan oldida musallasni qanday ichish haqida safsata sotish bilan baravar. Biroq taomildagidek, o‘zimizning hikoyamizga qaytaylik.
Muhtaram ustoz Mo Yan, men Sizning barcha buyuk asarlaringiz bilan jiddiy tanishib chiqdim. Qoshingizda yetti bukilib ta’zim qilaman, ilohiy lazzat oldim, ruhim bu olamni tark etib, nirvanaga tushib qoldi. Bu Go Mojoning qandaydir “Qaqnus nirvanasi”, Gorkiyning “Mening universitetlarim”ini eslatadi. Hammasidan ham Sizning musallasdan hech qachon mast bo‘lmaydigan ilohdek kayfiyatingiz meni ko‘proq hayratga soladi. Men Sizning har bir essengizni o‘qidim, unda Siz “musallas bu – adabiyot”, “musallaslar turini bilmaydigan odam adabiyot haqida og‘iz ocha olmaydi”, deb yozasiz. Bu so‘zlardan ko‘zim moshday ochildi, go‘yo ko‘z oldimni to‘sib turgan parda yo‘q bo‘ldi. “Yuragingni och va “maotay” chelagi bilan sug‘or”.
Sayyoramizda musallasning qandayligini biladigan odam ko‘p deganda yuztacha chiqar. Sizni istisno qilganda, albatta. Musallasning tarixidan uning tayyorlanishi, tasnifi, kimyoviy tarkibi va tabiiy xossasigacha – bularning barini men besh qo‘lday bilaman, shuning uchun ham adabiyot shaydosiman. O‘zimni adabiy asarlar yoza olaman, deb bilaman. Sizning mulohazalaringiz men uchun xuddi bir kosa musallas. Hatoyama hibsga olishidan oldin, Li Yuyxe onasi – Li xolaga bergan musallasga o‘xshab, kishiga ishonch bag‘ishlaydi. Endi murabbiy Mo Yan, Sizga bu maktubni nega yozayotganimni tushungan bo‘lsangiz kerak? Shogirdingiz yetti bukilib ta’zim bajo keltiradi.
Yaqinda Sizning asarlaringiz asosida ishlangan “Qizil gaolyan” filmini ko‘rdim, uni ishlashda Siz o‘zingiz ham ishtirok etgan ekansiz. Tomoshadan keyin shunaqangi hayajonlandimki, deyarli butun tun mijja qoqmadim, musallasni kosalab ichdim. Ustoz, Sizdan shunchalik minnatdormanki, Siz – Jyuguomizning faxrisiz! Shahar qo‘mitasining barcha rahbarlariga maktub yozishni va ular Sizni shimoli-sharqiy chuqurlikdagi Gaomingizdan chiqarib olishlarini talab qilishni ko‘nglimga tugib qo‘ydim – Siz biz bilan birga bo‘lishingiz kerak. Men barcha yangiliklardan Sizni xabardor qilib turaman, ustoz.
Muhtaram murabbiy Mo Yan, men shu qadar noshud va nobakormanki, sizga yozayotgan maktubimda nimalar deyishni ham bilmayman. Bir hikoyamni ilova qilyapman, tanqidiy fikrlar aytib, jo‘yali maslahatlar berishingizni so‘rayman. Men buni “Qizil gaolyan”ni ko‘rgach, tunda uyqum kelmay bitdim. Ichib olib yozgan edim, qalamim qog‘oz ustida shamolday shiddat bilan harakatlanardi. Iltimos, ustoz, o‘qib chiqsangiz, ma’qul desangiz, e’lon qilishga loyiq deb topsangiz, unda Sizdan bu borada yordam berishingizni umid qilib qolaman.
Bitmas-tuganmas ijodiy ilhom sohibi bo‘lmish ustozga cheksiz hurmat va beg‘ubor istaklar bilan
shogirdingiz Li Idou
P.S.: Bordi-yu, Sizda musallas taxchil bo‘lsa, bilib qo‘yishingizni istardim: shogirdingiz o‘sha zahoti muhayyo qilgay.

III

Muhtaram musallasshunoslik nomzodi!
Xatingizni va “Musallas ruhi” asaringizni oldim, tashvishlanishga hojat yo‘q.
Men o‘zim tuzuk-quruq ma’lumot olganim yo‘q, shu bois universitetlarda tahsil olganlarni qattiq hurmat qilaman, fan nomzodlari va Sizdek tadqiqotchilar haqida-ku, gapirmasa ham bo‘ladi.
Bizning kunlarda adabiyot bilan shug‘ullanib, kishi dono bo‘lishi amri mahol. Kasbimiz vakillari bundan ortiq hech nima qila olmasliklarini o‘ylab, uf tortadilar-da, oldingi ishini qilishdan boshqaga yaramaydilar. Li Si degan bir odam “Meni it deya ko‘rmanglar” nomi ostida bir nima yozgan va unda turli qalang‘i-qasang‘ilar, bezorilar hayotini tasvirlagan. Ana shunaqa, odamlarni yo‘ldan urish va laqillatish, o‘g‘rilik qilish va boshqa ishlar bilan shug‘ullanish qo‘llaridan kelmagach, ular o‘ylab qolishadi: “Hm, biz ham yozuvchilik qilsak qalay bo‘larkin?” Hech narsaga shama qilayotganim yo‘q, ammo Siz ham bu kitobni topib, o‘qib chiqsangiz yomon bo‘lmasdi.
Siz fan nomzodisiz, musallasshunoslik sohasida tadqiqotlar bilan shug‘ullanasiz va mening Sizga qattiq havasim keladi. O‘ylashimcha, Sizning o‘rningizda bo‘lganimda bu kasbni hech qachon almisoqdan qolgan adabiyotga almashmagan bo‘lardim. Nahotki Xitoyda, har atrofni musallas hidi tutgan zaminda musallasshunoslik bo‘yicha tadqiqotdan ko‘ra istiqbolliroq, kelajagi porloqroq amaliy mashg‘ulot bor bo‘lsa?! Ilgari shunday deyishardi: “Kitoblarda oltin koshonalar sotib olasan, kitoblar senga xirmon-xirmon don beradi, kitoblarda oy chehrali, charos ko‘zli parizodlarni ko‘rasan”.
Ammo o‘tgan asrlarning oqsoch moziyi endi sondan chiqqan. “Kitob” so‘zini endi “musallas” so‘ziga almashtirish kerak. Loaqal Jin Ganjuan bo‘lim boshlig‘ining muovinini olib qarang: bir dengiz musallasni ichib yuborish sharofati bilan yulduzga aylanib, Jyuguo aholisi uni boshiga ko‘tarmayaptimi? Insof bilan ayting-chi, qaysi yozuvchi sizlarning Jin – bo‘lim boshlig‘ining muovini bilan teng keladi? Shu bois, og‘ayni, Sizning qaynotangiz gapiga quloq solishingizni, musallas haqidagi fan bilan joningizni berib, jiddiy shug‘ullanishingizni, haq yo‘ldan toyilmasligingizni va navqironlik damlaringizni xazon qilmasligingizni so‘rayman.
Siz essemni o‘qiganingizdan keyin adabiyotchi bo‘lishga qaror qilganingizni yozibsiz. Uzr, oldingizda qattiq gunohkorman. Qanaqasiga “musallas bu – adabiyot” bo‘larkan, qanaqasiga “musallaslar navini bilmagan odam adabiyot haqida og‘iz ochmasin” ekan?! Xumor chog‘ida og‘zimdan chiqib ketgan bo‘lsa bordir va bunga ishonish kerak emas. Aks holda mendek nobakorning rostdanam yorug‘ olamda yashashga haqqim yo‘q edi.
Sizning asaringizni diqqat bilan o‘qib chiqdim. Nazariy tayyorgarligim nochorligini tan olaman, go‘zal narsani ham tuzukroq ajratolmayman, shu bois birovlarning ishiga tumshuq suqmoqchi emasman. Sizning asaringizni “Fuqaro adabiyoti” tahririyatiga yubordim. U yerda bugungi Xitoydagi eng yetuk adabiy muharrirlar to‘plangan va bordi-yu, Siz “ming chaqirimni bir sakrab o‘ta oladigan chavandoz” bo‘lsangiz, o‘ylaymanki, Sizga o‘z Bo Leyingiz topiladi.
Bu yerda musallas uncha taxchil emas, meni o‘ylab aytgan gaplaringiz uchun minnatdorman.
Sog‘lik va omonlik tilayman!
Mo Yan

IV

“Musallas ruhi”

– Qadrli do‘stlar, qadrli talabalar, Musallaspazlik akademiyasida ma’ruza o‘qishga taklif etilganimni bilgach, bu beqiyos sharaf, fevral izg‘irini o‘rtasidagi bahor shabadasi kabi mening qip-qizil o‘t pufagimni, ko‘ktomirli ichagim va moviy o‘pkamni, shuningdek, barcha ishlar zalvorini itoatkorona zimmasiga olgan jigarimni chulg‘ab oldi. Asosan ularning alohida qobiliyatlari tufayli men qarag‘ay va sarvdan ishlangan, rang-barang sadaflar bilan bezatilgan mana bu ilohiy minbar ortida turib, sizlarga ma’ruza o‘qish imkoniyatiga ega bo‘lib turibman. O‘zingiz bilganingizdek, tanaga kelib tushadigan alkogolning ko‘p qismi jigardan o‘tayotib parchalanadi…
Salobatli sukunat qa’rida Musallaspazlik akademiyasi katta umumiy auditoriyasining baland minbari ortida turib Jin Ganjuan o‘z burchini ado etmoqda. Birinchi ma’ruzasida u ko‘lamdor va chuqur ma’noga ega mavzu – “Musallas va jamiyat” mavzusini ochib beradi – hech qanday aniq ma’lumotlarga tayanmay, go‘yoki yuqori lavozimdagi, taniqli rahbarlarga xos tarzda. Hammaga yuqoridan qarab, go‘yo Yaratgan kabi, og‘ziga kelganini gapirar, o‘tmishu kelajak haqida safsata sotardi. Ma’ruza o‘qishga tak­lif etilgan nomdor mutaxassis sifatida u ma’ruza mazmunini mutlaqo ramkalar bilan chegaralamaydi. U qanotli Pegas kabi shiddat ila tutqich bermay falaklarda parvoz qila oladi, ammo vaqti-vaqti bilan yerga qaytishga majbur. Miyasiga kelgan hamma narsani gapirsa-da, har bir jumlasi bevosita va bilvosita mavzuga daxldor.
Akademiyaning barcha – to‘qqiz yuz nafar talabasi, shuningdek, professor-o‘qituvchi, assistentlari va kallalari shishgan institut rahbarlari es-hushidan ayrilgandek unga boshdan-oyoq qarab turardilar – ulkan yoritqich oldida mitti yulduzchalar turgandek edi go‘yo. Bu ajoyib, quyoshli bahor tongida minbar ortida turgan Jin Ganjuandan taralayotgan shu’la olmos parma kabi teshib o‘tmoqda, bundan ko‘zlar og‘rib ketmoqda edi. Ana, tinglovchilar orasida professor Yuan Shuan’yuy ham bor. U oltmishni qoralagan. Ashaddiy qaysarlik ila boshini baland ko‘tarib olibdi, oq sochlari hilpirardi, o‘zini ko‘rkam tutardi. Sochining har bir tolasi kumushday tovlanar, yuzlari qip-qizil, ulug‘vor qad-qomatli – u dao bilimdoniga o‘xshardi va dao bilimining buyuk allomasi kabi yorug‘ dunyo lazzatlaridan voz kechgan, “puch bulut”u “yovvoyi turna”ga o‘xshardi.
Uning kumushrang sochi boshqa boshlar orasida aniq-tiniq ajralib turardi – xuddi qo‘y podasiga kirib qolgan tuyaday. Mening ilmiy rahbarim bo‘lmish bu muhtaram qariyaning o‘zi bilangina emas, xotini bilan ham tanish edim. Keyinchalik men uning qiziga oshiq bo‘lib qoldim, so‘ng unga uylandim, shu tariqa u va xotini, tabiiyki, menga qaynota va qaynona bo‘lishdi. Shu kuni men ham auditoriyada edim: zero men fan nomzodi, Musallaspazlik akademiyasida tadqiqotlar o‘tkazaman, qaynotam esa mening ilmiy rahbarim. Musallasning ruhi va mohiyati – mening ham ruhim, mening ham mohiyatimdir, bu ushbu maqolaning mavzui hamdir. Adabiyot bilan bo‘sh vaqtlarimda shug‘ullanaman, chinakam adabiyotchi majburiyatlarini zimmamga olmaganman va qalamimga to‘la erkinlik berib qo‘yganman, yozayotganimda ichishim ham mumkin. Zo‘r musallas! Ha, musallasmisan-musallas-da! Musallasjon musallas, oltin qo‘llar yasar, bas! Bizning musallasdan ichmabsiz, bu dunyoga kelmabsiz! Iching bizning musallasdan, dono bo‘lgaysiz birpasda! Musallasli qadahni lokli barkash ustiga qo‘yaman va ataylab qilgandek, ko‘z oldimda katta auditoriya suza boshlaydi. Laboratoriyada esa, shaffof shishalar ichida qizil musallas har xil rangda tovlanib quyila boshlaydi. Kunduz chiroqlari guvillaydi, musallas qonga oqib kiradi, fikrlar vaqt oqimiga qarshi oqadi. Jin Ganjuanning ensiz, g‘oyat harakatchan yuzi qandaydir jozibali ko‘rinadi. U – Jyuguoning sharaf-shoni va faxri, o‘quv yurtimiz talabalarining xushqomati. Homiladorlar tug‘ilajak farzandlari Jin Ganjuan kabi bo‘lishini istaydilar. Kelinlar qayliqlarining unga o‘xshagan bo‘lishlarini orzu qiladilar. Musallassiz ziyofat ziyofat emas, Jin Ganjuansiz Jyuguo Jyuguo emas. U katta qadahni oxirigacha sipqoradi, ipakday mayin, nam lablarini shoyi ro‘molcha bilan odob ila artadi. Tiqinlashtirish fakultetining birinchi go‘zali Van Gosyan dunyodagi eng chiroyli guldor yubkada, o‘rganib qolgan harakatlari bilan qadahni yana to‘ldiradi va taklif etilgan professorlarning minnatdorona nigohi ostida pomidorday qizarib ketadi – aytish mumkinki, uning qizil lunjida baxtning bulut parchasi paydo bo‘ladi. Ishonchim komilki, zaldagi qizlarning ko‘pchiligi rashk o‘tida yonardi, ko‘plar unga hasad qilardi, ayrimlari g‘azabdan hatto tishini g‘ichirlatardi. Jin Ganjuanning ovozi jarangdor edi, so‘zlar o‘zi oqib kelaverardi, tomog‘ini qirishiga ham hojat qolmasdi. Yo‘talib olish odati yetuk shaxsning arzimas kamchiligi bo‘lib, uning to‘kisligiga aslo putur yetkazmasdi.
– Qadrli do‘stlar, qadrli talabalar, – dedi u. – Iste’dod oldida ko‘r-ko‘rona ta’zim qilish kerak emas. Iste’dod – bu mashaqqatli mehnat va fidoyilikdir. Albatta, barcha moddiyunchilar ham ayrim odamlarda ba’zi a’zolar boshqalaridan ko‘ra ko‘proq rivojlanishini inkor etmaydilar. Ammo bu hali hech narsani bildirmaydi. Faraz qilaylik, menda tug‘ilganimdanoq alkogolni parchalash imkoniyati ancha baland, bordi-yu, bu iste’dodimni tinimsiz mashqlar bilan rivojlantirmaganimda, men mast bo‘lmasdan turib ko‘p ichish mahorati, san’atida bu qadar ajoyib darajaga erishmas edim.
– U kamtar, o‘zi haqiqiy iste’dodli odamlar kamtar bo‘ladi, o‘z iste’dodi bilan maqtanadiganlar esa bu darajaga yetmaydilar. Sen xitoy musallasidan yana bir qadahni chiroyli qilib ko‘tarasan. Soqiy xonimcha esa noz bilan uni to‘ldiradi. Horg‘in qo‘lim bilan o‘zimga quyaman. Hozir bo‘lganlar xuddi bir-birini taniganday ayyorona kulib qo‘yadilar. “Shoir Li Bonikida bir kosa musallas yuzta a’lo she’rga teng” .
Li Bo men bilan teng bo‘lar ekanmi, u pul olgani hamyoniga qo‘l suqdi. Menga buning zaruriyati yo‘q, xohlasam, laboratoriyadagi musallasdan ichaveraman. Li Bo – adabiyot arbobi, men esa – havaskor va bo‘sh vaqtimdagina adabiyot bilan shug‘ullanaman. Yaxshi bilganlarim haqida yozishga meni Yozuvchilar uyushmasidagi bo‘limimiz raisining muovini ko‘ndirdi – tez-tez unga laboratoriya musallasidan oborib turaman. Bu meni laqillatmaydi. Xo‘sh, u ma’ruzasida nimalarni kelishib oldi? Kelinglar, biz, Akademiyaning barcha to‘qqiz yuz nafar talabasi, bunaqa mitti xo‘tikchalarning qulog‘ini ding qilib, bir yoqadan bosh chiqaraylik.
Mitti xo‘tikchalar. Mehmonimiz professor, bo‘lim boshlig‘i muovini Jin Ganjuan yuz ifodasi va o‘zini tutishi bilan ulardan uncha farq qilmasdi. Minbar ortida turib boshini aylantirib, dumini silkitganda haddan tashqari yuvosh ko‘rinib ketardi.
– Mening musallas bilan munosabatlarim tarixini kuzatish uchun qirq yil ortga qaytish kerak, – davom etdi u. – Qirq yil oldin, chor atrof davlatimiz tashkil etilganini nishonlayotgan bir paytda men endi onam quchog‘ida o‘sib kelayotgandim. Bundan oldin ma’lum bo‘lishicha, otam bilan onam xuddi boshqalarday telbalarcha suyunishgan. Quvonchli voqealarning bu silsilasi vaziyatga telbalarcha mukkasidan ketish bilan bog‘liq, hamma narsa ko‘klarga ko‘tarilgan, chunki men telbalarcha quvonch mahsuliman, uning qo‘shimcha mahsulotiman. Kasbdoshlar, barchamiz musallas bilan nechog‘li telbalarcha sevinch bog‘liq ekanini bilamiz. Zero karnaval musallas xudosi bayrami munosabati bilan ekani muhim emas, musallas xudosi bayramida Nitshe tug‘ilganligining to‘g‘riligi ham muhim emas. Muhimi shundaki, ota-onam muhabbati mahsuli bo‘lganim va mana shu narsa meni musallas bilan qismatim bog‘liqligini oldindan belgilab bergan.
Unga yozilgan qog‘ozni ochib va o‘qib bo‘lib, muloyimlik bilan dedi:
– Men partiyaning siyosiy va mafkuraviy xodimiman. Nahotki men idealizmni targ‘ib etolsam? Men – sochimdan tovonimgacha moddiyunchiman. “Modda birlamchi, ong ikkilamchi” – bu so‘zlar, men har doim baland ko‘targan va bundan keyin ham ko‘taradigan jangovar bayroqqa zar iplar bilan tikilgan. Inson shahvat ustida o‘zining foniy jismini tark etib, hamma joyda aylanib yuruvchi pok ruh bo‘la olarmidi? Mayli, qadrli kasbdoshlar, vaqt bu – qimmatbaho narsa, vaqt – pul, vaqt bu – hayotning o‘zi va bizning bunday bachkana narsalarga o‘ralashib yurishimizga hojat yo‘q, chunki bugun tushda bazm, u yerda men sarmoyadorlar va birodarlarga xizmat qilishim kerak. Ular Maymun musallasining birinchi festivalini qo‘llab-quvvatlaydilar, shu jumladan, kelib chiqishi xitoy bo‘lgan amerikaliklar bor, Gonkong va Makaodan qardoshlarimiz kelishgan, beodoblik bilan ularni zarracha xafa qilib qo‘ymasligimiz kerak.
Men orqa qatorda o‘tirardim, Jin Ganjuan Maymun musallasi haqida so‘z qotganida, qaynotamning bo‘yin tomirlari tortishganini va qip-qizarib ketganini ko‘rdim. Yarim umri davomida bu afsonaviy, mo‘jizakor musallas qariyaga tinchlik bermay kelardi. Maymun musallasining ishlab chiqarila boshlashi, bu afsonaviy ichimlik voqelikka aylanishi, uni idishlarga quyish mumkin bo‘lishdek quvonchli voqea Jyuguoning ikki millionlik aholisi tushlarigacha kirib chiqardi. Buning uchun maxsus guruh tashkil etilgan, shahar hokimiyati katta mablag‘ ajratgan, qariya shu guruhga boshchilik qiladi, shunday bo‘lgach, undan boshqa kim ham jon kuydirsin? Yuzi ko‘rinmayotgandi, ammo uning yal-yal yonayotganini ko‘z oldimga keltira olaman.
– Qadrli talabalar, bir vaqtlar fashistlar boshlig‘i Gitler yosh nemislarni “tozi itdek chaqqon, teridek mayin va po‘latdek qattiq” ko‘rishni orzu qilgan edi. Ammo yo‘q, birgina, hatto eng yaxshi o‘xshatishni ikki marta takrorlash mumkin emas, boz ustiga uni o‘ylab topgan odamdan yer yuzidagi inson zoti borki, hammasi nafratlansa. A’lo sifatli chet el molidan ko‘ra uzoqqa yaroqsiz va dag‘alroq milliy mahsulotni ishlatgan ma’qul. Bu masala jiddiy, bunda zarracha ehtiyotsizlik qilish mumkin emas. “Barcha darajadagi rahbar xodimlar hushyor bo‘lishlari va hech qachon beparvolikka yo‘l qo‘ymasliklari kerak”.
Ha, “Har qanaqa, eng ramzli o‘xshatish ham oqsaydi” – bu Leninning so‘zlari; “O‘xshatishsiz adabiyot bo‘lmaydi” – Tolstoy shunday degandi. Biz musallasni jononga qiyos qilamiz, boshqalar jononni musallasga o‘xshatishadi. Bu shuni anglatadiki, musallas bilan jonon o‘rtasida haqiqatan ham qandaydir umumiylik bor, umumiylikdagi o‘ziga xoslik musallas va jonon o‘rtasidagi tafovutni belgilaydi. Biroq musallasda jononning nazokatini haqiqatan ham ilg‘ay oladigan odamlar juda oz, bu shu qadar noyobki, xohlang anqoning urug‘i deng, xohlang qaqnusning pati.
Uning nutqi o‘sha kuni hammani larzaga soldi. Bilimlari uncha chuqur bo‘lmagan biz talabalaru chalasavod aspirantlar ular ichgan musallaschalik hatto suv ham icholmagan bo‘lardik.
– Haqiqiy bilim amaliyotdan olinadi, qadrli talabalar. Merganning mahorati otilgan o‘qlarning miqdori bilan ortadi, ichkilik mahorati – ichilgan musallasdan. Muvaffaqiyatga olib boradigan qisqa yo‘l yo‘q va faqat xatarlarni pisand qilmagan botirlargina notekis tog‘ so‘qmog‘idan yurishda davom etaveradilar, baland cho‘qqilarga yetib borganlaridan lazzat oladilar!
Biz haqiqat yog‘dusiga ko‘mildik va auditoriya gulduros qarsaklardan larzaga keldi.
– Hamkasblar, bolaligim qiyinchiliklarda o‘tdi. – Barcha buyuk insonlar azob-uqubatlar bahri muhitidan oshib o‘tganlar va u ham istisno emas. – Men musallas ichgim kelardi, ammo musallas yo‘q edi.
U o‘shandagi og‘ir sharoitlarda musallas o‘rniga ichini toblantirish uchun texnik spirt ichganini hikoya qilib berdi va menda bu favqulodda tajribani sof adabiy tilda tasvirlash istagi paydo bo‘ldi. Musallasni bir ho‘plab, qadahni lok barkashga sharaqlatib qo‘yaman. Tun cho‘kadi, Jin Ganjuan qayerdadir yo‘lning yarmida bo‘lim boshlig‘i muovini bilan qolib ketgandi. Egnida yirtiq yomg‘irpo‘sh, menga ketdik deganday qo‘l silkitdi-da, qadrdon joylaridan olib ketdi.
Sovuq qish tuni. Oy to‘lib qolay degan va osmonni to‘ldirib sochilgan yulduzlar Jin Ganjuanning qishlog‘idagi uy va ko‘chalarni yoritardi, tollarning shox va barglari, olxo‘ri gullari qurib bitgan. Yaqinda kuchli qor yoqqandi, shundan keyin ikki marta quyosh ko‘rindi, uning nurlari qorni eritib yubordi, uylarning poxol bo‘g‘otlarida billur sumalaklar osilib turardi. Yulduzlarning yorqin shu’lasi sumalaklarda elas-elas aks etar, tom va daraxtlardagi qorlar jimir-jimir qilardi. Boshliq muovini Jinning tasvirlab berishicha, bu qishki tun, aftidan, shamolsiz edi, chunki qattiq sovuq zabtidan daryodagi muz yorila boshlagan, kech tunda muzlarning qarsillab yorilishi yanada yaqqolroq quloqqa chalinardi. Asta-sekin chor atrofga sukunat cho‘kadi. Olisdagi chekka shaharcha bo‘lgan Jyuguo qattiq uyquda. Qachonlardir boshliq muovini Jinning “Folksvagen-santana”sida ushbu muborak joylar bilan tanishish, har bir tepalik, har bir jilg‘a, har bir maysa, har bir daraxt shunday iliq tuyg‘u, shunday huzur uyg‘otadigan joydagi muqaddas yombilarni ko‘rish imkoni nasib etar. Buni qarang-a, muhtojlik hukm surgan bu abgor qishloqchadan asta-sekin Jyuguoni nurga chulg‘agancha musallas mash’ali ko‘tarila boshlagandi. Uning o‘tkir yog‘dusi ko‘zni qamashtirardi, ular qaynoq yoshlarga to‘ladi, yurakni g‘ayrioddiy hayajon qamraydi: eski siniq beshik ham beshik, uni hech nima bilan almashtirib bo‘lmaydi. Bugungi ahvolga qarab gapiradigan bo‘lsak, boshliq muovini Jin oldidagi istiqbol nihoyatda porloq. Biz u bilan sayr qilgan vaqtlarimiz, endi esa u oliy martabali rahbar, uning jonajon qishlog‘i Juanshijun – olmos qishloqning chang va iflos ko‘chalaridan yurib borganimiz, u yerdagi jilg‘a qirg‘og‘ida suvning shildirashlariga quloq tutganimiz, hayqirgan daraxtlar ostidagi daryo to‘g‘oni bo‘ylab shoshmay odimlab ketayotganimiz, og‘ilxonalar va otxonalar yonidan o‘tib ketayotganimiz… Uning qalbini bolalik yillaridagi g‘am-alam va quvonchlarga to‘ldirib turgan shu pallada ko‘nglidan yana nelar kechayotganiykin – sevgi va orzularmi? Uning odim tashlashi qanday? Yuzidagi ifoda-chi? Avval qaysi oyog‘ini tashlaydi – o‘nginimi yo chapinimi? O‘ng oyog‘ini tashlagan vaqtda uning chap qo‘li qanday harakatlanadi? Uning og‘zidan nimaning hidi keladi, qon bosimi qanaqa? Yuragi-chi, tez uradimi, sekinmi? Jilmayganda tishlari ko‘rinadimi? Yig‘laganida burni ustida tirishlar paydo bo‘ladimi? Yana ko‘p narsalarni tasvirlash niyatim bor edi, qani endi ularga so‘z topilsa. Qadah ko‘tarishdan boshqa ilojim yo‘q. Qor qoplagan va muzlagan daraxt shoxlari qirs-qirs qiladi, muz qatlami uch ji keladigan qurigan qamishlar tikkayib turibdi. Tungi uyquga ketgan yovvoyi va xonaki g‘ozlar nimadandir uyg‘onib ketdi-da, baland ovozda “g‘aq-g‘aq” qila boshladi. Sovuq havoda taralgan bu ovoz Yettinchi Amaki uyi tomidan sharqiy qanotga ham yetib bordi. Jin Ganjuanning so‘zlariga qaraganda, u har kuni shomda shu uyga kelar va kech tungacha qolib ketar ekan. Uy ichi nim qorong‘i edi, sharqiy devor yonidagi uch g‘aladonli eski stol ustida kerosin chiroq yonardi. Yettinchi Xola bilan Yettinchi Amaki kanda o‘tirishardi.
Kanning yonginasidan pechkachi bola, daroz Lyu, Fan To‘qqizinchi va omborchi Jan joylashgan. Men kabi ularning bari har kuni uzoq qish oqshomlarida vaqt o‘tkazish uchun kelar edilar va ularni na shamol, na qor to‘xtata olardi. Ular kunduzi nima ish qilganlarini so‘zlab berardilar, atrofdagi qishloqlar yangiliklaridan so‘zlardilar, shu qadar jonli va maroqli hikoya qilardilarki, ko‘z oldingizda qishloq rasm-rusumlari yaqqol gavdalanardi. Mana adabiyotchi degani qayerlarga borsin! Sovuq yovvoyi mushukday eshik tirqishlaridan mo‘ralar va oyoqdan tishlab olardi. U vaqtlarda Jin Ganjuan bor-yo‘g‘i kambag‘algina oilaning bolasi edi, bir juft paypoq olishga ham puli yetmasdi, qop-qora qaqroq oyoqlarini qo‘g‘alardan to‘qilgan tor shippakka tiqib yurishga majbur bo‘lardi, chunki tagcharmi va barmoqlari orasidan muzdek ter chiqardi. Zim-ziyo xonada kerosin chirog‘i yanada yorqinroq ko‘rinardi, derazalardagi oq qog‘oz yalt-yult qilar, undagi teshiklardan muzdek havo kirar, chiroqdan ko‘tarilgan dud shaklini necha bor o‘zgartirgancha shiftga yetib borardi.
Burchakdagi o‘rinda Yettinchi Xola bilan Yettinchi Amakining ikkita bolasi uxlardi; qizaloq bir tekis, bola esa goh baland, goh past ovozda xurrak otardi, yana go‘yo tushida begona bolalar bilan urishgandek bir nimalar deb alahsirardi. Oliy ma’lumotli Yettinchi Xolaning dunyoqarashi g‘oyat tiniq, biroq surunkali asab hiqichog‘idan aziyat chekardi, hiqichog‘i ancha baland chiqardi. Yettinchi Amaki doim mudrab o‘tirardi; yuzi xuddi nyangaoga o‘xshab, na shakli va na ifodasi bilan biron qolipga tushmas edi.
U xira ko‘zlarini chiroq alangasiga tikkancha hech nima bilan ishi bo‘lmay tek o‘tirgani-o‘tirgan edi. Aslida u ajabtovur odam bo‘lib, bir vaqtlar g‘alati reja ishlab chiqqandi, shuning sharofati bilan Yettinchi Xolaga uylanib olgandi. U ma’lumotli ayol bo‘lib, eridan o‘n yosh kichik edi. Bu voqea uzoq va chigal bo‘lib, ikki og‘iz qilib aytib bo‘lmaydi. Havaskor mol do‘xtiri Yettinchi Amaki cho‘chqaning qulog‘idagi ko‘ktomirga ukol qila olar, penitsilin va glyukoza yuborar, shuningdek, cho‘chqa, it va eshaklarni bichishda ham qo‘li yengil edi. Qishloqdagi barcha erkaklar kabi ichkilik jinnisi emasdi. Ichishga narsasi ham yo‘q edi. Musallas olish mumkin bo‘lgan hamma narsaning tagi qurigan, birdan-bir eng muhim masala yegulik topish edi.
– Uzoq qish kechalarida ochlikdan qornimiz quldur-quldur qilardi, – hikoyasini davom ettirdi Jin Ganjuan, – va o‘shanda hozirgidek bo‘lishimga hech kim ishonmasdi. Bu ham Xudoning marhamati ekan-da, hidni aniq ajratardim, ayniqsa alkogolga kelganda, buning ustiga havosi buzilmagan qishloqda. Sovuq oqshomlarda eng turfa hidlar aniq taraladi, bordi-yu, bir necha yuz metrdagi uyda musallas ichishayotgan bo‘lsa, men buni tezda bilib olardim.
Kech tun edi, bir vaqt shimoli-sharqiy tomondan musallas hidi dimog‘imga kelib urildi. Aftidan, vosvosli hid kelayotgan joy ancha yaqindek, lekin u bilan oramizda uyning devorlari bor edi, holbuki, hid uy tomlaridagi qor qatlamidan o‘tishi, muz va qordan sovut kiyib olgan daraxtlar osha kelishi, yo‘l-yo‘lakay tovuqlar, g‘ozlar va itlarning kayfini oshirishi kerak edi. Itlarning hurishi musallas shishasidek qandaydir silliqlashib qolgan, atrofdagi hamma narsa sarxushlik ila nafas olardi. Bu hiddan osmondagi sobiti sayyoralar baxtdan milt-milt qilar, xuddi arg‘amchidagi shumtakadek u yoqdan-bu yoqqa chayqala boshlar edi; undan daryodagi baliqlar sulayib qoldi: ular yumshoq daryo yo‘sinlari ustida yotib, pufakchalar chiqarardi. Shubhasiz, sovuq tun havosida musallas hididan qushlar ham bahra olar edi, shu jumladan, qalin patli bir juft boyo‘g‘li ham, o‘zlarining yerosti inlarida o‘t poyalarini kemirayotgan ko‘rsichqonlar ham. Mana shu poyonsiz sovuqdan qotgan, ammo hayotga to‘la kenglikda tirik jon borki, hammasi inson olib kelgan narsadan totib ko‘rdi, mana shu muqaddas tuyg‘u shundan kelib chiqdi, bu mast etish lazzati “kimlargadir qadimdagi sultonlardan, yo I Didan, yo Du Kandan” meros bo‘lib qoldi, u orqali Xudolar bilan muloqot qilish mumkin bo‘ldi. Jon saqlayman deb biz nima uchun ajdodlar haqiga musallas sadaqa qilamiz? Men buni aynan o‘sha kuni tunda angladim. Bu vahiy kelish tuni edi. O‘sha tun menda uxlab yotgan ruh uyg‘ondi, Falakning buyuk siri ochildi, bu sirni tasvirlashga til ojiz, go‘zal va nafis, muhabbat va ezgulikka limmo-lim, joningga jon kirgazadi, yurakni orziqtiradi, tarovatli va muattar… bilasizmi?
U qo‘lini tinglovchilarning bo‘yni cho‘zilgan tomonga uzatdi, biz esa ko‘zimiz va og‘zimizni katta-katta ochgancha, bu mo‘jizali vositani bir ko‘rishga intiqib o‘tirardik, keyin esa, garchi yonimizda hemiri ham bo‘lmasa-da, ichish ilinjida edik.
– Sening ko‘zlaring yurakning tub-tubigacha yoritgan nur bilan munavvar, Xudo bilan gaplashgan odamlardagina shunday bo‘ladi. Sen bizlar xayolimizga keltirolmaydigan qiyofalarni ko‘rasan, biz eshitmaydigan ovozlarni ilg‘aysan, biz bilmagan hidlarni tuyasan – biz boshdan-oyoq g‘amga to‘liqmiz! Lablaringdan to‘kilayotgan so‘zlar musiqaga o‘xshaydi, bu o‘z suvini ravon oqizib kelgan daryo, havoda raqs tushayotgan o‘rgimchak qornidan eshilib chiqayotgan ipak rishta; u ham dag‘al, ham nafis, xuddi tovuq tuxumidek dumaloq va silliq – hammasi hayotdagidek. Biz shu musiqadan sarmastmiz, shu oqimda chayqalamiz, shu rishtada raqs tushamiz, biz Xudoni ko‘rib turamiz. Ammo Uni ko‘rishdan oldin bu oqim suvlarida bizning jonsiz tanalarimiz qanday suzishini ko‘ramiz…
O‘sha kuni tunda boyo‘g‘li sayrog‘i sevishganlarning mayin g‘uldirashiga o‘xshaganining sababi shu – havoni musallas hidi tutgandi. Yovvoyi g‘ozlar ham o‘sha tunda xonaki g‘ozlar bilan birin-ketin juftlashgan edi, ayni qirchillama qishda va nikohsiz mavsumda, bunga ham sabab shu – havoni musallas hidi bosib ketgandi. Burnim qattiq-qattiq ucha boshladi va Fan To‘qqizinchi qiziqsinib so‘radi: “Nega burning uchadi? Yo aksirmoqchimisan?” Uning ovozi xuddi bochkadan chiqayotganga o‘xshardi.
“Musallas, – dedim bidirlab. – Musallas hidi kelayapti!”
Hamma burnini kerib hidlanardi. Yettinchi Amakining burni butunlay jiyrilib ketgandi: “Bu yerda musallas nima qilib yuripti?” – “Avval siz bir hidlab ko‘ring, hidlab ko‘ravering”. So‘zlarim ayqash-uyqash bo‘lib ketdi, yuragim otilib chiqib ketayozdi.
Ular ko‘zlari bilan hammayoqni, har bir burchakni titkilab chiqishdi. Yettinchi Amaki ham kanda to‘shalgan bo‘yrani ko‘tarib ko‘rdi, bundan Yettinchi Xolaning jon-poni chiqib ketdi: “Bu yoqda nega timirskilanasan? Kanda musallas pishirib qo‘yibdimi? Hech aqlim yetmaydi!”
Oldin aytganimdek, Yettinchi Xola ziyolilardan bo‘lib, “hech aqlim yetmaydi” degani shundan. U shoshilib oldimizga kirib keldi-da, guruchni ko‘p marta yuvib, vitaminini ketkazib qo‘yar ekanmiz, deya onajonimga tanbeh berishga kirishib ketdi. Guruchning bu “vitamin”idan onajonim bo‘laricha bo‘ldi, joni naq hiqildog‘iga keldi.
Musallas hidida protein, lipidlar, kislotalar, fenollar, shuningdek, kaltsiy, fosfor, magniy, natriy, kaliy, xlor, oltingugurt, temir, mis, marganets, rux, yod, kobalt kabi elementlar bor. Yana A, B, C, D, E, F dori-darmonlariyu boshqa moddalar mavjud. Men bu yerda, Banya darvozasi oldida boltani o‘ynatgancha musallas tarkibidagi narsalarni bilishimdan faxrlanib turibman, ayni vaqtda sizning professoringiz Yuan Shuan’yuy bularning barini hammadan ko‘proq biladi.
Jin Ganjuanning maqtovlaridan qaynotam bo‘ynigacha qizarib ketdi. Qariyaning chehrasida hayajon sezilmasdi, u menga butunlay ko‘rinmas edi.
– Ammo musallas hidida qandaydir g‘ayrioddiy narsalar hidi uchraydi, bu shunday bir ruh, shunday bir iymon, muqaddas iymon borki, uni faqat aql bilan bilish mumkin. Ammo so‘z bilan ifoda qilib bo‘lmaydi – har qanday so‘z qo‘pollik qiladi, har qanday o‘xshatish kemtik bo‘ladi – iymon to‘g‘ri jonning ichiga yorib kiradi. Do‘stlarim, talabalar, nahotki musallasning foydalimi, zararli ekanini isbotlash uchun yana asoslar kerak bo‘lsa? He-yo‘q, bunga hojat yo‘q, musallas bu – qaldirg‘och, qurbaqa, qizilko‘z ari, shilliqqurt, bu – “yomonlikning kushandasi, jonli ruh!”
Butun vujudi bilan, kuyib-pishib, qo‘llarini qattiq-qattiq silkitar ekan, tutaqib ketgan Gitlerning o‘zi bo‘ldi-qo‘ydi.
– “Ettinchi Amaki, – hikoyasini davom ettirdi, – qarang, musallas ruhi derazadan, shiftdan, barcha teshigu tirqishlardan kirib kelyapti…” “Hah, tirrancha-ey, miyasi mundayroq bo‘lib qolmaganmi, – o‘zicha ming‘irlab dedi Fan To‘qqizinchi. – Hech jahonda hidning ham rangi bo‘larkanmi? Uni ko‘z bilan ko‘rish mumkinmi? Aqldan ozgani shu-da!..” Ular birin-ketin menga razm solib qaray boshlashdi, qarashlari shubhali, go‘yo men rostdan aqldan ozganman. Ammo mening ular bilan ishim yo‘q! Men oyog‘imni qo‘limga olib chopdim, musallas hidi anqib turgan rangdor ko‘prik bo‘ylab chopardim, ha, uchib borardim… Shunda mo‘jiza ro‘y berdi, aziz hamkasabalar, mo‘jiza ro‘y berdi!
His-hayajonning og‘irligidan Jin Ganjuanning boshi egildi. Musallaspazlik akademiyasi umumiy auditoriyasidagi minbar ortida turgancha u xirqiragan, ammo o‘ta jozibali tarzda davom etdi:
– Miyamning bir puchmog‘ida qorli tun o‘rtasidagi bazmi jamshid manzarasi o‘rnashib qolgan. Charaqlagan gaz chirog‘i. Sakkiz kishilik eski stol. Stol ustida tos, undan bug‘ eshilib chiqyapti. Stolda to‘rtovlon o‘tiribdi va har birining qo‘lidagi musallasli paymona tong nurlari bilan to‘lib-toshadi. Chehralar ko‘zga uncha aniq tashlanmaydi. Obbo sen-ey! Ular aniq ko‘rina boshlashdi va men hammasini tanidim… Partiya yacheykasi kotibi, katta ishlab chiqarish brigadasi hisobchisi, xalq militsiyasi rota komandiri, xotin-qizlar uyushmasi raisi… Har birining qo‘lida qaynatilgan qo‘y oyog‘i, ular uni soyali qayla va kunjut moyida ivitilgan sarimsoqli zirvaga botirib oladilar… Ularni barmog‘im bilan ko‘rsatib, men Yettinchi Amaki va sheriklariga murojaat qilarkanman, xuddi sharhlovchidek gapirdim. Ko‘z oldimni tuman bosdi, Yettinchi Amaki va boshqalarning yuzlari aniq ko‘rinmayotgandi va men manzara g‘oyib bo‘lishidan qo‘rqib, ko‘zimni tortib ololmadim… Yettinchi Amaki qo‘limdan tutdi-da, g‘azab bilan silkidi: “Syao Yuyer! Syao Yuyer! Nima bo‘ldi senga, tobing qochdimi?”
Chap qo‘li bilan u qo‘limni silkidi, o‘ng qo‘li bilan yelkamga tushirdi. Bamisoli majaqlangan g‘isht bo‘laklari qo‘ltiqning oynaday silliq sirtiga sochildi, boshim g‘uvillardi, tomchilar har tomonga qarab sachradi, doira to‘lqinchalar birining ustiga biri chiqib, suv sathi loyqalandi va manzaradan ko‘z o‘ngimizda bo‘m-bo‘sh joy qoldi.
“Nega unday qilasiz?! – garangsib qichqirdim men. – Bunday qilishingiz yaxshimi?” Hamma tashvish ichida menga qarardi. “Tush-mush ko‘rmayotganmiding, mabodo, bolajonim?” – dedi Yettinchi Amaki. “Bu hecham tush emas. Men partiya qo‘mitasi kotibi, hisobchi, xotin-qizlar uyushmasi raisi va xalq militsiyasi rota komandiri musallas ichayotganlarini ko‘rdim. Har birida bittadan qo‘y oyog‘i, ularni tuyilgan sarimsoqpiyozga botirib-botirib olmoqdalar, gaz chirog‘i yonib turibdi, o‘zlari esa to‘rtburchak stol atrofida o‘tirishibdi”. “Ko‘ziga ko‘ringan”, – og‘zini bor bo‘yicha katta ochib esnadi Yettinchi Xola. “Lekin men hammasini o‘ngimda ko‘rdim-ku!” “Tushda suv olib kelgani daryoga tushgandim, – gap qotdi Daroz Lyu, – rostdanam xotin-qizlar uyushmasi raisi ikkita ayol bilan muzdagi o‘yiq oldida qo‘y go‘shtini yuvayotgandi”.
– Sen ham ja olding-da! – uchirim qildi unga Yettinchi Xola.
– Bu to‘g‘ri ham!
– Qanaqasiga to‘g‘ri bo‘larkan?
– Qarasam, ovqatning changini chiqarib urayapsizlar, bosh ko‘tarmaysizlar! – chiyilladi Yettinchi Xola.
– Gap talashishni bas qilinglar, – mungli ohangda dedi pechkachi bola. – O‘zim borib bilib kelaman.
– Tentak bo‘lma! – o‘shqirib berdi Yettinchi Xola. – Sen ham bu cho‘pchaklarga ishonib o‘tiribsanmi?
– Siz shu yerdan qimirlamang, – qo‘shimcha qildi pechkachi bola, – men esa ko‘z ochib-yumguncha boramanu qaytaman.
– Tag‘in qo‘lga tushib qolib, go‘shtingni nimtalab tashlamasin, – tashvish bilan dedi Yettinchi Amaki.
Biroq pechkachi bola chiqib ketib bo‘lgandi, ichkariga kirgan shamol sal bo‘lmasa chiroqni o‘chirib yuborayozdi.
Bola hansirab qaytib kelganida sovuq shamol epkinidan chiroq yana o‘chayozdi. U menga arvohni ko‘rganday lol tikilib qoldi.
– Xo‘sh, nimalar ko‘rding u yerda? – kinoyali jilmaydi Yettinchi Xola.
– Mo‘jiza, haqiqiy mo‘jiza! – unga tomon burildi pechkachi bola. – Syao Yuyer rostdanam farishta ekan, g‘oyibdan ko‘rar ekan!
Uning so‘zlari bo‘yicha, ko‘rgan narsalari men tasvirlab berganlarning aynan o‘zi edi. Bazmi jamshid partiya kotibining uyida o‘tmoqda edi. Uyi oldidagi devor uncha baland bo‘lmay, bolakay undan osongina sakrab o‘tibdi. “Bo‘lishi mumkin emas!” – oh tortib yubordi Yettinchi Xola. Ko‘chaga chiqib, pechkachi bola toshday muzlab qaytgandi, qo‘llarida qo‘y kallasini ushlab olgan. U kallani ko‘tarib, Yettinchi Xolaga ko‘rsatdi. Xolaning ko‘zlari qinidan chiqib ketayozdi, uning hatto hiqichog‘i to‘xtab qolgandi.
O‘sha kuni kechqurun qo‘y kallasini apil-tapil yuvdik-da, qaynatgani qozonga soldik. U yoqda kalla qaynayapti-yu, bu yoqda hammaning xayolida musallas. Oxiri Yettinchi Xolaning o‘zi muddaoga o‘tib qo‘ya qoldi: spirt ichsa nima qilibdi.
Chinakam veterinar sifatida Yettinchi Amakining dezinfektsiya uchun olib qo‘ygan bir shisha spirti bor edi. Albatta, biz unga suv aralashtirdik. Shu tariqa toblanishning oson bo‘lmagan jarayoni boshlandi. Veterinariya spirtida suyagi qotgan odam uchun boshqa har qanday alkogol hech narsaga arzimaydi! Faqat pechkachi bola bilan Yettinchi Amakining ko‘r bo‘lib qolgani chakki bo‘ldi-da.
Qo‘lini ko‘tarib, Jin Ganjuan soatiga qaradi:
– Qadrli talabalar, shu bilan bugungi ma’ruzamiz nihoyasiga yetdi.

Ikkinchi bob

I

Shaxta direktori va partiya kotibi bir-biriga yuzma-yuz turardi: har ikkalasining chap qo‘li ko‘ksi oldida egik, o‘ng qo‘li oldinga cho‘zilgan. Kaftlari tippa-tik – intizomga o‘rgatilgan yo‘l politsiyachilarining xuddi o‘zginasi. Yuzlari shunaqangi o‘xshashki, bamisoli oynadagi aksidek. Ularni bir-biridan, charog‘on yo‘lakning u boshidan bu boshigacha to‘shalgan eni bir metr poyandoz ajratib turardi. Izzat-ikromning bu samimiy izhori oldida Ding Gouerning butun jangovarlik kayfiyatidan asar ham qolmadi va u oldinga qadam tashlaymikan yo yo‘qmi deya ikki rahbar oldida nima qilishini bilmay turib qoldi. Ular chehrasini qoplagan xushnudlik yopishqoq yog‘ moddasiga o‘xshab ketardi, modda hech qayoqqa g‘oyib bo‘lmayotgandi va Ding Gouerning ikkilanishi ortgandan ortib bormoqda edi xolos. Xudolar gapirmaydilar, bu bor gap, ular sukut saqlaydilar, ammo ularning turishlari har qanday shirin nutqdan ham kuchliroq ta’sir qiladi, qarshilik ko‘rsatishning iloji qolmaydi. Bir tarafdan chorasizlik, yana bir tomonda minnatdorlik sabab Ding Gouer oldinga bir qadam tashladi. Shaxta direktori va partiya kotibi teng tomonli uchburchak hosil qilib, uning ortidan yo‘lga tushishdi. Yo‘lakning oxiri ko‘rinmasdi va tergovchining ko‘nglida shubhalar g‘imirlay boshladi. U aniq esladi: uy to‘rt tomondan kungaboqar bilan o‘rab olingan, unda kamida o‘nta xona bor – aks holda bunday uzun yo‘lakka na hojat? Sutday oppoq gulqog‘oz yopishtirilgan devorlarda har ikki tomondan har uch qadamda bir-biriga to‘g‘ri qilib mash’al shaklidagi qizil rangli juft chiroqdonlar o‘rnatilgan. Bu qizil mash’allarni ushlab turgan temir qo‘llar yalt-yult qilar va jonliga o‘xshab ko‘rinardi, aftidan, ularni devorning narigi tomonidan o‘tkazib o‘rnatishgan bo‘lsa kerak. Har bir chiroqdon yonida devor ortidan barvasta cho‘yankelbat pahlavon turganini tasavvur qilib, uning yuragi shuv etib ketdi va qizil poyandoz bo‘ylab harakat qilish qurollarini shay tutgan posbonlar orasidan yurib o‘tish bilan baravar edi. “Endi men – jinoyatchiman, partiya kotibi va direktor – mening qo‘riqchilarim”. Dahshatdan yuragi o‘ynab ketdi va miyasida darzlar vujudga keldi, ulardan farosatning bir qancha sovuq oqimi sizib kirdi. U o‘zining muhim vazifasi, muqaddas burchi haqida o‘yladi. Qiz bilan o‘ynash bo‘lishdek muqaddas burchni bajarish xalaqit bermaydi, ammo mana bu musallas xalal berishi tayin. Qiz bilan o‘ynab bo‘lgach, boshing tiniqlashadi, musallasdan keyin esa g‘um bo‘ladi. U to‘xtadi:
– Men ichgani emas, tergov o‘tkazgani kelganman.
Uncha silliq chiqmadi. Direktor va partiya kotibi bir-biriga o‘xshash ko‘zlari bilan bir-birlariga qarab qo‘yishdi, ularda hech qanday o‘zgarish sezilmadi va ovozlari avvalgidek tiniq va quvnoq jaranglardi:
– Bilamiz, bilamiz. Qanaqa ichkilik – hech kim sizni ichishga majburlayotgani yo‘q.
Ding Gouer baribir bu egizak aka-ukalarning qaysi biri partiya kotibiyu qaysi biri direktor ekanini bilolmadi, biroq xafa qilishdan qo‘rqib, so‘rashga jur’at etmadi. Chalkashlik o‘shanday qolaverdi: baribir bu ikkalasi bir-biriga ikki tomchi suvday o‘xshash, partiya kotibi va direktor lavozimi ham bir-biridan ko‘p-da farq qilmasdi.
– Marhamat, marhamat, ichishni istamasangiz, ul-bul yersiz?
Ding Gouerning yo‘lda davom etishdan boshqa chorasi qolmagandi, holbuki, uchburchak shaklidagi mana bu saf uning nafratini qo‘zg‘atayotgandi: bittasi oldinda, ikkitasi orqada – go‘yo yo‘lak ziyofatxonaga emas, sud tanobiysiga olib borayotgandek. Ular bilan tenglashish niyatida u odimlarini sekinlatdi. Ammo urinishi behuda edi: odimlarini sekinlatdi deguncha unga ergashib kelayotgan juftlik ham o‘sha zahoti sekinlab qoldi. Uchburchak shakli saqlab qolinardi va u qo‘riqdagi mahbus holiga tushib qolaverardi.
Yo‘lak birdan burildi, qizil poyandoz pastga qarab ketdi, mash’al chiroqdonlar yanada yorqinroq charaqladi, ularni tutib turgan qo‘llar esa yanada qo‘rqinchliroq ko‘rina boshladi, go‘yo rostdanam tirikka o‘xshardi. Miyasida ming xil aloq-chaloq fikrlar pashshadek g‘ujg‘on o‘ynardi va tergovchi savqi tabiiy ila hujjatlar solingan papkani qo‘ltig‘iga mahkamroq qisib oldi. Qattiq po‘lat qobirg‘alariga qadalmoqda va shundan ko‘ngli biroz xotirjam tortmoqda edi. “Yana ikki soniya va to‘pponcha og‘zini mana bu nusxalarning ko‘ksiga tirasam bo‘ladi! U yog‘i xoh jahannamga tushay, xoh go‘rga kiray, senlardan qo‘rqmayman, itdan tarqaganlar”.
Yo‘lak endi yerga kirib borayotgani ma’lum bo‘ldi. Chiroqdonlar va poyandoz hamon o‘shanday yorqinligicha qolgan edi, ammo sovuq bo‘lmasa-da, qandaydir rutubat sezilardi.
Yo‘lak oxirida ularni chaqnoq ko‘zli, tishlari oppoq, cho‘g‘day qizil libosdagi va qoq miyasiga pilotka qo‘ndirgan ofitsiant qiz qarshi oldi. Yuzidagi yengil tabassum – katta amaliyot natijasi – va sochlaridan taralib turgan xushbo‘y hid tergovchining asablariga ijobiy ta’sir ko‘rsatdi. Uning sochini silash xohishi paydo bo‘lib, u o‘z-o‘zini chuqur tanqid va o‘zini anglash holati bilan mashg‘ul bo‘ldi. Qiz zanglamaydigan po‘latdan yasalgan quling o‘rgilsin dastakni tutdi-da, ularning istiqboliga “Marhamat qilsinlar, o‘rtoq rahbarlar” so‘zlari yozilgan eshikni lang ochdi. Uchburchak, nihoyat, tarqaldi va Ding Gouer yengil nafas oldi.
Ularning ro‘parasida hashamatli ziyofatxona paydo bo‘ldi. Nafis ranglar uyg‘unligi, beozor yonib turgan chiroqlar – bular bari muhabbat va baxt haqida o‘ylashga turtki bo‘lishi kerak edi, ammo havoda osilib turgan g‘alati hid buni yo‘qqa chiqarardi. Ko‘zlari makkorona chaqnab, Ding Gouer tabiiy charm qoplangan oq sarg‘ish divanga, toza shoyidan tikilgan och sariq deraza pardalariga, gullar tasvirlangan oppoq shiftga va oppoq dasturxon yozilgan stolga birma-bir razm solib chiqdi. Shift­ning o‘rtasida osig‘liq kattakon qandilning jimjimador shishalari va minglab durlari orasidan yog‘du taralardi. Yaltiroq farshning oynadan farqi yo‘q edi, xuddi hozir sayqaldan chiqqanday odam aksi bemalol ko‘rinardi. Burchakdagi rangli televizorning kattakon ekranida karaoke titrlari yugurar, mayin shahvoniy ohang taralar, cho‘milish kiyimidagi qiz ko‘ngilni sust ketkazadigan qiyofalarga kirardi. U xonaga sinchiklab ko‘z yugurtirar ekan, partiya kotibi va direktor unga sinovchan qarab turishardi: mehmonning maqsadi bu g‘alati hid qayerdan kelayotganini bilish ekani ularning xayoliga ham kelgani yo‘q edi.
– Kulbai vayronamizga xush kelibsiz!
– G‘aribona jihozlangan, oldingizda xijolatdamiz.
Ding Gouerning nigohi tanobiy bo‘ylab kezishda davom etdi: uch hadli bahaybat dumaloq restoran stoli: birinchi hadda baqaloq pivo stakanlari, musallas uchun uzun oyoqli shisha qadahlar, oyoqlari sal uzunroq spirtli ichimlik qadahlari, choy ichiladigan qopqoqli sopol piyolalar, g‘ilofchalardagi fil suyagidan yasalgan ovqat yeyish cho‘plari, turli kattalikdagi likobchalar, katta va kichik kosalar, zanglamaydigan pichoq va sanchqilar, “Junxua” va “Yan-in”, Amerika “Malboro”, ingliz “555” sigaretalari, filippin sigaralari, rangdor qutichali katta qizil boshli buyurtma gugurtlar, tilla suvi yuritilgan gaz chaqmoqtoshi va dumini yoyib turgan tovus ko‘rinishidagi sun’iy billur kuldon terib qo‘yilgandi. Ikkinchi hadda sakkizta taom muhayyo edi: tuxumli va “xaymi” qoplangan krevetkali ugra, qalampirli achchiq mol go‘shti bo‘laklari, karri qaylasi solingan gulkaram, bodring parraklari, sovitilgan o‘rdak panjalari, shakar sepilgan nilufar ildizlari, oshko‘k ildizlari, obdon qovurilgan chayonlar. Ko‘pni ko‘rgan Ding Gouerning ko‘ziga bu gazaklarda aytarli favqulodda narsa tashlanmadi – barchasi taomildagidek edi. Uchinchi hadda faqat tuvakka solingan, ninalari qalin kaktus turardi. Kaktusga bir qaragandayoq badani qichisha boshladi va o‘zini g‘alati his qildi. “Nega yangi uzilgan gullar qo‘yilmabdi?”
O‘tirishayotganda barchalari bir-biriga eng qulay joyni ko‘rsatib hurmat izhor etdilar. Ding Gouerning fikricha, dumaloq stolda “yuqori” yoki “past” degan joylar bo‘lmaydi, biroq partiya kotibi va direktor deraza oldidagi joy eng to‘ri hisoblanadi deb turib olishdi. Ding Gouer o‘sha yerga o‘tirishga majbur bo‘ldi, uy egalari esa uning har ikki tomonidan unga yopishibroq o‘tirishdi.
Tanobiyda xuddi bayroqlarday ol libosdagi xizmatchi qizlar u yoqdan-bu yoqqa zir yugurar, ulardan salqin havo to‘lqinlari taralardi. Qizlar butun tanobiy bo‘ylab bu g‘alati hidni tarqatar edilar, tabiiyki, bu is ular yuzidagi upa hidi, qo‘ltiqlaridan chiqadigan achimsiq ter va boshqa joylaridan chiquvchi xushbo‘y hid bilan qorishib ketardi. Bora-bora bu qorishiq is dimoqqa kamroq urilib, Ding Gouer e’tiborini boshqa narsaga qaratdi.
Ularning shundoq ro‘parasida shaftoli rangidagi uncha katta bo‘lmagan sochiq paydo bo‘ldi. U zanglamaydigan endor qisqichlarga osib qo‘yilgandi va undan bug‘ taralardi. Kutilmagan holdan cho‘chib tushgan Ding Gouer sochiqni qabul qildi, ammo unga qo‘lini artmadi, avval qisqichlar paydo bo‘lgan tomonga ko‘z tashladi va jajjigina, oppoq qo‘lchani, dumaloq yuzni va kipriklari uzun qora ko‘zlarni ko‘rdi. Qizning qovoqlari qatlam-qatlam bo‘lib yumildi va go‘yo uning ko‘zida yo chandiq, yo qo‘tir bordek noxush taassurot tug‘ilardi, holbuki, aslida bunday emasligi ma’lum bo‘ldi. Qarab olgach, u issiq sochiq bilan yuz va qo‘llarini artdi: sochiqdan chirik olma hidi aralash qandaydir atir hidi anqirdi. U bu past sifatli bo‘yga qo‘shib, yana kechagi maniy badbo‘yini ham tuydi. Ding Gouer yuz va qo‘llarini artib bo‘lgan ham ediki, haligi qisqichlar sochiqni qayta olib ketdi.
Partiya kotibi lutf bilan sigareta taklif qildi, direktor esa chaqmoqtosh yoqdi.
O‘tkir ichimlik qadahlariga “maotay”, musallas qadahlariga “vanchao”, stakanlarga esa “chindao” to‘ldirib quyilgandi.
– Bizlar vatanparvarmiz, chet el musallaslaridan voz kechamiz, – dedi partiya kotibi, yo direktor.
– Aytdim-ku, men ichmayman, – dedi Ding Gouer.
– O‘rtoq Ding, do‘stim, siz uzoqdan kelgansiz, agar ichmasangiz, biz xafa bo‘lamiz. Bu rasmiy uchrashuv emas, shunchaki uydagi mehmondorchilik, agar ichmasangiz, yuqori bilan quyi o‘rtasidagi do‘stona munosabatlarni qanday ifoda etamiz? Musallas – soliq tushumlarining muhim manbai, bundan kelib chiqadiki, musallas ichganingda mamlakat g‘aznasiga hissa qo‘shgan bo‘lasan. Iching, ozgina iching, aks holda biz sizning ko‘zingizga qanday qaraymiz?
Shu so‘zlarni aytib, har ikkalasi araqli ryumkani baland ko‘tardi va Ding Gouerning yuzi oldiga olib keldi. Top-toza va tiniq alkogol xiyol titrardi, undan yoqimli hid kelib, dimoqni qitiqlardi. Tomog‘i qichishdi, og‘zi so‘lakka to‘ldi. Tilini qimirlatolmay og‘iz bo‘shlig‘i namlandi.
– Shuncha narsalarga hojat bormidi… Nima qilib qo‘yibmanki… – duduqlanib ming‘irladi u.
– Qanaqa narsalar, o‘rtoq Ding, hammasi eski hammom, eski tos! Konimiz uncha katta emas, tayyorgarlik sust va sharoitlar o‘rtacha. Yemak-ichmagimiz ham shunga yarasha. Siz esa katta shahardan kelgansiz, jahon bo‘ylab kezgansiz, ajoyib ichimliklar deysizmi, mashhur musallaslar deysizmi, hammasidan tatib ko‘rgansiz! Qo‘ying, ustimizdan kulmang, – e’tiroz bildirdi yo partiya kotibi yoki direktor. – Iltimos, dasturxonga qarab o‘tiring. Bizlar, kadr xodimlari, shahar qo‘mitasining “belni mahkam bog‘lab yashamoq kerak” degan da’vatiga “labbay, xo‘p bo‘ladi” deb javob berishimizga to‘g‘ri keladi. Siz, axir, buni tushunasiz va bizni ma’zur tutasiz deb o‘ylaymiz.
Ikkovi to‘xtovsiz gapirar, baland ko‘tarilgan araqli qadah esa tobora Ding Gouerning og‘ziga yaqinlashardi. U og‘zida to‘planib qolgan so‘lakni bazo‘r yutdi, o‘zining qadahiga qo‘l cho‘zdi va uni olarkan, qadah o‘zi kichkina bo‘lsa ham ichidagi alkogol zilday ekanini payqadi, partiya kotibi va direktorning qadahlari bilan jaranglab to‘qnashdi. Qo‘li titrab ketdi, bosh va ko‘rsatkich barmoqlari orasiga bir necha tomchi to‘kildi va yoqimli salqinlikni his etdi. Shularni his etib, tahammul qilgunicha har ikki tomondan xitoblar yangradi:
– Eng avval hurmatli mehmon uchun, hurmatli mehmon uchun!
Qadahlarini sipqorib, partiya kotibi va direktor bir tomchi ham qolmadi degandek ularni to‘nkarib ko‘rsatishdi. Hatto bir tomchi qolsa ham uchta jarima qadahi ichishga majburligini Ding Gouer bilardi. U qadahni yarmigacha ichdi va og‘zini ajoyib xushbo‘ylik qopladi. Har ikki biqinida o‘tirganlardan bir og‘iz ham o‘pka-gina so‘zlari eshitmadi, ular uning ro‘parasida oxirigacha olingan qadahlarini tutib turishardi xolos. Namuna kuchiga gap yo‘q – Ding Gouer ham shartta ko‘tarib yubordi.
Har uchala qadah yana zumda to‘ldirildi.
– Boshqa ichmayman. Musallas ishning zavoli, – dedi Ding Gouer.
– Yaxshi ishni takrorlash – savob!
U qadahni qo‘li bilan yopdi:
– Bas, yetarli!
– Davraga kelib o‘tirdingmi, uch qadah olasan – bizda qoida shunaqa.
Uch qadahdan keyin boshi aylandi, guruch ugrasidan tatib ko‘rish uchun cho‘plarni qo‘lga oldi. Ugra sirpanib tushib ketar, sira epga kelmasdi. Partiya kotibi va direktor do‘stona yordam qo‘lini cho‘zishdi, cho‘plari bilan biroz ugradan qisib, uning og‘ziga olib borishdi, keyin esa baland ovozda buyurishdi:
– Ichingizga torting!
Ding Gouer kuch bilan havoni ichiga tortdi va titrab turgan ugra “shilq” etib og‘ziga kelib tushdi. Xizmatchi qizlardan biri kafti bilan og‘zini to‘sib, hiringlab kulib yubordi. “Qizlar qiqirlaganda, erkak o‘sha zahoti jonlanadi”, – shu tariqa davrada kayfiyat birdan ko‘tarildi.
Qadahlar yana to‘ldirildi va partiya kotibi yoki direktor o‘z qadahini ko‘tardi:
– Tergov o‘tkazish uchun kamtarona konimizga oliy toifali tergovchi Ding Gouerning qadam ranjida qilishi biz uchun katta sharafdir. Shu bois eski xodimlar va ishchilar nomidan siz ular uchun uch qadah ko‘tarishni taklif qilaman. Bordi-yu, rad etgudek bo‘lsangiz, bu bizning ishchi sinfimizga, isqirt konchilarimizga nafratingizni bildiradi.
Hayajondan notiqning oq yuzi qizarib ketganini ko‘rib, qadah so‘zining ma’nosini chaqib va bu o‘ziga xos ahamiyatga ega ekanini o‘ylab, Ding Gouer inkor etolmadi. Nazarida, minglab konchilar unga tik qarab turgandek tuyuldi – kaska kiygan, kamarlarini tortib bog‘lagan, boshdan-oyoq qop-qora, faqat tishlari yarqirardi. Nima bo‘lsa bo‘lar, dedi-da, u mamnuniyat bilan qatorasiga uch qadahni sipqordi.
Bir qadah so‘zi aytuvchining o‘rnini o‘sha zahoti boshqasi egallardi. O‘zining sakson to‘rt yoshli onasi nomidan u Ding Gouerga mustahkam sog‘liq va ruhiy bardamlik tiladi. Ding Gouer ichishdan bosh tortganda, u shunday dedi:
– O‘rtoq Ding, hammamizni onamiz tug‘ib katta qilgan, to‘g‘rimi? Naqlda aytadilar-ku, yetmish uch yoshda va sakson to‘rt yoshda Yanlo-van huzuriga chorlaydi, deb bilasiz-a? Boshqacha aytganda, mana shu yoshda onaizorlarimiz yorug‘ dunyoni tark etishlari mumkin bo‘larkan. Nahotki, bir oyog‘i to‘rda, bir oyog‘i go‘rda bo‘lgan volidai muhtaramamiz nomidan ichmasak?
Ding Gouer ham sochlari oppoq onaizorini kindik qoni to‘kilgan joyda qoldirib kelgandi. Xuddi uning o‘zi kabi el-yurt ichida hurmatli bo‘lgan o‘g‘ilning iltimosini mensimaslik insofdanmi? Shuni o‘ylab, hatto yuragi sirqirab ketdi. Shunday onaning o‘g‘li uchun ichmaslik qanday bo‘ladi? O‘g‘illik hurmati kuchlilik qilib, u qadahni oldi-da, bir ko‘tarishda sipqordi.
Ketma-ket otilgan to‘qqiz qadah araq qursoqqa kelib tushgandan keyin tana bilan hush bir-biridan ajrala boshladi. Ajrala boshladi emas, rostini aytsak, hush bir chiroyli kapalakka aylangandek bo‘ldi. U hali qanotlarini yoyganicha yo‘q, ammo qanotlarini yoyish uning qismatiga yozilgan va aynan hozir u bosh chanog‘ining markaziy nuqtasidan chiqib kelmoqda. Hush tark etgan qobiq qurt tark etgan pilladek yep-engil bo‘lib qoladi.
Endi birovlar uchun barcha “oling-oling”lar ortda qolib, go‘yo quduqni to‘ldirish uchun qadah ketidan qadah ko‘tarishga navbat kelgandi. Mana shu ichkilikbozlik davomida qizil libosdagi uch nafar qiz alangadek gurillab, u yoqdan-bu yoqqa borib-kelib turdi. Xuddi to‘satdan chaqnagan chaqmoq kabi birining ketidan biri bug‘i ko‘tarilib, ishtahani qitiqlaydigan ajoyib mazali taomlarni olib kirardilar. U naq shapaloqday keladigan krabni paqqos tushirganini, achchiq qizil qayladagi yo‘g‘on krevetkadan tatib ko‘rganini, kosasi yashiltob, niqobdagi yangi rusum tankaga o‘xshab ketadigan va oshko‘kli yashil sho‘rvada suzib turgan katta toshbaqaning changini chiqarganini, ko‘zlari yumuq va zarrin po‘stloqli “tillarang tovuq”ni bir yoqli qilganini, yog‘lari so‘lqillagan, hali ham og‘zini kappa-kappa ochib turgan karini jig‘ildonga urganini arang esladi. Juft-juft qilib pishirilgan, ehrom shaklida taxlab qo‘yilgan mollyuskalar, hozir tomorqadan kavlab kelingan, chaynaganda kars-kurs qiladigan qizil rediskalarni tanglayida aylantirib, shirin va yog‘liqni, sirpanchiq va yopishqoqni, nordon va taxirni, achchiqni, chuchukni, sho‘rni, chuchmalni tuydi. Vujudi xilma-xil sezgilarga to‘lib-toshdi, ko‘zlari aylanib ko‘tarilayotgan xushbo‘y bug‘ uzra nari borib-beri kelardi, ongning havoda muallaq suzib yurgan ko‘zi har bir rangni bexato ilg‘ab olardi, hidning xilma-xil shakl-shamoyildagi zarralari uning nazaridan chetda qolmayotgandi, ular bepoyon kenglikda sarhad bilmay harakat qilar edi. Ular hammasi birgalikda ziyofatxona bag‘riga o‘xshagan handasaviy jismni vujudga keltirgandi, ayrimlari esa, albatta, gulqog‘ozlarga, darpardalarga, divan g‘iloflariga, chiroqdonlarga, qizil libosli qizlarning mijjalariga, partiya kotibi va direktorning salqi manglayiga, ilgari shaklsiz bo‘lgan, endi esa shaklga ega bu barcha nur oqimlariga o‘tirib, o‘rnashib qolgandi, bu nurlar goh egilar, goh tebranar edi…
Keyin sakkizoyoqqa o‘xshagan ko‘ppanjali qo‘l unga qizil musallas taklif qilgandek edi. Qadah ham bir qancha qismlarga bo‘linar edi, go‘yo nafis ehrom yoki maxsus texnika bilan olingan fotosuratdek, nisbatan barqaror va tiniq och qizil rang ustiga oq qizg‘ish tutun suzib chiqqanday bo‘ladi. Bu musallas qadahi emas, ufq ortidan ko‘rinuvchi quyosh, o‘zining sokin go‘zalligi bilan ulug‘vorlik kasb etuvchi olov zo‘ldir, sevimli insoningning qalbi… Anavi stakandagi pivo ham endi pivo emas, balki oydir – u hozirgina osmonda osilib turgandi, endi esa ziyofatxonaga kirib olibdi, sarg‘ish-jigarrang, dumaloq – haddan tashqari katta bo‘lib shishgan qurum supurgi, son-sanoqsiz yumshoq ignalarga qo‘ngan sariq pufak, mayin tukdor alvasti tulki… Uning hushi nafratomuz zaharxandalik bilan shift tagida osilib qolgandi: u oxiri konditsionerdan kelayotgan muzdek havo moddasiga yorib kirdi, modda eng yuqori nuqtagacha yetishga xalaqit beradi; hush asta-sekin sovidi va unda gullari beqiyos darajada chiroyli qanotlar paydo bo‘ldi, u foniy jismdan chiqib qanotlarini yoydi-da, parvoz qila ketdi. U derazadagi shoyi pardalarga tegib ketdi – albatta, uning qanotlari yupqaroq, yorqinroq edi – qandillardagi shisha shokilalarga, qizlarning olchaday qip-qizil lablariga, siynalariga to‘kilar edi, boshqa, yanada dilbar, yanada pinhon joylarigacha borib yetar edi. U tekkan joydagi nishonlar hamma joyda manaman deb turardi: choy ichiladigan krujkalarda, musallas shishalarida, poldagi taxtalar tutashgan joylarda, soch tolalari orasida, “Junxua” sigareti g‘ovaklarida… Mulklarida sanqib yurgan maxluq bolasiday u o‘z hidini qoldiradi. U qanotlarini keng yoydi va chegara-pegarani pisand etmasdi: shaklga ega bo‘lgan va ega bo‘lmagan holda qandil osig‘liq zanjirning bir halqasidan boshqasiga osongina o‘tib olardi. Ko‘ngilga kelsa bo‘ldi, bir qarasang, istagan tomonida aylanib yuradi, bir qarasang, u yoq-bu yoqqa borib kelaveradi va bemalol istagan yoqqa ketib qolaveradi. Ammo bu ermaklar uning joniga tegadi.
Ol rangli libosdagi qiz qattiq chuchkurdi va Ding Gouerning hushi bir tomonga, to‘g‘ri ziyofat stolining uchinchi hadida turgan kaktusga o‘qday otildi. Qarshi harakat kuchi uni orqaga otib yubordi, go‘yo kaktus tikanli kafti bilan unga shapaloq tushirganday bo‘ldi.
Ding Gouerning boshi tars yorilay der, qorni burab og‘rirdi, xuddi ko‘plab ko‘pikdor sharsharalar vujudga kelgandek, nuqul quldir-quldir qilardi, a’zoyi-badani qichishib, xuddi qizilcha bo‘lgandek, olachiporlashib ketgandi.
Hiq-hiq qilib yig‘lagancha dam olish, nafasini rostlash uchun hush uning boshiga kelib tushdi. Hushning ko‘zi xiralashdi, Ding Gouerning ko‘zlari yana ko‘rish qobiliyatini tikladi va uning qarshisida partiya kotibi va direktor qadah ko‘tarib turishardi. Ular unga tepadan egilib qarar va ovozlari quturgan to‘lqindek gumburlab sado berar, qirg‘oqqa kelib urilgan to‘lqinlar kabi har tomonga sochilib, to‘rtala devordan aks sado qaytarardi va cho‘qqida turib olib, olis tog‘larga yoyilib ketgan otarini to‘plashga harakat qilayotgan cho‘pon bola ovozi bo‘lib quloqqa chalinardi.
– O‘rtoq Ding, otaginam, aslida bizlar bitta oilamiz, bir qorindan talashib tushgan og‘a-inilarmiz, qadrdon og‘a-inilar esa xohlagancha ichishlari kerak. Maza qilib yashash kerak, quvonib yashash kerak, qabrga ham o‘ynab-kulib, shodon borish kerak… Qani, yana bitta oling-chi… O‘ttiz chirpit… Bo‘lim boshlig‘i muovini Jin nomidan… O‘ttiz chirpit sen uchun… Ich, ichaver… Ichmagan – erkak emas… Jin, Jin, Jin… Jin Ganjuan ichishni biladi… U hurmatli odam, butun bir dengizni ichib yubora oladi… To‘xtovsiz, had-chegara bilmaydi…
Jin Ganjuan! Bu ism Ding Gouerning yuragini olmos parmaday teshib o‘tdi, sanchib og‘riganidan og‘zi qiyshaydi va loyqa suyuqlik oqimi bilan birga qo‘rqinchli so‘zlar sachrab chiqa boshladi:
– Anavi bo‘rivoy… – o‘qchib, yana qusadi. – Go‘daklarni yeydi… – Yana qusadi. – Bo‘ri!
Hush hurkib ketgan palaponday iniga uchib kirdi; qornidagi hamma narsa alg‘ov-dalg‘ov bo‘lib ketdi – og‘riqki, ta’rifga sig‘maydi. Orqasidan astagina ikkita musht turtdi, uning ko‘ngli yana ag‘darildi… Musallas… Shilliq, ko‘z yoshlari va mishiqlar, cho‘ziluvchan va oxiri yo‘q og‘riq, ko‘z oldida esa yam-yashil suv tovlanadi.
– Sal durustmisiz, o‘rtoq Ding Gouer?
– O‘rtoq Ding Gouer, sal bo‘lsa ham durustmisiz?
– Qani, keling, yana bir kuchaning, mana shu achchig‘i oxirigacha chiqib ketsin!
– Qusish, qusish kerak, bu sog‘liq uchun foydali.
Har ikki tomondan suyab, partiya kotibi va direktor uning orqasidan dup-dup urar, qulog‘iga taskin so‘zlari quyar, suv yutib qolgan bolani qutqargan qishloq feldsheri, to‘g‘ri yo‘ldan ozgan bolaga nasihat qilgan yosh o‘qituvchi kabi aldab-suldar, yupatar edilar.
Ding Gouer biroz yashiltob suyuqlikni chiqarib tashlaganidan keyin ol rang libosli bir xizmatchi qiz uning og‘ziga bir piyola “luntszin” ko‘k choyidan quydi; boshqasi sariq damlama – shansiy sirkasi bilan siyladi; partiya kotibimi yo direktormi uning og‘ziga chaqmoq qandli nilufardan soldi; partiya kotibimi yo direktormi uning burni tagiga asalga solingan “qorcha” – nok bo‘lagini keltirib hidlatdi.
Qip-qizil kiyimli bir qiz tetiklantiruvchi yalpiz moyi va to‘yintirilgan patli sochiq bilan uning yuzini artdi; yana biri yerdagi axlatni tozaladi, uchinchi biri atirli shoyi momiq bilan qoldiqlarni artdi; to‘rtinchisi esa stoldan ishlatilgan likobcha va qadahlarni yig‘ishtirib oldi, beshinchisi yangi idishlarni terib qo‘ydi.
Yashin tezligida xizmat ko‘rsatishning bu usuli Ding Gouerga shunchalik ta’sir qildiki, hozirgina musallas bilan birga otilib chiqqan keskin so‘zlar tufayli ich-ichidan afsus qildi va odob bilan kechirim so‘rayman deb turganida uzoqdan yo partiya kotibining yo direktorning ovozi qulog‘iga chalindi:
– O‘rtoq Ding, otaginam, xizmatchi qizlarimiz sizga yoqdimi?
Xijolat ichida Ding Gouer qizlarning g‘uncha kabi nozik yuzlariga ko‘z soldi va maqtov so‘zlarini tizib tashladi:
– Ajoyib qizlar! G‘oyatda zo‘r! Qoyil!
Aftidan ko‘raverib ko‘zlari pishgan ol libosdagi qizlar xuddi och kuchukvachchalar to‘dasi yoki faxrli mehmonlarga gul olib kelayotgan yosh kashshoflar dastasi kabi yoppasiga stolga yopirilishdi. Stolning barcha hadida bo‘sh qadahlar to‘lib yotardi va qizlar bittadan qadah olib – biri kattasidan, biri kichigidan – kim qizil musallas bilan, kim sariq guruchli musallas bilan, kim araq bilan, kim limmo-lim qilib, kim tagidan qilib quydi-da, kimlar baland, kimlar past ovozda jo‘r bo‘lib Ding Gouerning sharafiga qadah so‘zi ayta boshladi.
Qadah so‘zi egasining esa a’zoyi-badanini yopishqoq ter qoplagandi, lablari qotib, tili aylanmayotgandi. U bir og‘iz ham so‘z aytolmadi, faqat tishlarini qisib va ko‘zlarining paxtasini chiqarib, o‘z ustidan mana bu kayf beruvchi zaharni quyib yuborish qolgan edi xolos. “Sarkarda ham go‘zalning pistirmasiga bas kelolmaydi”, deb to‘g‘ri aytishgan. Ko‘zni chirt yumib, shartta…
Yana uning mazasi qochdi: bosh chanog‘ida qutquchi iblis yana g‘ivirlab qoldi va qon miyasidagi teshikcha orqali qisib kela boshladi. “Ko‘ngil joyida emas” degani xuddi shu bo‘ladi. Hozir jon shiftning allaqayerida osilib turishi haqidagi azobli fikr chinakam dahshat uyg‘otdi, azob berayotgan joy – bosh chanog‘ini qo‘llari bilan yengmoqchi bo‘ldi. Ammo boshni changallash odobdan emas, shu zahoti o‘shanda, yuk mashinasida haydovchi qizga boplab pand bergani xayolidan yilt etib o‘tdi. Beysbolka, hujjatlar solingan papka va undagi to‘pponchani esga soldi, qo‘ltig‘i jiqqa terlab ketgani shundan edi. U atrofga olazarak qaray boshladi, bu farosatli bir qizning e’tiborini tortmay qolmadi va papkani allaqayerdan olib keldi. Papkani olib paypaslab ko‘rgach, temir do‘sti avvalgidek joyida ekaniga amin bo‘ldi va shu zahoti ter chiqishi to‘xtadi. Beysbolka yo‘q edi. Darvoza oldidagi qo‘riqchi ko‘ppakni aniq-tiniq esladi. Kiraverishdagi navbatchi, xavfsizlik bo‘limidagi yosh yigit, kesilgan daraxtlar ombori, kungaboqarlar – bular barchasi huv olis-olislarda qolib ketgandi va bular barini u o‘ngida ko‘rganmidi yo tushdami, bilmasdi. U juda katta hushyorlik bilan xoinlik va xuddi qochish rejasini tuzgan ruh amri bilan bo‘lgandek tizzalari bilan papkasini qisdi, ko‘z oldida yog‘du bir charaqlab, bir o‘cha boshladi, bundan tevarak-atrof bir aniq ko‘rinsa, bir xiralashardi. Tizzalarida esa u ko‘plab yog‘ dog‘larini va iflos izlarni ko‘rdi, ular goh Xitoyning oppoq yoritilgan xaritasiga, goh Yavaning qoraytirilgan shakliga o‘xshab ketardi. Garchi nimadir noto‘g‘ri tasvirlangan bo‘lsa-da, u hammasini joy-joyiga qo‘yib chiqishga chirandi. U Xitoy xaritasi doim yorqin va aniq, Yava xaritasi esa qora va pala-partish bo‘lishini xohlardi.
Jyuguo shahar qo‘mitasi targ‘ibot bo‘limi boshlig‘ining muovini Jin Ganjuan kelguniga qadar Ding Gouerning qorni hazilakam og‘rimadi. Ichida qandaydir anglab bo‘lmas tarzda bir narsa buralar va hali u joyiga, hali bu joyiga ko‘char edi: nimadir sanchilardi – sanchilganda ham qanaqa deng! – nimadir yopishardi – yopishganda ham qanaqa deng! – qandaydir bir-biri bilan chalkashib, chatishib ketgan narsalar cho‘zilar va sudralardi, bu ham yetmaganday o‘yib-o‘yib olardi. Xuddi zaharli ilonlar kulcha bo‘lib olganmi deysiz. Hammasi ravshan: ichaklarga bir nima bo‘lgan. Bu yoqda yana hushi turli balo-battarlarni tasavvuriga keltirib yotibdi: gurillagan olov, cho‘ltoq supurgi, oshqozonning g‘ichirlab tozalanayotgan devorlari xuddi qalin axlat bilan qoplangan guldor tungi tuvakka o‘xshaydi. “Voy oyijonim-a! – o‘zicha oh tortib yubordi tergovchi.
Bunga qanday chidayman endi, shunchalik ham omadsiz bo‘lamanmi! Bu konga kelib qanaqa tuzoqqa ilindim o‘zi? Ziyofatu musallasdan qilingan tuzoq! Go‘zal chehralardan qilingan tuzoq!”
Qattiq bukchayib, Ding Gouer o‘rnidan turdi, ammo oyoqlarini sezmadi va shu boisdan uni qayta o‘tirishga nima majbur qilganini aytish qiyin edi. Oyoqlarmi yo miyasimi? Ol libosdagi qizaloqlarning chaqnoq nigohlarimi? Yoki partiya kotibi bilan direktor uning yelkasidan bosib tushishdimi?
Stulga o‘zini tashlar ekan, qulog‘iga go‘yo olisdan, bir nima cho‘ziq g‘iytillagandek bo‘ldi. Ol libosdagi qizlar og‘izlarini kaftlari bilan yopib, hiringlab kulib yubordi. U qichqirib bermoqchi bo‘ldi, ammo kuchi yetmadi: badani jon bilan xayr-ma’zur qilib bo‘lgandi, balki yana o‘sha eski dardi xuruj qilayotgandir – xoinlik hushi uni tag‘in tark etmoqchi bo‘layotgandir? Mana shu mashaqqatli va noqulay paytda ziyofatxonaning ovoz yutuvchi qora-qo‘chqil sun’iy charm qoplamali eshigi ochildi va Jin Ganjuan kirib keldi. Olmosdek charaqlab va atrofga pulning hidini taratib, u bamisoli bahor nafasidek, quyosh nuridek, oliy maqsad tajassumidek, porloq umiddek paydo bo‘ldi.
Ko‘rinishi ko‘rkam, o‘rta yoshlarda, qorachadan kelgan, ensiz yuzli, o‘rkach burunli bir kishi. Kumush kamonchali to‘q jigarrang shisha linzali ko‘zoynagi ortidan qandillarning yorqin nurida ikkita tubsiz quduqdek ko‘zlar ko‘rinardi. O‘rtabo‘y, egnida yap-yangi to‘q ko‘k kostyum, oppoq ko‘ylak, oq-ko‘k yo‘l-yo‘l galstuk taqqan, qora charm tuflilari yaltiratib cho‘tkalangan, sochi tojday o‘ziga yarashgan – juda paxmaygan ham emas, juda silliq qilib ham taralmagan – og‘zida bitta mis, balki tilla tish yaraqlab ko‘rinardi. Jin Ganjuan deganlari, gapning indallosini aytganda, ana shunaqa odam edi.
Birdan karaxtlikdan chiqqan Ding Gouer angladi: “Bu – taqdir, mana haqiqiy raqib”.
Partiya kotibi va direktor shiddat bilan o‘rnidan turishdi, stol qirrasiga urilib ketay deyishdi. Kimdir shoshganidan yengi bilan pivoli stakanni ag‘darib yubordi-yu, to‘q sariq suyuqlik dasturxonga to‘kilib, tizzalarga tushdi. Ular bunga e’tibor berishmadi. Stullarni surib, ular stolning har ikki tomonidan mehmonga peshvoz chiqqani otilishdi. Pivo to‘kilishidan sal oldin ularning quvnoq qichqiriqlari yangradi: “Bo‘lim boshlig‘i Jin keldi!”
Mehmonning jarangdor kulgisi to‘lqin-to‘lqin bo‘lib taraldi, tanobiy havosi qisildi, Ding Gouerning boshidagi chiroyli kapalak ham qisildi. Turmoqchi emas edi-yu, baribir turdi. Jilmaymoqchi ham emasdi, ammo yuzida chuqur jilmayish paydo bo‘ldi. Ana shu tabassum bilan Ding Gouer yangi kelganning istiqboliga peshvoz chiqqani o‘rnidan turdi.
– Tanishing: shahar qo‘mitasi targ‘ibot bo‘limi boshlig‘i Jin, bu esa provintsiya prokuraturasining maxsus muhim ishlar bo‘yicha tergovchisi Ding Gouer, – partiya kotibi va direktor ularni bir-biriga jo‘rlikda tanishtirishdi.
– Hayallaganim uchun kechirim so‘rayman, – behayolarcha tabassum bilan dedi Jin Ganjuan, eskichasiga mushtumini ko‘ksiga qo‘yib salomlasharkan.
U qo‘lini Ding Gouerga uzatdi. U qo‘l berib salomlashmoqchi emasdi, ammo uzatilgan qo‘lni siqib qo‘ydi. “Go‘daklarning go‘shtini yeydigan bu iblislar rahnamosining panjasi muzday sovuq bo‘lishi kerak edi, – ichidan taajjublandi u. – Qiziq, uning qo‘li yumshoq va issiq, nega? Namchil va yoqimli…”
– Xush kelibsiz, xush kelibsiz! – qulog‘iga chalindi Jin Ganjuanning unga qaratilgan iltifoti. – Bu uchrashuvni intiqlik va intizorlik bilan kutayotgan edik, siz to‘g‘ringizda ko‘p eshitganman.
Hamma boshqatdan joy-joyiga o‘tirgach, Ding Gouer tishlarini qisdi. “O‘zimni hushyor tutishim kerak, bir qadah ham ichmasligim lozim. Endi ishni boshla!” – buyruq berdi u o‘ziga.
Endi u Jin Ganjuan bilan yonma-yon o‘tirardi va o‘zini haddan tashqari hushyor tutayotgandi. “Eh Jin Ganjuan, Jin Ganjuan, har qancha qoyadek mustahkam bo‘lma, ildizing har qancha chuqur bo‘lmasin, arqonni har qancha uzun tashlama, bir marta qo‘limga tushsang bas, qutulib bo‘psan mendan. Bordi-yu, ishim ko‘ngildagidek chiqmasa, boshqalar ham oladiganini oladi!”
Jin Ganjuan tashabbusni o‘ziga oldi:
– Modomiki kechikdimmi, menga o‘ttiz qadah jarima!
Quloqlariga ishonmagan Ding Gouer yo partiya kotibiga, yo direktorga burilib qaradi. U tushungannamo jilmaydi. Ol libosli qizaloq barkashda yaltiragan qadahlarning yangilarini olib keldi va Jin Ganjuanning oldiga qo‘ydi. Ikkinchi qizning qo‘lida araqli grafin bor edi, nozli harakatlar bilan qadahlarni to‘ldirib chiqdi. Uning tajribasiga gap yo‘q: u bir tomchi ham to‘kmay, dadil, aniq va shiddat bilan quyardi. So‘nggi qadahga quyayotganida birinchisidagi mayda inju pufakchalar hali g‘oyib bo‘lmagandi. Go‘yo Jin Ganjuanning ro‘parasida g‘aroyib gullar barq urib ochilgandek. Ding Gouer butunlay hayajonda edi. Avvaliga xizmatchi qizning noyob va mislsiz mahoratiga qoyil qolgan bo‘lsa, qolaversa, Jin Ganjuanning yigitlarcha botirligiga lol qoldi. Rostdanam olmos parmasiz chinniga yaqin yo‘lama: qo‘lingdan kelmasa, yig‘ishtir, tamom.
Jin Ganjuan pidjagini yechdi, uni o‘sha zahoti qizaloqlardan biri olib ketdi va Jin tergovchiga murojaat qildi:
– O‘rtoq Ding, do‘stim, nima deb o‘ylaysiz, mana shu o‘ttizta qadahdagi ma’danli suvmi yo araqmi?
Ding Gouer hidlab ko‘rdi, ammo dimog‘i o‘lgandek edi.
– Nonning ta’mini bilmoq uchun undan totib ko‘rish kerak, haqiqiy araqmi yo haqiqiy emasligini bilmoq uchun ichib ko‘rish kerak. Iltimos, shu qadahlardan uchtasini tanlang.
Ish ashyolaridan Ding Gouer bilardiki, Jin Ganjuanga bu borada hech kim bas kelolmaydi, biroq tavakkal qilib ham bo‘lmasdi, buning ustiga har ikki tomonda o‘tirganlar “oling-oling” qilib, qiziqtirmoqda edi. Shu bois u mana shu o‘ttiz qadah orasidan uchtasini tanlab oldi-da, tilining uchini tekizib-tekizib, ichidagini tekshirib ko‘rdi. “Xushbo‘ygina, achchiqqina – bundan chiqdi aldashmayotgan ekan”.
– Bu uchala qadahni ichishingizga to‘g‘ri keladi, o‘rtoq Ding, otaginam! – dedi Jin Ganjuan.
– Totib ko‘rgandan keyin ichiladi, qoidasi shu, – bir tomondagisi ta’kidladi.
– Ichgan – ayb emas, to‘kib qo‘ygan – ayb emas, ammo bunday ne’matni tashlab yuborish – turgan-bitgani uvol, – qo‘shimcha bo‘ldi ikkinchi tomondan.
Ding Gouerning uchala qadahni bo‘shatishdan boshqa iloji qolmadi.
– Rahmat, katta rahmat, – tashakkur bildirdi Jin Ganjuan. – Endi navbat meniki!
U qadahni ko‘tardi-da, unsiz simirdi. Labini ho‘l qilmadi va labini tekkizib totib ham ko‘rmadi, bir tomchi tomizmadi va bir tomchi qoldirmadi ham, vijdonan, chiroyli va bejirim ichdi. Shundoq ko‘rinib turibdi: ichish bo‘yicha tengi yo‘q usta. Har bir qadahdan keyin sur’at ortib borardi, ammo harakatlar o‘shanday aniq, to‘g‘ri va bir xil edi. Oxirgi qadahni ko‘targach, u shoshmay ko‘ksi oldida go‘yo kamoncha bilan skripka pardalari ustidan yurgizib o‘tgandek, chiroyli yoyni chizib ko‘rsatdi. Ziyofatxonadan nazokatli past ovozlar quyilib keldi-da, Ding Gouerning tomirlari bo‘ylab oqa ketdi. Hushyorlik biroz bo‘shashgandek edi va jilg‘a chekkasidagi muzdan birinchi bahor maysasi yorib chiqqanga o‘xshab, ko‘nglida Jin Ganjuanga nisbatan iliq tuyg‘ular unib chiqdi. U so‘nggi qadahni lablariga olib borganda, uning tiniq, qora ko‘zlarida qayg‘u miltilladi. Atrofga yengil, nafosatli va go‘zal qayg‘u nafasini taratar ekan, bu odam oqko‘ngil va saxiy bo‘lib qolgandi. Mungli navolar tarala boshladi, salqin kuz shabadasi to‘kilgan zarrin yaproqlarni o‘ynardi, sag‘analar oldida mayda oq gullar ochilgandi. Ding Gouerning ko‘zlari namlanadi, go‘yo bu qadahda u qoyalar ichidan otilib chiqqan va chuqur lojuvard ko‘lga kelib tushadigan musaffo chashmani ko‘rgandek bo‘ldi. U bu odamni yaxshi ko‘rib qola boshlagan edi.
Partiya kotibi va direktor chapak chalar va olqish so‘zlar aytar edilar. Boy she’riy taassurotlarga to‘lib-toshgan Ding Gouer bir og‘iz ham so‘z aytmadi. Birmuncha vaqt oraga jimlik cho‘kdi. Ol libosdagi to‘rt nafar xizmatchi qiz quloq solayotganday qimir etmay turardi, go‘yo chuqur xayolga tolgan, bir-biriga o‘xshamaydigan kanna gullarining o‘zginasi.
Konditsionerning g‘alati guvillashigina sukunatni buzardi. Partiya kotibi va direktor baland ovozda Jinga yana o‘ttiz qadah araq ichishni taklif qila boshladi, ammo u boshini chayqab dedi:
– Yo‘q, men bunday qilmayman, asalning ozi yaxshi, deydilar. Ammo o‘rtoq Ding bilan birinchi uchrashuvni nishonlamasa bo‘larkanmi – uchtadan uch marta.
Hamma narsani unutib, Ding Gouer shu odamga qarab qoldi: o‘ttiz qadah araqni paqqos ursa ham loaqal afti burishmadi-ya. U Jinning xatti-harakatiga shu qadar mahliyo bo‘lib qolgan, yoqimli ovoziga shunchalik maftun bo‘lib qolgan, uning mis yo tilla tishining yengil tovlanishidan shunchalik ta’sirlangan ediki, uch karra uch to‘qqiz bo‘lishini darhol anglab yetmadi.
Uning oldiga to‘qqizta to‘ldirilgan qadahni qo‘yishdi. Jin Ganjuanning oldiga ham o‘shancha. Bu odamga bo‘lgan ehtiromiga qarshi turgani uning majoli qolmagandi, tana va hush bir-biridan ayro edi: “Ichma!” – qo‘l esa shartta qadahni og‘ziga to‘nkaradi.
To‘qqiz qadah me’daga quyib bo‘linganda, uning ko‘zlariga yosh qalqdi. “Ie, nima bo‘ldi o‘zi, tag‘in ziyofatda-ya? Hech kim urmagan, hech kim so‘kmagan bo‘lsa, nega yig‘layapman? Qayoqdanam yig‘lardim. Seni qara-yu, bir gal yosh chiqsa, darrov yig‘lagan bo‘laveradimi?” Biroq ko‘z yoshlari tobora toshib kelmoqda edi va ko‘p o‘tmay yomg‘irdan keyingi yaproq kabi butun yuzi jiqqa ho‘l bo‘ldi.
– Guruch beringlar, o‘rtoq Ding ovqatlanib bo‘lgandan keyin dam olsin, – quloqqa chalinardi Jin Ganjuanning ovozi.
– Hali asosiy taom berilgani yo‘q!
– E-ha… – Jin Ganjuan o‘ylanib qoldi. – Bo‘pti, tezroq beringlar!
Ol kiyimdagi xizmatchi qiz kaktusni olib keldi. Boshqa ikkitasi kattakon tilla suvi yugurtirilgan aylana barkashni olib kirdi, barkashda chordona qurib bir o‘g‘il bolacha o‘tirardi; undan ajoyib bo‘y taralardi, tillarang-sariq badanidan esa yog‘ tomardi.

II

Muhtaram murabbiy Mo Yan!
Xatingizni oldim. Shaxsan javob qaytarishga vaqt topganingiz, shuningdek, hikoyamni “Fuqaro adabiyoti”ga shunchalik tez tavsiya etganingiz uchun Sizdan behad-behad minnatdorman. Kayfi oshib, aljirayapti demang – ehtimol, bu yaxshimasdir – ammo ushbu hikoya ijodiy yangilik ruhiga, musallas mohiyati ruhiga to‘la, inqilobiy ruhga to‘la va bordi-yu, “Fuqaro adabiyoti” uni e’lon qilmas ekan, demak, muharrirlari ko‘r ekan.
Janob Li Sining Siz tavsiya qilgan “Meni it qatoriga qo‘ya ko‘rmang” kitobchasini o‘qib chiqdim. Rasvoi raddi balo ekan-ku bu it. To‘g‘risini aytsam, u mening chaparasta jahlimni chiqardi. Bu Li Si degani a’lo, muqaddas adabiyotni uyatsizlarcha poymol qiladi, modomiki, bunaqaga sabr qilish kerak bo‘lsa, unda sabr qilmaydigani qanaqa bo‘ladi?! Qachon bo‘lmasin, u bilan uchrashib qolgudek bo‘lsam, shunday bahslashamanki, yo nari, yo beri bo‘ladi – o‘rta yo‘l yo‘q! Shunaqangi e’tirozlarni bildiramanki, yetti teshigidan qonlar tizillab otilsin, badanida ko‘karmagan, yorilmagan joyi qolmasin, onasini naq uchqo‘rg‘ondan ko‘rsin. Na o‘ligi, na tirigi bilinmay qolguncha do‘pposlayman, “bir buddaviy dunyoga kelsa, boshqasi nirvanaga ketadi” degan gapni qilaman o‘shanda.
Murabbiy, mutaxassislikni rasamadi bilan o‘rganish menga Jyuguoda porloq kelajak va’da qiladi, deb yozganingizda Siz mutlaqo haqsiz: yeganingiz oldingizda, yemaganingiz ortingizda bo‘ladi, uylik bo‘lasiz, martabangiz ortadi, pul va suluv ayollar bisotingizda. Ammo men yosh yigitman, mening o‘z orzularim bor va bir umr musallasda achib o‘tish xohishim yo‘q. Men Lu Singa o‘xshagim keladi, u adabiyotni deb shifokorlik kasbidan voz kechdi. Men musallasni tashlab, adabiyot bilan shug‘ullanishni, uning yordamida tog‘ni surgan Yuy Gunga o‘xshab jamiyatni o‘zgartirishni, xitoyliklarning milliy ongini ham boshqa o‘zanga solib yuborishni o‘zimga maqsad qilganman. Mana shu oliy maqsadni deb men boshimni kundaga qo‘yishga va qon to‘kishga tayyorman. Modomiki, boshimni kundaga qo‘yishga tayyor ekanman, boshqa narsa to‘g‘risida gapirmasa ham bo‘ladi!
Murabbiy, men adabiyot bilan shug‘ullanishga azmu qaror qildim, meni bu maqsaddan hatto o‘nlab qudratli suvoriy ham qaytarolmaydi, aytishadi-ku, “bozorchi xotin tarozi toshini yutib yuborib, temirday mustahkam bo‘ldi” deb, binobarin, meni ahdimdan qaytishga urinishning keragi yo‘q. Bordi-yu, Siz shunga bel bog‘lagudek bo‘lsangiz, mening Sizga bo‘lgan mehrim nafratga aylangusidir. Adabiyot – xalq ishi, nahotki kimlargadir u bilan shug‘ullanish mumkin-u, menga mumkin emas?! Marks oldindan ko‘ra bilganidek, kommunizmning muhim maqsadlaridan biri san’atning mehnat bilan va mehnatning san’at bilan qo‘shilib ketishidir va biz kommunizmga yetganimizda, hamma yozuvchi bo‘ladi. Albatta, biz hozir boshlang‘ich palladamiz, biroq boshlang‘ich palla qonunlarida musallasshunoslik nomzodlarining romanlar yozishiga ruxsat etilmasligi haqida lom-mim deyilmaydi. Siz, murabbiy, hech qachon bu yaramas haromzodalardan ibrat olmasligingiz kerak, ular nom qozonib oladilar-da, adabiyot olami ustidan yakkahokim bo‘lib olishga harakat qiladilar. Boshqalar ham yozayotganiga ko‘zlari tushishi hamonoq g‘azabga minadilar. Xalq hikmatlarida bunday deyiladi: “Yantszidagi bir dolg‘a boshqasiga joy bergani kabi, oqimdagi bir to‘lqin o‘rniga boshqasi kelgani kabi, o‘rmonda eski yaproqlar yangilari bilan almashgani kabi, yoshlar ham pirovard-oqibatda keksa avlod ustidan g‘olib keladilar”. Unib kelayotgan kuchlarni bosishga harakat qilgan har qanday aksilinqilobchi aravani to‘xtatib qolishga chirangan beshiktervatarga o‘xshaydi.
Murabbiy, bizning laboratoriyamizda bir ayol ma’lumotnoma hujjatlariga mutasaddilik qiladi. Uning ismi Lyu Yan va u o‘zini sizning shogirdingiz deb biladi. Siz kichik zobit tarkibining Baodin bilim yurtida siyosiy yo‘riqchi bo‘lganingizda, Sizning mashg‘ulotlaringizga qatnashganini aytgandi. Men undan ko‘p qiziq narsalarni bilib oldim va natijada menda Siz to‘g‘ringizda to‘laroq tasavvur yuzaga keldi. U Sizning mashhur yozuvchimiz Van Menning tinglovchilari oldida qanday salom berganingizni aytib berdi, u Sizning so‘zlaringizga qaraganda, “Jongguo sinnyan bao” (“Xitoy yoshlar gazetasi”) ro‘znomasining haftalik ilovasida Van Men yosh mualliflarni ular tanlagan yo‘ldan chetlatishga chaqiribdi, holbuki, bu yo‘l shusiz ham gavjum bo‘lgan. Ayolning eslashicha, o‘shanda siz g‘azab bilan unga o‘shqirib beribsiz: “Adabiyotda bitta Van Men hukmronlik qilishi mumkinmi? Ovqat borida hamma ovqat yeydi, kiyim borida hamma kiyinadi. Menga chekinishni taklif qilishadi, men esa olg‘a borishni istayman!”
Murabbiy, siz bilan bog‘liq bu ajoyib voqeadan darak topgach, men bir daf’adayoq yarim litr uzum musallasini paqqos urdim. Bundan shunaqangi to‘lqinlanib ketdimki, o‘nta barmog‘im baravar titrab ketdi, tomirlarimdagi qon biqirlab qaynadi, quloqlarim sallagul yaprog‘iday qip-qizil bo‘lib yondi. So‘zlaringiz bamisoli surning jarangdor ovozidek, guvillab esgan shamoldek vujudimda jangovar ruhni uyg‘otib yubordi. Bir vaqtlar Sizda bo‘lganidek shox-shabba ustida uxlashni, ko‘zlarimdan uchqun sachrashi uchun zardob yalashni, o‘zimni xariga soch tolasi bilan bog‘lab qo‘yishni va oyog‘imga bolg‘a bilan urishni, “qalamdan qurol yasash”ni istayman.
O‘lsam o‘lamanki, ortga chekinmayman, muvaffaqiyatga erishmasam-da, g‘oya uchun qurbon bo‘laman.
Murabbiy, Lyu Yanning o‘shanda Siz qanaqa bo‘lganingiz haqidagi hikoyasini tinglaganimda va Sizning xatingizni qayta-qayta o‘qiganimda, vujudimni qayg‘u va tushkunlik chulg‘ab olardi: axir Sizning o‘z vaqtida Van Men yosh adiblarga (shu jumladan Sizga ham) maslahat bergan narsaga da’vat etmayapsizmi? Bundan juda dahshatli ahvolga tushib qoldim. Murabbiy, hoy murabbiy, yolboraman, anovi behayo nusxalarga o‘xshab it talagan gadoyning tayog‘ini olib otish va boshqa gadoylarga tashlanish yarashmagan ish. O‘tmishda, murabbiy, Siz ham, menimcha, maymunday ozib-to‘zib yurgansiz, ochlikdan ichaklaringiz ko‘karib ko‘rinib turgan, Siz ham adabiyot yo‘lida qiyinchiliklar va muhtojliklarni totgansiz. Shu bois boshdan kechirgan azob-uqubatlar haqida unutmaslik kerak, chunki Siz nafaqat mening muhabbatim va hurmatim, balki minglab yosh adiblar mehru muhabbatidan mahrum bo‘lishingiz mumkin.
Murabbiy, kecha kechqurun yana bitta narsa yozdim – “Go‘sht bolalar” degan. Mening nazarimda bu hikoyada men Lu Sinning uslubiga ancha yaqinlashganman va qo‘limdagi qalam o‘tkir yo‘ng‘ichga aylangan, u bilan chirigan axloqdan “ma’naviy tamaddun” degan jozibador qobiqni olib tashlayapman hamda uning vahshiyona mohiyatini fosh qilayapman. Bu hikoya “ayovsiz realizm” toifasiga kiradi. Men uni bugungi “ko‘ngilochar adabiyot”ga qasdma-qasd yozganman, xalq ommasi tajribasi sari borishga so‘z bilan da’vat qilganman. Men bu yerda, Jyuguoda jir bog‘lagan bizning barcha mana bu sotqin amaldorlarga dahshatli zarba berishni o‘ylaganman va bu hikoya, shubhasiz, “zulmatli saltanatdagi yog‘du”, bugungi “Telbaning kundaliklari”dir.
Bordi-yu, uni bosib chiqaradigan nashriyot topilsa, u, albatta, ajoyib samara beradi, ko‘plarning ko‘zini ochadi. Xat bilan qo‘shib, hikoyani ham jo‘natayapman va uni har tomonlama tanqidga duchor qiling. “Haqiqiy moddiyun hech narsadan qo‘rqmaydi”, shu bois, murabbiy, xuddi ayollarga qilinganidek hech qanaqangi takallufning keragi yo‘q yoki o‘zingizni o‘tga-cho‘qqa urishingizning ham hojati yo‘q. O‘z nuqtai nazaringizni to‘g‘ri aytavering, majmag‘illik ham qilmang, gapni aylantirib ham o‘tirmang, birovga tegib ketaman deb qo‘rqmang ham – atrofga olazarak qaramang, ko‘ngilda borini chiqarib tashlang, axir, aytadilar-ku, chumchuqdan qo‘rqqan tariq ekmas, deb; bu bizning partiyamizning jonli an’analaridan biri.
Mabodo, “Go‘sht bolalar”ni o‘qib bo‘lib, Siz hikoya darajasini chop etishga munosib deb bilsangiz, iltimos, uni nashr qiladigan joyni ham topsangiz. Albatta, aloqalar bugun kerakligini men tushunaman, marhumni kuydirgani o‘choqqa jo‘natishyapti-ku, hikoyani bosmaxonaga berish nima bo‘libdi? Shuning uchun, murabbiy, uyalmang va shartta ularni bir yoqlik qiling. Bordi-yu, birovni restoranga olib borish yoki sovg‘a qilish kerak bo‘lib qolsa, xarajatlar to‘lanadi (chipta olishni unutmang).
Murabbiy, “Go‘sht bolalar” – mening katta sa’y-harakatlarim mevasi, men bu hikoyaga bor qalbimni berganman, shuning uchun uni “Fuqaro adabiyoti”ga olib borish ma’qul. Bunday deyishimdan maqsad: birinchidan, “Fuqaro adabiyoti” – Xitoy adabiy doiralarining yetakchi nashri, u barcha adabiy oqimlarni belgilaydi va u yerda biron narsani chiqarish viloyat yoki shahar nashriyotlaridan ikki baravar qimmatga tushadi. Ikkinchidan, “Fuqaro adabiyoti”ni, bu mustahkam qal’ani hujum bilan olish uchun men taktikaga amal qilaman, ya’ni boshqasiga parvo ham qilmay, bitta nuqtaga uraveraman!
Hurmat va yaxshi niyatlar ila tinchlik va xotirjamlik tilab shogirdingiz
Li Idou

P.S.: Murabbiy, bir oshnam ish bilan Pekinga ketayapti, undan Sizga deb bir quti (o‘n ikki shisha) bizning Jyuguodagi eng a’lo musallasdan olib borib berishini iltimos qildim, bu – “Lyuy i chun de” bo‘lib, uni ishlashda o‘zim ishtirok etganman. Iltimos, tatib ko‘ring.

III

Muhtaram musallasshunoslik fanlari nomzodi, assalomu alaykum!
Olib kelingan “Lyuy i chun de” uchun tashakkur: rangi ham, hidi ham, ta’mi ham ajoyib. Faqat bir narsa tishga tegadi, ayoldagiga o‘xshab, qandaydir umumiy uyg‘unlik yo‘q, ayolning yuzi shunday bejirim qilib yaratilganki, go‘zal emas deyolmaysan, shunga o‘xshagan qandaydir ifoda etib bo‘lmaydigan fusun yo‘q. Mening kindik qonim to‘kilgan joylarda ham yaxshigina musallas tayyorlashadi. Ammo uni sizlarning Jyuguodagingiz bilan tenglashtirib bo‘lmaydi. Otamning hikoya qilishicha, yuztacha aholi istiqomat qiladigan mo‘jazgina qishloqchamizda ikkita musallasxona bo‘larkan, u yerda gaolyandan musallas qilishgan, har ikkovining rusumi bo‘lak-bo‘lak. Bir musallasxonaning nomi “Junji”, ikkinchisiniki “Jyuyyuan” bo‘lgandi. Ularda o‘nlab ishchilar ishlashgan, ho‘kizlar ham, otlar ham, xullas, yo‘q narsaning o‘zi yo‘q bo‘lgan. Tariqdan sariq musallas tayyorlashga kelsak, bu bilan deyarli butun qishloq shug‘ullanarkan, haqiqatan ham “har bir uyda musallas bo‘yi, har bir hovlida shirin buloq bor”.
Otamning amaki ukalaridan biri o‘sha vaqtlarda musallasxonalarda musallasni qanday qilishlarini va ularni qanday boshqarishlarini batafsil gapirib bergandi: otam “Junji”da o‘n yildan ortiq ishlagandi. Men “Gaolyan musallasi” qissasi ustida ishlaganimda uning tajribasi eng qimmatli ashyo bo‘lib xizmat qilgandi. Qadrdon qishlog‘im uzra uning tarixidagi barcha zamonlarda aylanib yurgan bu musallas bo‘yi menga ilhom bergan edi.
Musallas mavzusi menga g‘oyat maroqli tuyuladi, buning ustiga men musallas va madaniyat o‘rtasidagi aloqa masalasi bilan jiddiy shug‘ullanyapman. Izlanishlarim natijalari ozmi-ko‘pmi darajada “Gaolyan musallasi”da aks ettirilgan. Hozir men musallas haqidagi romanni o‘ylab qoldim va buni qarangki, Siz, musallasshunoslik nomzodi bilan ro‘baro‘ turibman. Buni omad desa bo‘ladi, bunaqasini yetti uxlab tushimda ko‘rmaganman. Endi, hoynahoy, nasihat bering deb Sizga murojaat qilaman, shekilli, shu bois, umid qilamanki, Siz meni ortiq murabbiy deb atamaysiz.
Sizning xatingiz va “Go‘sht bolalar” hikoyangizni o‘qib chiqdim va shu munosabat bilan paydo bo‘lgan ko‘pdan-ko‘p mulohazalarimni o‘rtoqlashsam degandim. Avval Sizning xatingiz borasida:
1. O‘ylaymanki, tentaklik va oqillik singari insoniy zuhurlar ayni vaqtda bir-biriga zid kelsa, bir-biri bilan bog‘liqdir ham, shu bois, nima yaxshi-yu nima yomon ekanini aytish qiyin. Aslida kim tentak bo‘lsa, hayotda g‘oyat oqil bo‘lishi mumkin; aqlli bo‘lib ko‘ringan odam esa yuragining ich-ichidan zo‘r tentak ham bo‘lishi mumkin. Shunday odamlar borki, ba’zi hollarda o‘zlarini g‘irt jinniday tutadi, yana bir joyda ko‘rsangiz, haddan tashqari sipo, og‘ir-vazmin. G‘irt jinni va muttasil og‘ir-vazmin bo‘lib yurish o‘zi yo‘q narsa. Sizning, azizim, “mast jinni”ngizga kelsak, bu ko‘proq kimyoviy reaktsiya natijasi va sizdan o‘pka-gina qilishga aslo haqqimiz yo‘q. Ichilgan musallasdan keyin sening ulug‘vor his-tuyg‘ularingga qoyil qolaman, ichgandan keyin esa sen bir necha bor “Fuqaro adabiyoti” manzili bo‘ylab yurib o‘tding, bu ham menga ma’lum bo‘lgan hech qanday qoidaga xilof kelmaydi, boz ustiga, sen ularni onadan olib so‘kmading, faqat bir gapni aytding: “agar jurnal chop etmasa, muharrirlar ko‘r ekan”, deding.
2. Xuddi shunday roman yozgan Li Sining bu borada o‘z fikrlari bor va agarda senga yoqmasa, kitobni yop-da, bir chetga qo‘yib qo‘y, uni o‘qima. Agar bir zamonlar uni uchratib qolsang, bir juft “Lyuy i chun de”dan keltirib berib, undan qutul va ko‘ziga ko‘rinma. So‘ng zinhor-bazinhor inqilobiy romantizmga mukkadan ketma, hech qachon va hech qanaqangi “jonga jonu qonga qon” qabilidagi bahsga kirisha ko‘rma. Buning ustiga, mushtlashib baraka ham topmaysan. Bu jinqarcha baguatsyuan usullaridan boxabar, jinoyat dunyosi bilan chambarchas bog‘liq, u yovuz niyatli va shafqatsiz odam, hech narsadan qaytmaydi. Aytishlaricha, Pekinda bir parti ketib, sharti qolgan adabiy munaqqid qilar ishi yo‘qligidan maqola yozibdi, unda Li Sining ijodini rosa tanqid qilibdi. Bu maqola bosilib chiqqanidan uch kun o‘tar-o‘tmas Li Si shu munaqqidning xotinini sherik-periklari bilan qo‘shib Taylanddagi bir fohishaxonaga sotib yuboribdi. Shu bois, yolvoraman, esing borida etagingni yig‘. Bu yorug‘ olamda hatto Arshi a’loning hukmdorini ham ayamaydigan odamlar to‘lib-toshib yotibdi. Li Si o‘shandaylardan bittasi.
Bordi-yu, sen adabiyot bilan shug‘ullanishga chindan azmu qaror etsang, bordi-yu, “bozorchi xotin tarozi toshini yutib yuborgan” bo‘lsa, gumroh o‘g‘il singari seni oldingi yo‘lga qaytgin deb ko‘ndirishga ortiq jazm etmayman, meni yomon ko‘rib qolishingni istamayman ham. Bordi-yu, beixtiyor kimgadir qarshi qayrayotgan bo‘lsang, unda ilojim yo‘q, ammo bunga ataylab qo‘l urish, el aytganidek, oynaga qarab turib, ko‘zning paxtasini chiqarmoq bo‘ladi. Busiz ham tasqarai taraqqosman, tag‘in ko‘zimning paxtasini chiqarganim nimasi?
“Adabiyot olamiga yakkahokim bo‘lish”ni xohlayotgan mana bu “yaramas haromzodalar”ni nega behuda yashirayotganing mening parvoyimga kelmaydi. Bordi-yu, ular ichidan kimdir rostdanam shuni o‘ylagan bo‘lsa, senga qo‘shib uni ham so‘kaman.
O‘n yildan ko‘proq vaqt muqaddam Baodin harbiy bilim yurtida dars berganimga kelsak, men mashg‘ulotlarimga bir necha yuz kursant kelganini eshitdim va Li Yan ismli ikkita kursant qiz borligi elas-elas esimda: biri oppoq yuzli, ko‘zlari chaqchaygan, ikkinchisi qorachadan kelgan, semiz va baqaloq – sen bilan qaysi biri ishlashini bilmayman.
Ammo auditoriyada Van Menni so‘kkanimni eslolmayman. Ha-ya, yosh adiblarning o‘zlariga xolisona baho berish borasidagi taklifim bayon etilgan uning maqolasini, yanglishmasam, o‘qiganman va o‘sha vaqtlarda bunday maqolani yuragimga yaqin olgan bo‘lsam bordir va ich-ichimdan iztirob chekkandirman. Biroq ma’ruza chog‘ida Van Menni so‘kishim, tag‘in kommunizm targ‘iboti bilan shug‘ullanib turganimda so‘kishim – bunaqasi ikki dunyoda bo‘lmagan va bo‘lmaydi ham.
Aslida men haligacha “gadoyning hassasi”ni olib otganim yo‘q va o‘ylaymanki, bordi-yu, qachondir otishimga to‘g‘ri kelganda ham “boshqa gadoyga tashlanish” niyatim yo‘q. Albatta, bunga kafolat berolmayman, chunki inson o‘zgaryapti va bu o‘zgarishlar ko‘pincha unga bog‘liq bo‘lmaydi.
Endi Sizning asaringiz xususida:
1. Siz uni “shafqatsiz realizm” deb ta’riflayapsiz. Ushbu “izm” nimadan iboratligini tushuntirib berolmaysizmi? Garchi umumiy ma’nosi ravshan bo‘lsa-da, buning nima ekanini men oxirigacha tushunmadim. Hikoyadagi voqealar tavsifidan aql shoshib qoladi, yaxshiyamki, bu bor-yo‘g‘i adabiy asar ekan. “Dalil adabiyoti” janrida Siz ul-bul yozgudek bo‘lsangiz bormi, naq boshingiz baloga qolardi.
2. Asar chop qilishga arziydimi yoki yo‘qmi degan masalaga kelgunga qadar odatda ikkita mezon qo‘llanadi: siyosat nuqtai nazaridan va san’at nuqtai nazaridan. Har ikkala yondashuvni ham tushunmayman. Bu yerda o‘zi hammasi tushunarsiz. Shu bois men “g‘ayrioddiy narsa”ning o‘zini ko‘rmayapman. “Fuqaro adabiyoti”da juda ko‘p iste’dodlar to‘plangan va Siz ularning tanqidiy javoblariga diqqat bilan quloq solsangiz bo‘lar ekan.
Sizning asaringizni jurnal tahririyatiga jo‘natib yuborganman. Restoranga taklif va tortiqlar qilishga kelsak, bu butun bir ilm-ku, mening bunga tishim o‘tmaydi. Bunday yondashuv “Fuqaro adabiyoti” singari yirik nashriyotlarga nisbatan foydalimi, yo‘qmi ekanini anglash, aftidan, o‘zingning zimmangdagi ishga o‘xshaydi.
Omad tilab qolaman!
Mo Yan

IV

“Go‘sht bolalar”

Kuz. Erta tong. Osmonda oy ko‘rindi va G‘arb tomonda yarmi erigan, chetlari xira muz parchasida osilib qoldi. Chuqur uyquda yotgan Jyusyanjun qishlog‘i muzdek oydinga ko‘miladi.
Xuddi chuqur yer ostidan kelayotgandek kimningdir qo‘ndog‘idan xo‘rozning qichqirig‘i bo‘g‘iq yangraydi.
Bu tovushdan Jinning xotini Yuanbao qattiq cho‘chib tushdi. U adyolga o‘ranib o‘tirib oldi-da, uyqusiragancha atrofga tashvishli alangladi. Derazadan yashiltop-oq oydin nuri tushib turar va qora adyol ustida ko‘plab chorsi shakllar o‘lik tusda oqarib ko‘rinardi. O‘ng tomonda erining muzdek oyoqlari chiqib yotardi. Adyolning burchagini ko‘tarib, u erining ustini yopib qo‘ydi. Chap tomonda g‘ujanak bo‘lib yotgan Syao Bao bir maromda xurrak otardi.
Xo‘roz yana qichqirdi, bu yanada uzoqdan, yanada quloqqa bo‘g‘iqroq chalindi: ayol qunishdi, shoshib o‘rnidan turdi, adyolni tortib qo‘ydi va hovliga chiqib, boshini osmonga ko‘tardi. G‘arbda uchta yulduz charaqlardi, Sharqda Yetti Opa-singil to‘p bo‘lib turardi, hademay tong otadi.
U erini turtkilay boshladi:
– Turing endi, tezroq, Yetti Opa-singil chiqib bo‘libdi.
Eri xurrak otishdan to‘xtadi, bir necha marta labini yalandi-da, turib-o‘tirib, talmovsiragancha atrofga qaradi:
– Nima, tong otdimi?
– Hademay otadi. Oldingiday bo‘lmasligi uchun sal ertaroq yo‘lga tushing – quruq borib-kelib yuravermay.
Er yengil kurtkasini shoshmay kiydi, o‘rnining bosh tomonida yotgan tamakidoniga qo‘l cho‘zdi, trubkani olib tamaki to‘ldirdi-da, og‘ziga suqdi. Keyin chaqmoqtosh, yonilg‘i, kukun oldi-da, o‘t oldira boshladi. Katta-katta uchqunlar sachradi, uchqunlardan bitta-ikkitasi kukunga tushdi, u labini cho‘chchaytirib puflay boshladi. Qorong‘ilikda olovning qip-qizil tili yaltiradi. Trubkani o‘t oldirib, ikki marta tez-tez tortdi-da, olovni o‘chirishga shaylandi, ammo xotini uni to‘xtatdi:
– Chiroqni yoqmaysizmi?
– Kerakmikan?
– Yoqing. Ozgina kerosin ketgani bilan kambag‘al bo‘lib qolmaymiz.
Ko‘kragini havoga to‘ldirib, u kukunga uzoq pufladi, kukun tobora yallig‘lanib borardi, oxiri u rosmanasiga alanga olib yona boshladi. Xotini chiroqni olib keldi, yoqib, devorga osib qo‘ydi. Uy ichi xira yashiltop yog‘duga to‘ldi. Er va xotinning ko‘zlari to‘qnash keldi va darhol ko‘zlarini olib qochishdi. Uxlab yotgan bolalaridan biri uyqusida gapira boshladi, gapirganda ham naq na’ra tortib gapirdi. Boshqa biri qo‘lini cho‘zib, qurum bosgan devorda aylantira boshladi. Uchinchisi hiq etib qo‘ydi. Er bolaning qo‘lini adyol tagiga suqib qo‘ydi va ayni vaqtda asabiy tarzda hiqillaganning sochidan siladi:
– Nega ingrayapsan, zararkunandaginam?
– Suv isitaymi? – xo‘rsindi xotin.
– Isit, – rozi bo‘ldi er. – Ikki cho‘mich, ortig‘i kerakmas.
– Bu safar uch cho‘mich isita qolay, – o‘ylab turib taklif qildi xotin.
– Qancha toza yuvsa, shuncha yoqar.
Er hech nima deb javob bermadi, faqat trubkasini oldi-da, ehtiyotkorona shirin uyquni urayotgan bolakay yotgan o‘rinning burchagiga yana qarab qo‘ydi.
Xotin yorug‘ har ikki xonaga tushsin deb chiroqni eshik ustiga ko‘chirdi. Qozonni yuvdi, uch cho‘mich suv quydi, qopqoqni yopdi, bir tutam poxol tutantiriqni chiroqdan o‘t oldirib, o‘choqqa suqdi. Poxol gurillab yona boshladi, xotin yana poxol tashladi, olovning sariq tillari o‘choq chekkalarini yalashga tushdi, olovdan xotinning yuzi yorishdi. Er o‘rin yaqinidagi pastak kursichaga cho‘nqaydi va xuddi yosharib qolganga o‘xshagan xotiniga ma’nosiz tikildi.
Qozonda suv jig‘illashga tushdi va xotin o‘choqqa yana poxol tashladi. Er trubkasini o‘rin chekkasiga itqitdi-da, yo‘talib, so‘nik ohangda dedi:
– Qishloq kunchiqaridagi So‘yloq Sunning xotini tag‘in bo‘yida bo‘lib qolibdi, oldingisini hali ko‘krakdan ajratgani ham yo‘q edi.
– Hammada bir xil bo‘laveradimi? – erini ma’qulladi xotini. – Har yili bittadan bola tug‘ishga kim yo‘q deydi! Buning ustiga uch egizak!
– Zang‘ar So‘yloq ja yo‘lini topib olgan, qaynisi borligidan yaxshi foydalanayapti, sifat nazoratchisi: odamlardan olmaydi, bundan esa – marhamat. Unikining ikkinchi nav ekanini ovsar ham biladi, lekin doim oliy navga o‘tkazadi.
– Azaldan shunday bo‘lib kelgan, boy boyga boqar, suv soyga oqar, – ma’qulladi xotin.
– Ammo bizning Syao Baoni birinchi navga baholashadi, mana meni aytdi dersan. Hech kim bolaga shuncha pul sarflamagan, – davom etdi er. – Axir sen yuz jin no‘xat nonni, o‘ntalab karasni, to‘rt yuz jin rediskani paqqos urgansan…
– Men paqqos urgan ekanmanmi? Qornimga kelib tushganini aytmasa, hammasi sutga aylanib, mana shu bolamiz bitta qo‘ymay so‘rib oldi-ku!
Suhbat asnosida qozondagi suv qaynadi, qopqoq ostidan pag‘a-pag‘a bug‘ ko‘tarila boshladi. Bug‘ yuqoriga ko‘tarilgani sayin chiroq olovning qizil loviyaga o‘xshash tilchasi tumanli havoda elas-elas ko‘zga chalinardi.
Xotin boshqa poxol tashlamadi, eriga amr qildi:
– Tog‘orani olib keling!
Er javoban nimadir deb to‘ng‘illadi, ichkari eshikni ochdi, hovliga chiqdi va chekkalari ko‘chgan, qora rangdagi katta tog‘orani ko‘tarib qaytib keldi. Tog‘oraning tubidagi qoldiq suvni yupqa muz qoplagandi.
Xotin qozondan qopqoqni oldi, birdan ko‘tarilgan bug‘ sal bo‘lmasa chiroqni o‘chirib qo‘yayozdi, kadi cho‘mich bilan qaynoq suvni tog‘oraga qo‘ya boshladi.
– Ozgina sovuq suv solmaysanmi? – so‘radi er.
Xotin qo‘lini suvga solib ko‘rdi.
– Yo‘q, o‘zi yaxshi. Olib keling anovini.
Er qo‘shni uyga o‘tdi va egilib, uyquda xurrak otayotgan bolani qo‘liga oldi. Bola ingrab qo‘ydi.
– O‘zimning gavharim, Syao Bao, – erkalatib dedi Jin Yuanbao, uning ketiga shapatilab. – Yig‘lama, hozir dadang seni cho‘miltirib qo‘yadi.
Xotin eridan bolani oldi. Bola qorinchasini do‘ppaytirib, chuchuk tilda gapirgancha uning siynasiga intildi:
– Qornim och, oyi… Qornim och, oyi…
Xotin noiloj yerga cho‘kdi-da, nimchasi tugmalarini yechdi. Syao Bao og‘zini to‘g‘ri ko‘krakka olib bordi-da, huzur qilib cho‘lp-cho‘lp ema ketdi. Xuddi bolaning yuki bosgandek, ona qaddini egdi.
Er tog‘oradagi suvni chapillatib urgancha, xotinini shoshirdi:
– Emizma, suv soviydi.
Xotin go‘dakning ketiga shapatilab dedi:
– Bolajonim, bo‘ldi qila qol, aylanay. Bir tomchi ham qoldirmay emib bo‘lding-ku. Kel, yuvintiraylik seni. Seni oppoq qilib cho‘miltiramiz-da, shaharga jo‘natamiz, u yerda hammadan yaxshi, to‘q yashaysan.
Ona kuch bilan uni o‘zidan ajratdi, biroq bola ko‘krakdan tishlab qo‘yib yubormayotgandi, xuddi qayishqoqligini yo‘qotgan eski rezinaday, uning quruqshagan ozg‘in siynasi oldinga cho‘zildi.
Jin Yuanbao siltab bolani o‘ziga tortdi va xotini “voy” deb yubordi, bola esa chinqirib yig‘lay boshladi. Ota unga bir tarsaki tushirdi-da, jahl bilan o‘shqirdi:
– Chinqirma! Dunyoni boshiga ko‘taraman deydi-ya!
– Og‘irroq bo‘lsangiz-chi, ja qo‘lingiz yugurik bo‘lib qolibdi, – xafa bo‘ldi xotin. – U yer-bu yeri ko‘karib qolsa, yana sifatini pasaytirishadi.
Er shartta bolaning kiyimini yechdi-da, bir chetga uloqtirdi, suvga qo‘lini solib ko‘rdi va ming‘irlab: “Issiqroq, shunisi ma’qul, kiri yaxshi ketadi”, – dedi-da, qip-yalang‘och bolani tog‘oraga soldi. Bola chinqirib yubordi. Oldingi chinqirishi ham chinqirish bo‘libdimi, bunisi naq dunyoni buzib yuborayozdi. Oyoqchalarini qisib, u tog‘oradan chiqishga jon-jahdi bilan urinardi, Jin Yuanbao esa uni tog‘oraga botirishga harakat qilardi. Issiq suv xotinning betiga sachradi, u bolani ikkala qo‘li bilan mahkam ushlab, asta dedi:
– Otasi, juda issiq ekan-da, badani qizarib, yana sifati buzilib qolmasin.
– Chinqirishini ko‘rmayapsanmi bu shumtakaning, xuddi bu menga kerakday, – to‘ng‘illadi er. – Bu issiq ham unga sovuq hali. Bo‘pti, yarim cho‘mich sovuq suvdan quya qol.
Xotin shoshib o‘rnidan turdi, osilib turgan siynasini yashirishga ham ulgurmadi, nimchasining uzun barlari ivigan bayroqday oyoqlari orasida osilib yotardi. U yarim cho‘mich sovuq suv olib, tog‘oraga quydi va qo‘li bilan tez-tez aylantirib, suvni chovushtirdi:
– Yaxshi, endi o‘ziga keldi. Yig‘lama, javohirim mening, yig‘lama.
Syao Bao endi oldingiday chinqirib yig‘lamayotgandi, ammo oyoq va qo‘llarini tipirchilatishdan to‘xtamayotgandi: u cho‘zilishni zinhor istamayotgandi. Jin Yuanbao o‘jarlik bilan uni tog‘oraga olishga urinardi. Qo‘lida cho‘mich tutgancha uning yonida miq etmay turgan xotiniga o‘shqirib berdi:
– Nega o‘likday jim turibsan? Bundoq yordamlashsang-chi!
Uyg‘onib ketganday xotin cho‘michni qo‘lidan tushirib yubordi. Tog‘ora oldida cho‘nqayib o‘tirib oldi-da, bolaga suv chalpib, dumba va oyoqlarini yuva boshladi. Narigi uydan ularning to‘ng‘ichi – yetti-sakkiz yoshlardagi jajji qizaloq chiqib keldi, u oyoqyalang, tizzadan keladigan qopsimon qizil ishtonda edi, sochlari to‘zg‘in. Boshini yelkasi ichiga tortgancha uyqusirab ko‘zini ishqaladi:
– Dada, oyi, uni nega cho‘miltirayapsizlar? Tushlikka qovurib bermoqchimisizlar?
– Bor, yotib uxla! – urishib berdi uni Jin Yuanbao.
Opasiga ko‘zi tushishi bilan Syao Bao battar o‘kirib yig‘lab, uni yordamga chaqirdi. Opasi esa nafasi ichiga tushib, jimgina yana xonasi tomon ketdi, bo‘sag‘ada to‘xtab, ota-onalarini kuzata boshladi.
Syao Bao yig‘layverib, bo‘g‘ilib qoldi, endi u to‘xtovsiz qichqirib yig‘lardi, ora-chora ko‘z yoshi to‘xtab, hiq-hiq qilardi. Issiq suvdan bola badanidagi kir yuvilib, sirpanchiq va yog‘li bo‘lib ketgan, tog‘oradagi suv esa qop-qora bo‘tanaga aylangandi.
– Ishqalagich bilan atir sovunni opke, – buyurdi er.
Xotin o‘choq ortidan unisini ham, bunisini ham olib keldi.
– Endi uni ushlab tur, – qo‘shimcha qildi er, – men esa yuvintiraman.
Ular joy almashishdi.
Jin Yuanbao ishqalagichni tog‘oraga botirdi, kosadagi suvga biroz sovun solib aralashtirdi va bolaning bo‘yni, dumbasi va hatto barmoqlari orasini ishqaladi. Sovun ko‘pigiga ko‘milgan Syao Bao yana ovozining boricha chinqirib yig‘lay boshladi va uy ichi dahshatli badbo‘yga to‘ldi.
– Hoy otasi, buncha hovliqmasangiz, – rahmi kelib dedi xotin. – Terisini shilib oldingiz-ku.
– Hechqisi yo‘q, choyqog‘oz emas, – dedi Jin Yuanbao beparvolik bilan. – Sal ishqalaganimga shunchalikmi? Sen bu nazoratchilarning quvligini bilmaysan-da: hatto bolaning dumbasini ochib qarashadi. Moshday kirga ko‘zlari tushguday bo‘lsa, tamom, sifati yomon deb turib olishadi, bir ulush sifat esa o‘n yuandan ortiq turadi.
Nihoyat ona bolani cho‘miltirib bo‘ldi. Jin Yuanbao o‘g‘ilchasini ushlab turdi, xotin esa toza patli sochiq bilan arta boshladi. Chiroq yog‘dusida erning qizarib ketgani ko‘rinib turardi, undan toza badanning xushbo‘y hidi anqirdi. Xotin bolaning yangi kiyimlari to‘plamini chiqardi-da, yo‘l-yo‘lakay eri qo‘lidan do‘ndiqchasini oldi. Syao Bao yana og‘zi bilan ko‘krak qidira boshladi va onasi unga qidirganini berdi.
Jin Yuanbao qo‘llarini artdi, trubkani to‘ldirdi va eshik ustidagi chiroqdan uni o‘t oldirdi.
– Anavi iflosning dastidan butunlay ivib qolibdi, – g‘udrandi u, pag‘a-pag‘a tutun puflarkan.
Syao Bao emib-emib uxlab qoldi. Alla aytayotgan ona esa u bilan ajrashishni istamayotgandi.
– Bu yoqqa ol, hali qancha yo‘l yurishim kerak poyi-piyoda! – amrona dedi Jin Yuanbao.
Xotin ko‘kragini sug‘urdi. Go‘dakkina go‘yo siyna hali ham og‘zidadek nuqul tamshanardi.
Bir qo‘lida qog‘oz fonus va ikkinchi qo‘lida bolani ko‘targancha Jin Yuanbao uydan ko‘chaga chiqdi, keyin esa katta ko‘chaga qarab burildi. Shaxdam odimlab borar ekan, u bo‘sag‘ada qarab turgan xotinining nigohini ko‘z o‘ngiga keltirib, yuragi bir tutam bo‘ldi. Biroq katta ko‘chaga burilgan ham ediki, bu tuyg‘u nom-nishonsiz g‘oyib bo‘ldi.
Oy hali botib ulgurmagandi. Kulrang ko‘cha-ko‘ylarda teraklarning yaproqlari uchib yurardi, teraklar daroz bo‘yli azamat yigitlarday saf tortgandi va ularning shoxlari yashiltop oq rangda tovlanardi. Tungi havoda sukunat va ajal charx urardi, er beixtiyor junjikdi. Fonusning iliq sariq rangi ko‘chaga chayqalib turuvchi kattakon ko‘lanka tashlab turardi. Kimningdir hovlisidan erinibgina it bir necha bor akillab qo‘ydi. U ham ortiqcha qiziqishsiz itning qorayib ko‘ringan ko‘lankasiga qaragan bo‘ldi, keyin esa qulog‘iga itning somonni shitir-shitir bosib, g‘aram orasiga kirib ketgani chalindi. Qishloqdan endi chiqay deb turganida orqadan bola yig‘isi eshitildi. Boshini ko‘tarib, bir qancha uylarning derazalaridan sarg‘ish yorug‘lik tushib turganini ko‘rdi va bu uylarda ham odamlar u xotini bilan qilgan yumushlar ila band ekanini angladi. U boshqalardan o‘zibdi – shuni o‘ylab, yuragi yengil tortdi.
Qishloq chekkasidagi panohkor ma’bud ehromiga yetib kelgach, u qo‘ltig‘i ostidan marosim pullar o‘ramini chiqardi, fonus alangasida o‘t oldirdi va ehrom oldidagi manqaldonga qo‘ydi. Olov qog‘ozga kichkina ilonchaday o‘rmalay ketdi, Jin Yuanbao esa nigohini mehrobda savlat to‘kib o‘tirgan mangu o‘lmas ma’bud va uning qo‘shaloq xotiniga oldi. Ularning chehralarida muzdek tabassum qotib qolgandi. Ma’budni ham, ikkala xotinini ham haykaltarosh Van yo‘ngan edi: ma’budni – qora toshdan, xotinlarni esa – oq toshdan. Ma’budning gavdasi ayollarning birgalikdagi gavdasidan ham kattaroq edi va u ikki bolali otaga o‘xshab ko‘rinardi. Van o‘zi usta haykaltarosh bo‘lmagani uchun haykallarning basharasi juda xunuk chiqar edi. Yozda ehromni suv bosardi, shuning uchun tosh haykallarni to‘s qoplab, yashil pat qatlamlari tovlanardi. Qog‘oz yonib bo‘lib, qanotlarini tez yig‘ib olgan kapalakka o‘xshagan kulga aylandi. Ustida titrab turgan qizil olov yo‘l ham tezda so‘ndi-da, eshitilar-eshitilmas shitirlab, sochilib ketdi.
Fonus va bolani yerga qo‘yib, Jin Yuanbao cho‘k tushdi-da, ma’bud va uning qo‘sh xotiniga ta’zim bajo etdi.
Shu tariqa bolani turar joyidagi hisobdan o‘chirib, u o‘rnidan turdi, bir qo‘liga bolani, ikkinchi qo‘liga fonusni olib, shoshib yo‘ldan yurib ketdi.
Tog‘ ortidan quyosh chiqib kelganida u Yanshuyxega yetib keldi. Qirg‘oqdagi saksovul shishaga o‘xshardi, daryodagi suv esa qizil rangda. U fonusni puflab o‘chirdi-da, qirg‘oq bo‘yidagi butalar orasiga yashirdi, kechuv oldiga kelib, narigi qirg‘oqdan qayiq kelishini kuta boshladi.
Bola uyg‘onib yig‘lashga tushdi. Qichqirib, ozib qolishidan qo‘rqib, Jin Yuanbao o‘sha zahoti qanday qilib bo‘lmasin, bolani ovutishga tutindi. Bolaning oyoqlari chiqib, yuradigan bo‘lib qolgandi va ota uni qumloq sohilga olib bordi, o‘zi esa paytdan foydalanib, cheka boshladi. Trubka tutgan qo‘li shishib, sirqirab og‘rirdi.
Bola qum ustida yugurib yurgan qora chumolilarni butoq bilan savalardi. Butoqni ko‘targanda u muvozanatni yo‘qotib, har tomonga chayqalib ketardi. Quyoshning qizg‘ish nuri faqat daryo sohilinigina emas, balki bolaning yuzini ham yoritardi. Jin Yuanbao bolani o‘ynasin deb o‘z holiga qo‘yib qo‘ygandi. Daryo bu yerda taxminan yarim ligacha ko‘tarilib, bo‘tana suvlari ulug‘vor oqardi. Tongning ilk nurlari unga tushib, yashil baxmal chodir uzra qad ko‘targan bahaybat ustunni esga solardi. Bunday daryoga ko‘prik qurish hech kimning miyasiga kelmasa kerak.
Narigi yoqdagi qumloq sohilda bog‘lab qo‘yilgan qayiq hamon sayozlikda chayqalib turar va juda kichkina ko‘rinardi. Qayiq haqiqatan ham ixcham edi, u bu qayiqda ko‘p bor suzib o‘tgan. Qayiqchi qulog‘i kar chol edi, u daryo yonidagi yerto‘lada yashardi. Yerto‘ladan moviy tutun eshilib chiqa boshlagandi: aftidan, bu qurigan to‘nka nonushta tayyorlamoqda. Jin Yuanbao sabr bilan kuta boshladi.
Birmuncha vaqtdan keyin kechuvga yana bir nechta odam keldi. Yoshlari bir joyga borib qolgan er-xotin, o‘smir yigit va o‘rta yoshli, qo‘lida bola ko‘targan ayol. Qariyalar yonma-yon o‘tirishar, xuddi shishadan yasalgan xira ko‘zlarini loyqa suvga tikib olishgandi. Birgina ko‘k ishton kiyib olgan bola oyoqyalang. Terisi oppoq oqarib ketgan, baliq tangachalariga o‘xshab, tanasini qasmoq bosgan. Suvning oldiga yugurib borib, bolakay peshob qildi, keyin Jin Yuanbao o‘g‘lining oldiga borib, uning butoqlari zarbidan qora chumolilarning qumga qorishishini tomosha qila boshladi. U yana Syao Baoga bir-ikki og‘iz tushunib bo‘lmas so‘zlarni aytdi va isqirt bola xuddi bir narsani tushungandek oppoq sut tishlarini ko‘rsatib kulib qo‘ydi. Ayolning chehrasi kasalga o‘xshab rangpar edi; taroq tegmagan patila-patila sochini oq tasma bilan bog‘lab olibdi. Egnida tozagina ko‘k kofta va qora shim. U bolani to‘sgani o‘tqizganda Jin Yuanbao hayratdan dong qotib qoldi – o‘g‘il bola ekan-ku! Yana bitta raqib. Biroq sinchiklab qarab angladiki, bola Syao Baodan ko‘ra ancha oriq, rangi qora, sochi sarg‘imtir, bir qulog‘ida esa oq “ortig‘i” bor. “Bu Syao Baoning tukiga ham arzimaydi”, deb o‘yladi va ko‘nglini to‘q qilishga harakat qildi.
– Siz ham o‘sha yoqqami, singlim? – so‘z qotdi u.
Ayol unga shubhali qarab qo‘ydi-da, bolani bag‘riga mahkamroq bosdi. Uning lablari titrab ketdi, ammo churq etmadi.
Undan hafsalasi pir bo‘lib, Jin Yuanbao bir chetga ketdi va daryoning naryog‘iga ko‘z tika boshladi.
Quyosh yana bir nayza bo‘yi ko‘tarildi va suv sariqdan zarrin shisharangga kirdi. Qarshi tomondagi qirg‘oq bo‘yida qayiq hamon jim chayqalar edi. Yerto‘la tomi ustida ham tutun ko‘tarildi, ammo qayiqchi qorasini ko‘rsatay demasdi.
Syao Bao bilan qasmoqli bola qo‘l ushlashib suv chetidan allayoqqa qarab keta boshladi va tashvishlangan Jin Yuanbao ularning ortidan chopdi. U Syao Baoning qo‘lidan tutdi, qasmoqli bola esa ko‘zlarini katta-katta ochgancha hech narsani tushunmay unga tikilib qoldi. Syao Bao injiqlanib yerga tushirib qo‘yishini talab etgancha tipirchilay boshladi.
– Yig‘lamasang-chi, nega yig‘laysan? – uni ovutishga harakat qildi ota. – Qara. Ana, qayiqchi bobo qayig‘ini biz tomonga qarab haydayapti!
Narigi qirg‘oqqa nazar tashlab, u qayiqning oldiga rostdanam bir odam yaqinlashganini ko‘rdi, u odam kamalakning yetti rangida tovlanardi. Bu orada kechuvga yana bir nechta odam shoshib yaqinlasha boshladi.
Jin Yuanbao o‘g‘lini boshqa qo‘yib yubormaslikka ahd qildi, bola biroz tarxashlik qilib, tinchidi, yig‘idan to‘xtadi va ovqat yeyman deb turib oldi.
Qo‘ltig‘ini kavlab, bir siqim no‘xat topdi-da, Jin Yuanbao uni chaynab, o‘g‘lining og‘ziga tiqdi. Bola yana ovozining boricha chinqira boshladi, aftidan, bu narsa unga xush yoqmadi, biroq baribir yutib yubordi.
Qayiq daryoning yarmiga kelib qoldi, shu payt saksovul butalari orasidan bir bolali baland bo‘yli sersoqol odam shoshib chiqib keldi va kechuv oldida kutib o‘tirganlarga kelib qo‘shildi.
Tashvishi ortgan Jin Yuanbao soqolli odamga ko‘z qiri bilan qarab qo‘ydi va nimagadir yuragini qo‘rquv qamradi. Haligi odam qirg‘oqda o‘tirganlarga yovuzlarcha razm soldi. Katta-katta qora ko‘zli, o‘tkir uchli qayrilma burun. Qo‘lidagi o‘g‘il bola bo‘lib, yap-yangi, zarrin yoqali qizil kostyumcha kiydirilgan. Kiyimi bilan u boshqalar ichida yaqqol ajralib turardi va garchi boshini yelkasi ichiga tortib olgan bo‘lsa-da, hammani o‘ziga qaratardi. Sochi qalin va jingalak, badani oppoq, nozik, ammo tevarak-atrofni kuzatib chiqayotgan kichkina-kichkina ko‘zlari cholning ko‘zlariga o‘xshar va qarashi mutlaqo kattalardek edi. Quloqlari ham g‘alati – katta-katta va go‘shtdor. Garchi soqolli odamning qo‘lida o‘zini yuvosh tutib, indamayotgan bo‘lsa-da, atrofdagilarning qiziqishini uyg‘otmay qolmayotgandi.
Yaqinlashib kelayotgan qayiq oqimga qarshi burilmoqda edi. Undan ko‘zini uzmay qarab turganlarning toqati toq bo‘lgandi.
Sayozlikka yetib kelgach, qayiqchi kar chol eshkakni qo‘ydi-da, g‘arov tayoqni qo‘liga oldi. Tong yog‘dusidan qizargan suvni kesgancha qayiqning tumshug‘i nihoyat qirg‘oqqa to‘qnashdi. Yetti nafar xilma-xil yo‘lovchi qayiq tubidagi bo‘yinli kadiga kira haqini tashlab, yerga tushdi. Qo‘lida tayoq tutgan chol daryo suvining sharqqa qarab chopishini tomosha qilardi.
Hamma o‘tib bo‘lgach, kutib turganlar qayiqqa tashlanishdi. Jin Yuanbao birinchi bo‘lishi mumkin edi, biroq soqollining chiqishini poylab, biroz to‘xtab turdi va undan keyin qayiqqa oyoq qo‘ydi. Uning ortidan qo‘lida bola tutgan xotin va juft qariya chiqishdi. Qariyalarga qasmoqli bola qarashib yubordi. U avval qayiqqa kampirni, keyin uning erini olib o‘tdi, shundan keyingina yengil sakrab tumshuqqa chiqdi-da, o‘sha yerda dadil turib qoldi.
Jin Yuanbao kelib-kelib soqollining shundoq qarshisida joylashdi, uning tubsiz qop-qora ko‘zlaridan sust tortib, qunishib o‘tirardi. Bolaning chimirilib qarashidan battar qo‘rqib ketmoqda edi. “Obbo isqirt-ey, bola emas, g‘irt iblisvachchaning o‘zi, o‘lay agar”. Bunday tikilib qarashga Jin Yuanbao bardosh berolmadi. U yoq-bu yoqqa qimirlab, qayiqni chayqatib yubora boshladi. Qayiqchi chol yomon eshitsa-da, ko‘zlari joyida edi.
– Qayiqni chayqatma! – asta qichqirdi u.
Mitti iblisvachcha nigohiga to‘qnashmaslik uchun Jin Yuanbao daryoga, quyoshga, suv uzra yolg‘iz parvoz qilayotgan ko‘k chag‘alayga qaray boshladi. Ammo bu yordam bermadi, badani ketma-ket jimirlab ketdi va beixtiyor ko‘zini qayiqchining yalang‘och badaniga olishga majbur bo‘ldi. Yillar cholning qaddini dol qilgan bo‘lsa-da, ammo mushaklari o‘sha-o‘sha baquvvat edi, terisi esa uzoq yillar suv bilan baqamti bo‘lganidan obdon sayqallangan mis tangaga o‘xshardi. Uning tangasiga qarab, Jin Yuanbao qandaydir iliqlikni, ruh qudratini his etdi, undan ko‘zini uzgisi kelmay qoldi. Qariya qo‘lidagi katta eshkakni bir maromda va yengil eshardi, lappak suvda xuddi orqadan suzib kelayotgan katta jigarrang baliqday sirpanar va goh u, goh bu tomonga burilar edi. Eshkakning charm mahkamlagichlari shitirlashi, suvning qayiq tumshug‘iga chalpillab urilishi va qariyaning kuchanib olgan nafasi – hammasi birgalikda allaga aylangan-u, ammo yupatishning iloji yo‘qday tuyulmoqda edi. Syao Bao to‘satdan chinqirib yubordi va bir narsadan qo‘rqib ketganday bor kuchi bilan boshini uning ko‘ksiga urdi. Jin Yuanbao boshini ko‘tardi va xuddi bolg‘a bilan urganday, kichik iblisvachchaning qarashidan gangib qoldi. A’zoyi-badanidan sovuq ter chiqib, u butun gavdasi bilan egildi-da, bolani bag‘riga mahkam bosib, teskari o‘girildi.
Qayiq qirg‘oqqa yetib kelishi hamon u terdan ho‘l bo‘lib ketgan o‘n yuanlik qog‘oz pulni kadiga tiqdi, chayqalib ketdi, nam qumga sakrab tushdi, bolani quchoqlab ko‘tardi-da, qirg‘oq yoqalab yo‘rg‘alab ketdi. Dambaga tarmashib chiqib, shaharga boradigan shossega yetib keldi va o‘sha yo‘ldan o‘qday uchib ketdi. Manzilga tezroq yetib olgisi va hammadan ham – qizil kiyimdagi anavi mushtday iblisvachchadan xalos bo‘lgisi kelmoqda edi.
Keng va tekis yo‘lning oxiri yo‘qqa o‘xshardi. Yo‘l chekkasidagi tarvaqaylab o‘sgan teraklarning sarg‘aygan barglari hali to‘kilmagandi; chumchuqlarning chug‘ur-chug‘uri, qarg‘alarning qag‘illashlari eshitilardi. Kech kuz o‘z hukmini o‘tkazmoqda edi: baland osmon va toza havo, qayoqqa qarama bir parcha bulut ko‘rinmaydi. Ammo Jin Yuanbaoning ko‘ngliga go‘zallik sig‘mayotgandi, u oldinda bo‘riga tutqich bermay qochayotgan quyonday yo‘lni ko‘rib turardi xolos.
Shaharga u tush oqqanda kirib keldi. Og‘zi quruqshab ketgan, Syao Bao esa alangai otash bo‘lib yonardi. Bir nechta mayda chaqa topdi-da, Jin Yuanbao pivoxonaga kirdi, burchakdagi stulga o‘tirdi va bir piyola o‘tkir bo‘lmagan musallas buyurdi. Ozginasini bolaning og‘ziga quydi, qolganini o‘zi tinchitdi. Syao Baoning boshi atrofida pashshalar aylanib g‘ing‘illardi va ota ularni haydash uchun qo‘lini ko‘tardi, xuddi yashin urgandek, u qo‘lini shu ko‘targancha qotib qoldi.
Narigi burchakda soqolli o‘tirardi, stol ustida esa qo‘lida stakan ushlab, Jin Yuanbaoning yuragini olib qo‘ygan haligi iblisvachcha o‘tiribdi. Bu isqirt musallasdan ketma-ket, shunaqangi xotirjamlik va ishonch bilan ho‘plar ediki, go‘yo u bunaqa joylarning har doimgi, kunda-shunda mijoziday. Gavdasining kattaligi uning na harakatlariga, na yuz ifodasiga mos kelardi va bu shunaqangi g‘alati tuyulardiki, pivoxonadagi hamma ofitsiantlarning ham, mijozlarning ham ko‘zi unda edi. Aftidan, devqomat soqolli dunyoni sel bossa to‘pig‘iga chiqmaydigan xilidan, uning fikru zikriyu es-margi “Tou pin san li syan” korxonasining a’lo musallasidan qulqullatib yutishda bo‘lib, boshqasi bekor edi.
Jin Yuanbao piyoladagi musallasini bir qultum qilib yutdi-da, stolchaga ovoz chiqarmay tangalarni tashladi, Syao Baoni ushladi va iyagi ko‘kragiga tekkudek boshini solintirgancha ko‘chaga otildi.
Syao Baoni ko‘tarib olgan Jin Yuanbao maxsus xaridor bo‘limi – Oshpazlik akademiyasining mustaqil tuzilmasi eshigi oldida paydo bo‘lganida kun qiyomiga yetib qolgan edi. Tomi qubbali va “oy” darvozali qizil g‘ishtin devor bilan o‘ralgan o‘rtacha kattalikdagi oppoq bino. Hovlida anvoyi gullar va butalar barq urib o‘sib yotibdi. O‘rtada – katta hovuz, ko‘tarma tepalik va qiyg‘os ochilganu to‘kilishga-da ulgurayotgan qo‘qongul ko‘rinishidagi favvora. Favvoradan hovuz betiga suv sharillab kelib tushar, hovuzda esa kosasi naqshindor toshbaqalar va semiz, qo‘pol tillabaliqchalar suzib yurardi. Jin Yuanbao bu yerda oldin ham bo‘lgan edi, biroq har gal Arshi a’lo eshigi oldida turgandek hayajonlanar va baxtdan terisiga sig‘may ketardi.
Navbatni tartibga solib turuvchi maxsus temir to‘siqlar ichkarisida o‘ttizdan ortiq odam to‘planib bo‘lgandi va Jin Yuanbao ularga qo‘shilgani shoshildi. Uning shundoq ro‘parasida yana haligi soqolli qizil kiyingan iblisvachcha bilan paydo bo‘lsami. Bu isqirt barzangining yelkasi osha boshini cho‘zib, har tomonga tund nigohi bilan vahshiylarcha ko‘z solardi.
Jin Yuanbao qichqirmoqchi bo‘lib og‘zini ochdi-yu, ammo qichqirishga jur’ati yetmadi.
Ikki soatlik tinkani qurituvchi kutishdan so‘ng bino ichidan qo‘ng‘iroq ovozi eshitildi. Navbatda turib holdan toyganlar shaylandi, hamma o‘rnidan turib, bolalarning yuzi va mishiqlarini artar, kiyimlarini to‘g‘rilardi. Xotinlar momiq olib, bolalarning yuziga upa surtar, kaftlariga tupurib, labbo‘yoqni ivitib, bolalarning yuzini bo‘yab qizartirar edilar. Jin Yuanbao yengi bilan Syao Baoning yuzidan terni sirib tashladi va qo‘pol barmoqlari bilan sochidan silab qo‘ydi. Faqat soqolligina pinagini buzmayotgandi, uning qo‘llarida g‘ujanak bo‘lib yotgan iblisvachcha nuqul atrofga alang-jalang qilib qarar, odamlarni g‘ayrioddiy sovuqqonlik bilan kuzatardi.
To‘siqqa olib boradigan po‘lat eshik g‘ichirlab ochildi va ortidan yop-yorug‘ va keng xona paydo bo‘ldi. Xarid boshlandi va vaqti-vaqti bilan sukunatni bolalarning big‘illab yig‘lashigina buzardi. Xaridorlar sotuvchilar bilan past ovozda muzokaralar olib borar va chor atrofda hamjihatlik va do‘stona munosabat hukmrondek bo‘lib ko‘rinardi. Iblisvachcha bilan ko‘zi to‘qnash kelmasligiga harakat qilib, Jin Yuanbao undan sal nariga borib turdi. Baribir to‘siq ensiz bo‘lib, undan faqatgina bolali bitta odam o‘ta olardi, orqadan hech kim qisib kelmasdi. Favvoradan tinimsiz otilib turgan suvning sharillagan ovozi bir ko‘tarilib bir tushardi, daraxtlarda qushlar jo‘rlikda yoqimli sayrar edi.
Eshikdan bolasini sotgan xotin chiqib keldi va suhbatga iblisvachchani olib barzangi kirdi. Jin Yuanbao o‘g‘li bilan ulardan uch metrcha berida turardi.
U yerda bosiq ovozda nimalar haqida suhbat bo‘layotganini bilib bo‘lmasdi, ammo Jin Yuanbao qo‘rqqaniga qaramay voqealarni kuzatib bormoqda edi. Egniga oq xalat, boshiga qizil hoshiyali, ayvonchali oq qalpoqcha kiygan bir erkak soqollining qo‘lidan mushtdekkina iblisvachchani oldi. Iblisvachchaning jiddiy yuzida birdan kinoyali tabassum paydo bo‘ldi. Bu tabassumni ko‘rib, Jin Yuanbaoning tomirlarida qon to‘xtab qolayozdi, ammo qabul qiluvchiga bu chivin chaqqanchalik ham ta’sir qilmadi. Iblisvachchaning egnidan kiyimini yechib, u shisha tayoqcha bilan ko‘kragiga turtib qo‘ydi va jajji iblisvachcha qiqirlab kuldi. Birmuncha vaqtdan keyin barzangining o‘kirigi yangradi:
– Ikkinchi nav? Kimni laqillatmoqchi bo‘layapsanlar?
Qabul qiluvchi ham ovozini xiyol ko‘tarib dedi:
– Menga qara, oshna, agar molning farqiga bormasang, hech bo‘lmaganda boshqalarga solishtirib ko‘rgin! Bolangni yengil deyolmayman-u, ammo terisi qalin, eti qattiqroq, buning ustiga agar yoqimli kulishini aytmasa, umuman, u uchinchi navdan boshqasiga yaramaydi!
Soqolli to‘ng‘illab yana bir-ikki marta yomon so‘kindi, uzatilgan qog‘oz pullarni oldi, tez-tez sanab chiqdi, qo‘ltig‘iga suqdi va boshini egib, turtina-surtina to‘siq ortiga o‘ta boshladi. Shu payt Jin Yuanbaoning qulog‘iga “ikkinchi nav” yorlig‘i yopishtirilgan mitti isqirtvoyning barzangi ortidan qichqirib aytgan so‘zlari chalindi:
– Onangni…, qotil! Ko‘chaga chiqishing bilan yuk mashina tagida qolgur, la’nati!
Ovoz ingichka va xirildoq edi, buning ustiga mana bunday ovozda aytilgan boloxonador so‘kishlar hali uch yoshga ham to‘lmagan bolakaydan chiqqaniga hech kimning ishongisi kelmasdi. “Jimitgina jallodning o‘zi”, o‘yladi Jin Yuanbao, hozirgina kulib turgan, birdaniga g‘azabdan qiyshayib ketgan basharaga, chuqur-chuqur ajin qoplagan manglayga qarar ekan. Barcha xaridor qo‘rquvdan gezargan va bir lahza nima qilishini bilmay qolgan holda jon halpida sakrab turdi. Bir yoni bilan turgan iblisvachcha ular tomonga og‘zidagi hamma so‘lakayni varaqlatib tupurdi va alpon-talpon yurib, yorliq yopishtirilgan bolalar to‘dasiga borib qo‘shildi.
Beshala xaridor ham qotib qoldi, keyin bir-biri bilan ko‘z urishtirib oldi-da, tasalli ohangida deyishdi: “Hech nima bo‘lgani yo‘q-ku, to‘g‘rimi? Ha-da, hammasi joyida”.
Shu tariqa ishni davom ettirishdi. Stolda o‘tirgan o‘rta yoshlardagi, ayvonli qalpoq kiygan, qizil yuz va ochiqqina kishi Jin Yuanbaoga qo‘l silkidi. U shoshib olg‘a qadam tashladi. Yuragi ko‘ksidan chiqib ketgudek qattiq urardi. Bola chinqirib yig‘lar, ota duduqlanib uni yupatishga harakat qilardi, o‘tgan gal bo‘lgan voqea esiga tushdi: o‘shanda u kech qolgan, bolalardan kerakli miqdorda olib bo‘lishgan edi. Umuman, qabul qiluvchilarni ko‘ndirsa bo‘lardi, biroq Syao Bao shunaqangi qichqirib yig‘lardiki, uning enka-tenkasini chiqarib yubordi.
– Yaxshi bola, yig‘lama, – yolvorardi ota. – Odamlar yig‘lagan bolani yomon ko‘rishadi.
– Bu bola alohida xaridor bo‘lishi uchun maxsus tug‘ilgan, shundaymi? – bosiq ovozda murojaat qildi unga xaridor.
Jin Yuanbaoning tomog‘i qurib, so‘zlar tiqilib qolayotgandi, tovushi ham o‘ziniki emasdi.
– Demak, bu bola odam emas, to‘g‘rimi? – davom etdi xaridor.
– Demak, sen maxsus mahsulotni sotayapsan, bolani emas, shundaymi?
– Shunday.
– Sen bizga mol berasan, biz unga pul to‘laymiz; sen sotishni istaysan, biz sotib olishni, bu adolatli oldi-berdi bo‘ladi. Oldi-berdi amalga oshgandan keyin hech qanaqa da’vo inobatga olinmaydi, shundaymi?
– Shunday.
– Juda soz, mana bu yerga barmog‘ingni bos! – Xaridor stol osha mashinkada terilgan hujjatni va shaxsiy muhrlar uchun qizil bo‘yoqli yostiqchani oldi.
– O‘rtoq, men o‘qishni bilmayman, – iqror bo‘ldi Jin Yuanbao. – Bu yerda nimalar deb yozilgan?
– Hozir sen bilan men gaplashgan gaplar yozilgan.
Jin Yuanbao ko‘rsatilgan joyga barmog‘ini bosib, katta iz qoldirdi.
Katta ishni amalga oshirganday, yuragi to‘lqinlanib ketdi.
Qabul qiluvchi ayol kelib, Syao Baoni uning qo‘lidan oldi. Bola hamon chinqirib yig‘lardi, biroq ayol uning bo‘ynidan bir bo‘qqan edi, bola jim bo‘ldi-qoldi. Jin Yuanbao ayol Syao Baoning kiyimlarini qanday yechayotganini ko‘rish uchun butun gavdasi bilan engashdi; u bolani boshdan-oyoq tez, ammo sinchiklab ko‘zdan kechirdi: hatto dumbalarini yirib qaradi, chukchasi uchidagi terini yirib, boshchani chiqarib ko‘rdi.
Chapak chalib, ayol stolda o‘tirganga so‘z qotdi:
– Oliy nav!
Suyunganidan Jin Yuanbao sakrab tushayozdi, ko‘zlariga yosh qalqdi.
Boshqa bir qabul qiluvchi kishi Syao Baoni taroziga qo‘ydi va bosiq ohangda dedi:
– Yigirma bir jin to‘rt lyan.
Xaridor kichikkina mashinka tugmachasini bosdi va u g‘ijirlab bir varaq qog‘ozni lip etib chiqarib berdi. U qo‘li bilan imlab Jin Yuanbao­ni chaqirdi, bir qadam yaqinlashganda uning qulog‘iga chalindi:
– Oliy nav – bir jiniga yuz yuan, yigirma bir jin to‘rt lyan ikki ming bir yuz qirq yuan bo‘ladi.
U Jin Yuanbaoga bir dasta pul va varaq berib, dedi:
– Sana.
Jin Yuanbaoning qo‘llari azbaroyi titraganidan pulni olib zo‘rg‘a sanab chiqdi. Miyasida fikrlar ayqash-uyqash bo‘lib ketgandi.
– Bular bari mengami? – takror so‘radi u titroq ovozda, pullarga yopishib.
Xaridor bosh irg‘adi.
– Ketsam bo‘ladimi?
Xaridor yana bosh irg‘adi.

Xitoy va rus tillaridan Amir Fayzulla, Sevara Alijonova tarjimasi
“Jahon adabiyoti”, 2014 yil, 10-son
___________
* Jurnal varianti