1851 йил

Апрель-май. Ламартин айтадики, ёзувчилар халқ адабиётини назарга илмайдилар, холбуки китобхон ўқувчилар халқ орасида кўп, ёзаётганларнинг ҳаммаси ўзи яшаётган муҳитга мослаб ёзадилар, халқнинг ичидаги маърифатга ташна одамларда эса адабиёт йўқ, халқ учун махсус ёзилмагунча бўлмайди ҳам.

Мен кўп ўқувчи орттириш учун ёзиладиган китобларни назарда тутаётганим йўқ, улар асар эмас, косиблик маҳсули бўлиб, чинакам шеърият қаторида тура олмайди.

Наср билан шеърият орасидаги чегарани мен сира англай олмайман, сўз илмида бу масала мавжуд, аммо жавобини тушуниб бўлмайди. Поэзия – шеър, проза эса шеър эмас; ёки: иш қоғозлари ва дарслик, китоблардан бошқа ҳамма нарса – поэзия. Барча асарлар яхши бўлиши учун Гоголь сўнгги видолашув қиссасида[1] айтганидек, муаллиф қалбидан отилиб чиқмоғи зарур.

1852 йил

2 январ. Ҳар бир ёзувчи ўз асарини қабул қиладиган идеал китобхонларни назарда тутиши зарур. Бундай идеал китобхонлар нимани хоҳлашини аниқ тасаввур қилиш лозим, агар бутун дунёда иккита шундай ўқувчи топилса, – фақат улар учун ёзиш керак.

27 март. “Отечественные записки”нинг февраль сонини ўқидим. “Қишлоқ йўллари” жуда яхши, аммо афсуски, тақлиддан иборат[2]. Эртага қайта-қайта ёзаман…буни икки кундан бери ўйлаяпман[3]. Уларни тузатиш мумкинми ёки бутунлай ташлаб юбориш керакми? Мавҳум, чўзилиб кетган, кераксиз, бир сўз билан айтганда, ўзича чиройли кўринса ҳам, қониқтирмайдиган барча жойларни шавқатсиз йўқ қилиш керак….

22 сентябр. Замонавий Европа тарихининг ҳаққоний манзарасини яратиш керак. Бу бир умрга татийдиган мақсад.

24 сентябр. Ёзиш ва ёзиш зарур….

29 сентябр. Янги “Современник”ни ўқидим. Менинг “Болалигим”га ўхшайдиган яхши бир қисса чоп этилган, аммо қиёмига етмаган[4]. 

8 октябр. Тузатмасдан ёзаман деган хаёлни миядан чиқариб ташлаш керак. Уч-тўрт марта қайта ёзиш – бу ҳам кам.

1853 йил

Н.А. Некрасовга

17 сентябр. Бештов

…Жураналингизда чоп этиш учун кичик бир мақола юборяпман[5]. Мен уни “Болалик” ва “Босқин” дан кўра яхши деб биламан ва шунга кўра уни чоп этишга доир шартимни учинчи марта такрорлаяпман – у қандай ёзилган бўлса, шундай чиқиши шарт. Менга ёзган охирги хатингизда бу масалада хоҳиш-истагимни инобатга олишга ваъда берган эдингиз. Агар цензура яна бирор жойини қисқартирган бўлса, худо ҳаққи, мақолани менга қайтаринг ёки нашр этишдан олдин хат орқали бу ҳақда маълум қилинг. Мақолани дафтарга қайд этилган ном билан чиқаринг ёки: “Жонига қасд қилган киши. Ҳисобчи ҳикояси” деб ўзгартирсангиз бўлади – бу томони бутунлай Сизнинг ихтиёрингизда…

27 июл. Тургеневнинг “Овчининг мактублари”ни ўқидим, ундан кейин ёзиш ниҳоятда қийин.

1 ноябр. “Капитан қизи” ни ўқидим, хайҳот, тан олишим керакки, бугун Пушкин насри анчайин эскириб қолди – бу услубда эмас, баён қилиш тарзида кўринади. Ҳозир адолат юзасидан айтиш лозим – янги йўналишда ҳиссиётларни батафсил тасвирлаш ўрнига воқеаларнинг ўзини кўрсатиш тамойили етакчилик қилади. Пушкин қиссалари қандайдир яланғоч….

Адабий қоидалар

1853 йил декабр – 1854 йил январ

1)Ҳар қандай асардан мақсад – эзгуликка хизмат қилишдир.

2)Асар мавзуси юксак бўлиши лозим.

3)Эскирган услублардан қочиш керак.

4)Асар битгандан кейин қораламасини қайта кўриб чиқ, ортиқча ўринларни бутунлай чиқариб ташла, бирон нарсани қўшма.

5)Ҳар бир асарни китобдан жозиба изловчи ўқувчи нуқтаи назаридан танқидий қайта кўриб чиқ.

1854 йил

Н.А. Некрасовга

19 декабр. Эски Ўрда

…Сизга ёзган хатларим ёки Сизнинг хатларингиз ҳар иккаласи ҳам негадир етиб келмаяпти – олти ойдан бери сукут сақлаётганингиз сабабини бошқача изоҳлай олмайман; ҳолбуки, мен сиз ҳақингизда кўп нарсаларни билишга қизиқаман. Августдан бери “Современник”ни ҳам олганим йўқ. “Ҳисобчининг мактублари” ва “Ўсмирлик” қачон бўлса ҳам босиладими? Ва нега “Современник” менга етиб келмаяпти? Бу ҳақда, марҳамат қилиб, хабар берсангиз. Ишончли бўлиши учун кафолатли мактуб юборганингиз маъқул.

Манзилим ҳамон ўша: Кишинёв, Жанубий армия бош қароргоҳи. Ёзганларимни матбуот орқали ўқиш ва бошқа нарсалар билан машғул бўлиш, уларни унутиш ҳамда ҳозир қалашиб ётган воқеалар ҳақида журналимизга материаллар юбориб туриш учун ана шу икки нарсани билишим зарур. Ҳарбий мавзудаги замонавий материалларни саралаб тайёрлаб сизнинг журналингизга эмас, Жанубий армия ҳузурида нашр этиш мўлжалланиётган “Аскар варақаси”га, сиз бу ҳақда Петербургда эшитган бўлсангиз керак, ҳавола этмоқчиман. Менинг лойиҳамга нисбатан император ҳазрати олийлари катта ҳиммат кўрсатиб, уни ўзимизнинг “Инвалид”да[6] чоп этишга рухсат берди.

Кундаликдан

5 январ. Баъзан асар яхши ёки яхши ифодаланган фикрни шунчаки ўтказиш истаги туфайли тўхтаб қолади; шунинг учун бундай фикрни бирон жойга ёпиштиришга уриниб ўтирмасдан кундаликка ёзиб қўйган маъқул. Фикрнинг ўзи жойини топиб олади.

8 июл. Шу кунларда Лермонтов ва Пушкиннинг шоирона топилмаларини кашф этдим. Биринчисида “Ўлаётган гладиатор” (унинг ўлими олдидан ўз уйи бўлишини орзу қилиши ниҳоят даражада яхши) ва иккинчисининг (яъни Пушкиннинг – Тарж.) эҳтиётсизлик қилиб, дўстини ўлдириб қўйган “Янко Марнавич”и. У черковда камоли ихлос билан ибодат қилиб уйига қайтгач, ўрнига ётади. Сўнг хотинидан дераза ташқарисида бирон нарсани кўрмаяпсанми, деб сўрайди, у йўқ деб жавоб беради. У яна саволини такрорлайди, шунда хотини дарёнинг нариги томонида шуъла кўринаётганини айтади; у учинчи марта сўраганда хотини шуълани кўраяпман, у ниҳоят катта бўлиб қолди ва яқинлашиб келмоқда, дейди. Мафтункор тасвир! Сабаби неда? Шундан кейин бадиий ҳиссиёт нималигини тушунтириб кўринг-чи.

9 июл. …Гёте, Лермонтов ва Пушкинни ўқидим. Биринчисини мен яхши тушунмайман, қанчалик уринганимга қарамай немис тилидаги кулгили жумлалар ғашимга тегади. Иккинчисида “Исмоилбек”ни яхши деб ҳисоблайман. Балки бу ҳолат мен кечикиб бўлса-да, Кавказни ниҳоятда севиб қолганимдан бўлса керак. Уруш ва эркинликдек бир-бирига мутлақо қарама-қарши ҳодисани ажиб шоирона тарзда ўз бағрига сингдириб юборган бу ёввойи ўлка ҳақиқатан ҳам гўзал. Пушкиннинг “Лўлилар”и мени асир қилди, уни шу пайтгача англай олмаганимга ҳайрон бўламан.

10 июл. Лафонтен ва Гётени ўқияпман, ўқиганим сари уларни яхши идрок этмоқдаман.

11 июл. “Замонамиз қаҳрамони”ни, Гётени қайта ўқидим… Ҳозир Гёте ва Лермонтов драмасини ўқияпман. Уларда яхши, янги жиҳатлар кўп, Диккенснинг “Совуқ уйи”да ҳам.

1855 йил

И.И. Панаевга

14 июн. Бельбек дарёсидаги истеҳком

…Агар Тургенев Петербургда бўлса, ундан сўраб кўринг-чи, “Ҳисобчининг мактублари”га “Тургеневга бағишлайман” деб ёзишим учун рухсат берармикин? Бундай хулосага келишимга сабаб шуки, мақолани қайта ўқигач, ўзим билмаган ҳолда унинг ҳикояларига тақлид қилганимни сезиб қолдим.

И.И. Панаевга

8 август. Боқчасарой

…Сизнинг мактубларингизни олдим ва айниқса кейингисига жавоб қайтаришга ошиқмоқдаман. “Баҳор туни”ни цензурадан ҳимоя қилишга интилганингиз учун Сиздан миннатдорман, марҳамат, ўчиринг, майли, юмшатинг, аммо, худо ҳақи, ҳеч нарса қўшманг, бу мени қаттиқ ранжитади. Сизни ишонтириб айтаманки, Л.Н.Т.да қилча ҳам иззатталаблик йўқ, аммо у адабиётда ўз йўналиши ва қарашларига ҳамиша содиқ қолишни хоҳлайди…

Кундаликдан

6 июл. Бугун кун бўйи Бальзакнинг қандайдир бемаза романини ўқидим[7].

11 июл. Бальзакнинг бемаза асарини ўқидим.

17 сентябр. Кеча “Тун” узуқ-юлуқ ҳолда босилгани ҳақидаги хабарни олдим. Мен, чамаси, мақолаларим учун яшилларнинг қаттиқ таъқибига учраганга ўхшайман. Шунга қарамай, Россияда ҳар доим маънавий жиҳатдан юксак ёзувчилар бўлишини хоҳлайман; аммо мен ҳеч қачон қантдек ширин бўлолмайман, шунингдек, ичи бўш, юки енгил, энг муҳими, мақсадсиз ҳеч нарса ёзолмайман…

1856

Д.В. Григоровичга

5 май. Петербург

Кўпдан, кўпдан бери сизга ёзишни режалаштирган эдим, биринчидан, сизнинг “Қўшчи” асарингиздан олган ғоят ибратли таассуротларимни билдирмоқчиман, мен ҳам бу борада унча-мунча нарсалардан хабардорман, иккинчидан, апрелда эълон қилинган “Муҳожирлар” романингиз ҳам менда ёқимли таассурот қолдирганини айтишни истайман. Энди ҳеч нарса ёзмайман, сизни ниҳоятда яхши кўришим ва тезда учрашиш ниятида эканим бундан мустасно.

М.Н. Толстойга

5 сентябр. Ясная Поляна

…Уйга эрталаб соат тўртда келдим, ҳамма уйқуда эди, мен балконда ўтириб, Пушкиннинг “Дон-Жуан”ини[8] ўқиб шунчалик севинганимдан шу заҳотиёқ Тургеневга ўз таассуротларим ҳақида мактуб ёзмоқчи бўлдим…

В.В. Арсеньевага

9 ноябр. Петербург

…Сизга Тургеневнинг қиссаларини ҳам юборяпман, уларни ўқинг, агар зерикарли бўлмаса, менимча, улар ғоят латофатли, лекин ўз фикрингизни, қандайлигидан қатъи назар, ёзиб юборинг. Шиллер: “Мардона адашмоқ ва орзу қилмоқ зарур!” – деган. Даҳшатли даражада тўғри фикр, дадил, қатъиятли, бардам бўлиб адашишдан ҳайиқмасанг, ҳақиқатга етиб борасан…

В.В. Арсеньевага

23-24 ноябр. Петербург

…Сизга аввал айтганим, кўпдан бери менга тинчлик бермай келаётган ишнинг бугунга мўлжалланган қисмини битиргач, қўлимга китоб олдим ва Гётенинг ажойиб асари “Ифигения”ни ўқидим. Сиз ҳозир буни ҳис қилмасангиз керак, аммо поэзияни севиш ва тасвирлашга қалам ожизлик қиладиган юксак туйғулар завқи нималигини маълум вақтдан кейин англаб оласиз.

Кундаликдан

3 июн. Пушкиннинг “Дон-Жуан”ини ўқидим. Мафтункор. Пушкинда шу вақтгача кўрмаганим ҳақиқат ва қудрат бор.

7 июн. Пушкиннинг 2- ва 3-қисмини ўқидим[9]. “Лўлилар” жуда гўзал. Бошқа достонлари, “Онегин”ни ҳисобга олмаганда, бўлмағур нарсалар.

25 июл. …Ўлик жонлар”ни роҳатланиб ўқидим, мустақил фикрга тўла.

29 сентябр. “Вертер”ни ўқидим. Жозибали.

28 октябр. Тургеневнинг “Фауст”ини ўқидим. Жуда гўзал.

10 ноябр. Китоблар сотиб олдим. Тургеневнинг барча қиссаларини ўқидим. Ёмон.

11 декабр. “Лир”ни[10] ўқидим. Таъсири кам.

1857 йил.

А.А. Толстойга

18 август. Ясная Поляна

…Россияда расволик, расволик, расволик. Петербург билан Москвада ҳамма нимадир деб бақиради, норозилик билдиради, ниманидир кутади, чекка жойларда ҳамон ибтидоий ёввойилик, ўғрилик, қонунсизлик ҳукм суради. Ишонасизми, Россияга қайтиб келгач[11], ўз диёримга нисбатан нафратланиш туйғуси билан узоқ вақт курашдим ва фақат эндигина ҳаётимизнинг таркибий қисмига айланиб кетган барча даҳшатларга кўника бошладим. Бу фикрларимни маъқулламаслигингизни биламан, аммо на илож, Афлотун менинг яқин дўстим, лекин ҳақиқат ундан юқори туради, деган мақол бор. Бир ҳафта ичида мен гувоҳ бўлган нарсаларни кўрсангиз эди: бир бека кап-катта кўчада чўри қизни калтаклади, даҳа бошлиғи менга бир арава пичан келтирасан деб буйруқ қилди, акс ҳолда у хизматкоримга қонуний ҳужжатни бермас эмиш, менинг кўз ўнгимда бир амалдор ўзига қўққисдан тегиб кетган 70 ёшли касалманд қарияни ўласи қилиб урди, гумаштам эса менга хушомад қилиш учун маишатга берилган боғбонни калтаклашдан ташқари уни ялангоёқ ҳолда яланг ерда жун қирқишга мажбур қилди ва боғбоннинг қонга беланган оёғини кўриб, ўзидан кетгунча шод бўлди, буларнинг ҳаммасини ва бошқа тубанликларни кўрганингизда менга ишонган ҳамда Россиядаги ҳаёт доимий қора меҳнат ва ўз ҳиссиётларинг билан курашдан иборат эканини англаган бўлардингиз. Яхшиямки, нажот йўли – маънавият олами, поэзия сингари маърифат воситалари бор. Бу ерда менга даҳа бошлиғи ҳам, бурмистр ҳам халақит бермайди, танҳо ўтираман, шамол увиллайди, лой, совуқ, мен эса афтодаҳол, тўмтоқ бармоқларим билан Бетховенни чаламан ва кўнглим эзилиб, кўз ёши тўкаман ёки “Илиада”ни ўқийман, ёки ўзим одамларни, аёлларни ўйлаб топаман, улар билан яшайман, қоғоз қоралайман, ё ҳозиргига ўхшаб жонимдан ортиқ яхши кўрадиганим инсонлар қисматини ўйлайман…

Н.А. Некрасовга

11 октябр. Ясная Поляна

Яқинда “Современник”нинг сентябр сонини олдим. Мактубингиз менга таъсир кўрсатгани равшан: сиз билан гаплашгим келади. Биринчидан, индаллосини айтганда, менинг мақолам[12] нақадар ярамас, ёмон ҳолда нашрдан чиқди. Мен, чамаси ўзимни ҳам, сизни ҳам ҳижолатда қолдирдим. Авдотья Яковлевнанинг повестини ҳали ўқиганим йўқ. Энди шеърларингиз ҳақида. Балки Сизга мулоҳазаларимнинг кераги ҳам йўқдир, негадир уларни ўзингиз мен билан қандай самимий гаплашсангиз, худди шундай эътиборингизга ҳавола қилишни хоҳлайман. Биринчи шеърингиз[13] юксак даражада. Асл шеър, ажойиб шеър, қолганлари заиф ва зўрма-зўраки ёзилган, ҳарҳолда, менда шундай таассурот қолдирди. “Современное обозрение” ўзича қизиқ бўлса ҳам, мен кутган даражада чиқмаган.

Кеча “Петербург хабарномаси”да мени сўкишганига кўзим тушди[14], тўғри қилишган.

Н.А. Некрасовга

25 ноябр. Москва.

Суюкли Николай Алексеевич, Сизга ваъда қилинган повестни[15] юбормоқдаман, агар яхши деб топсангиз, декабр китобчасида босиб чиқаринг. Бутун корректурани ўзим қайта кўришни жудаям хоҳлар эдим. Вақт имкони бўлса, уларни менга жўнатинг. Аммо 8 ва 9 қисмларнинг корректурасини зудлик билан юбориб, улар хусусида фикрингизни билдиринг. Бу боблардан кўнглим тўлмаган. Айниқса, кейинги пайтларда мен қўлим тезроқ бўшасин деб у билан кўпроқ банд бўлдим, у бошқа ишларимга тўғоноқ бўлиб турарди, аммо қайта қўлга олгач, жиддий шуғулландим, чамаси, ёмон чиқмаган жойлари борга ўхшайди. 11-қисм ҳақида ҳам фикрингизни айтсангиз, у ҳам менга ёқмаяпти…

Яна Беранженинг вафотидан олдин ёзган шеърини ҳам сизга юборяпман. Уни Фет таржима қилган. Таржима яхши, шеърнинг ўзи эса юксак даражада. У француз журналларида чоп этилмаган, рус тилида босилиб чиқса ёмон бўлмасди…

Кундаликдан

2 январ. …Белинскийни ўқидим, у энди менга ёқа бошлади.

3 январ. …Пушкин ҳақидаги гўзал мақоласини ўқидим.

4 январ. Пушкин ҳақидаги мақола – мўъжиза. Мен ниҳоят Пушкинни англадим.

5 январ. …Писемскийнинг “Бека”си таъсир кўрсатмади.

11 январ. Чернишевский келди, ақлли ва қизиққон.

12 январ. Григоровичнинг повести бемаза[16].

29 март / 10 апрель. Инжилдаги “ҳукм қилма” сўзи санъатга тўла мос келади: ҳикоя қил, тасвирла, аммо ҳукм қилма.

29 июн / 1 июл. Тушгача “Люцерн”ни қайта ёздим. Яхши. Дадил бўлиш керак, акс ҳолда дабдабабозликдан бошқа ҳеч нарса айта олмайсан, мен эса кўп янги ва фойдали гап айтишим керак.

2 август. Уйдаман, ўқияпман. Салтиков жиддий истеъдод.

15 август. “Илиада”ни ўқидим. Қандай мўъжиза!

17 август. “Илиада” мени “Қочқин”ни қайта ишлашга мажбур қилмоқда.

24 август. Ҳомерни ўқидим. Гўзал.

23 сентябр. Гёте “Фауст”да совуққон. Агар у ёш ва кучли бўлганда Фаустнинг тафаккури ва шиддатини ривожлантирган бўлар эди. Аммо энди ривожлантирилса, аввалги шаклига тушмай қолади.

30 октябр. …Виждонан ишлаш, барча куч-қувватни ишга солиш керак, кейин меҳробга туфласалар ҳам майли.

28 ноябр. Тютчевнинг шеърлари яхши эмас.

1858 йил

Н.А. Некрасовга

21 январ. Москва

Менинг фикримча, “Ася” Тургеневнинг ёзган асарлар ичида энг заифи ҳисобланади. Островскийнинг[17] нарсасини охиригача ўқимадим; уни ўқиш қи-йинлигини биламан…

1859 йил

А.А. Фетга

Октябрнинг бошлари. Ясная Поляна

…Мен сизни севаман, амакижон, қўлим кўксимда. Аммо барибир қиссалар ёзишни йиғиштираман. Ўйлаб қарасанг, уят: одамлар йиғлайдилар, ўладилар, уйланадилар, мен эса “унга қандай шайдо эди-я” деб қисса ёзаман. Телбалик, уят.

А.В. Дружининга

9 октябр. Ясная Поляна

…Писемскийга, Гончаровга ва бошқаларга айтиб қўйинг, менинг азиз дўстларим, азалий собиқ фикрдошларим мени унутмасликларини хоҳлайман, шуни билдириб қўйинг. Мен уларни ҳар доим қадрлайман. Ростдан ҳам азиз, шарафли Полонскийнинг аҳволи оғирлашиб қолдими? Фет Москвага жўнаб кетди, у бечоранинг бошига катта ташвиш тушган – синглиси оғир касал.

Ҳа-а, Фет яқин дўстона муносабатларда фақат фойда кўради, уни қанчалик яқиндан билсам, шунчалик ёқтираман ва ҳурмат қиламан. Тургенев эса унинг тескариси, охирги марта келганида, у ақлли ва истеъдодли бўлса-да, дунёдаги энг тоқат қилиб бўлмайдиган одам эканига узил-кесил ишондим. Ана шу хулосага келган кунимдан бошлаб унга нисбатан муносабатим ўзгарли…

1861 йил

А.И. Герценга

8 / 20 март. Брюссель

…Қадрдонларингизнинг қўлини сиқиб қоламан. Сиздан яна бир нарсани сўрайман дедим-у, аммо улгуролмадим, одамови инглиз мураббиянгиз қанақа одам ўзи? Сиз унга ўрганиб қолгансиз, у эса жуда ғалати. Николай Платоновичга[18] ҳурматим баландлигини етказиб қўйинг деб ўтинаман. Кечаги оқшомда (у ижро этган) Гунонинг “Фауст”ини тинглаб, бу мусиқий асарми ёки дунёдаги энг буюк драмага хос жозибами, буни аниқ ажрата олмасам ҳам, ниҳоятда кучли ва теран таъсирландим. У французча (опера) либреттосига айланганига қарамай, буюклигни сақлаб қолган. Аммо мусиқаси ҳақиқатан ҳам ажойиб.

1865 йил

А.А. Фетга

3 январ. Ясная Поляна.

…Биласизми, Сизга ғалати бир мўъжиза ҳақида хабр етказмоқчиман. Яқинда отдан йиқилиб, қўлимни синдирдим, ҳушим жойига келгач, ўзимга ўзим мен – адабиётчиман дедим. Ҳа, мен адабиётчиман, аммо хилватда яшовчи, камсуқум адабиётчиман. 1805 йилнинг дастлабки боблари яқинда чиқади[19]. Марҳамат қилиб мулоҳазаларингизни батафсил ёзиб юборинг. Сизнинг ҳамда мен ёқтирмайдиган кишининг, мен ҳам улғайиб бораяпман, Тургеневнинг мулоҳазалари, мен учун қимматли. У тушунади…

А.А. Толстойга

14 ноябр. Ясная Поляна

…Романимнинг фақат 3-қисмигина ёзилди[20], яна олти қисмини ёзмагунимча уни нашр эттирмайман, фақат шунда – беш йилдан кейин – яхлит асар сифатида босиб чиқариш мумкин. Островский – менга ёқадиган ёзувчи – бир пайтлар жуда ақлли гап айтган эди. Икки йил олдин комедия[21] ёзган эдим (нашрга бермадим), уни Рождествогача Москва театрида саҳналаштириб бўладими, деб Островскийдан сўрадим. “Қаерга шошиласан, яхшиси янаги йилда саҳналаштир”, – деди у. Мен: “Ҳозир қўйилишини хоҳлайман, сабаби комедия ўта замонавий, келаси йили у муваффақият қозонмаслиги мумкин”, – деб эътироз билдирдим.

“Одамлар тез орада жуда ақлли бўлиб кетишади, деб қўрқаяпсанми?

Романимга келганда хавотир оладиган жойим йўқ”.

Кундаликдан

7 март. Ёзяпман, тузатаяпман. Ҳаммаси аниқ, аммо олдимдаги вазифаларнинг кўплиги ваҳимага солади. Қилинадиган барча ишларни пухта аниқлаб олиш зарур. Шунда катта ишлар олдида довдираб қолмайсан ва сон-саноқсиз майда-чуйдаларни қайта-қайта тузатиб ўтирмайсан.

20 сентябр. Мерименинг “Карл ХII салтанати солномаси”ни ўқидим. У билан Пушкин ўртасидаги ақлий боғланиш ҳайратлантиради. Жуда ақлли ва ҳушёр, аммо истеъдоди йўқ.

23 сентябр. “Консуэло”ни ўқидим. Фан, фалсафа, санъат, ахлоқ ибораларига тўла бемаза атала. Ачиган хамир, сасиган қўзиқорин, чириган балиқ ва ананас қўшилган пирог.

1866 йил.

А.А. Фетга

10-20 май. Ясная Поляна

… Кўпдан бери ёзилаётган мана шу романим. Сизга жўнатган дилкаш мактубимдир. Қайси бир француз: асар барча нотаниш дўстларга йўлланган мактубдир, – деган экан. Марҳамат қилиб, ўз фикрларингизни очиқчасига ёзиб юборинг. Мулоҳазаларингизни ниҳоятда қадрлайман, аммо сизга айтганимдек, мен қанча меҳнат, вақт ва ҳаддан ташқари кўп куч-қувватимни сарфлаганим учун бу асаримни, айниқса, ҳозир ёзилаётган 1812 йил воқеаларини ёқтираман. Фақат хайрихоҳикни эмас, танқидий мулоҳазаларни жуда қадрлайман. Масалан, Тургеневнинг NN қўлини қандай ушлагани ҳақида 10 бет ёзиш шарт эмас, деган мулоҳазаси менга катта ёрдам берди, келажакда бундай нуқсонлардан қутуламан деб умид қиламан. Марҳамат, кескин бўлса ҳам ҳақиқатни айтинг…

Аристофанни ўқиётган экансиз. Мен буни жуда қадрлайман, ўзим эса янгироқ нарсаларни – “Дон Кихот”, Гёте ва кейинги пайтларда узлуксиз Виктор Гюго асарларини ўқияпман. Биласизми, В.Гюго ҳақида ҳеч ким гапирмайди, ҳамма уни унутди, сабаби у ҳаммага Байронлар, Вальтер Скоттларга ўхшаб товланиб кўринмайди. Унинг тўла асарлар тўпламидаги танқидий мақолаларини ўқиганмисиз?

Биздаги санъат соҳасида ўн йил олдин ва ҳозирда ҳам рўй бераётган ҳодисаларни у ўттиз йил аввал кескин қоралаб билдирган мулоҳазаларига бирон сўз қўшиш ёки олиб ташлаш мумкин эмас…

А.А. Фетга

7 ноябр. Ясная Поляна

Азиз дўстим Афанасий Афанасьич! Охирги мактубингизга 100 йилдан бери жавоб қайтарганим йўқ, бунинг учун айбдорман, боз устига мактубингизда романим хусусида менга жуда фойдали маслаҳатлар берганингиз ва яна баджаҳл шоирлар тоифаси ҳақида ёзганингиз ёдимда. Мен шундайман-да. Қаҳрамонларимдан бири, князь Андрей ҳақидаги мулоҳазаларингиздан хурсанд бўлганим ҳам эсимда, мен айтганларингиздан зарур хулосалар чиқариб олдим. У бутун 1-қисм давомида бир тусда, зерикарли, аммо ёқимтой қиёфада кўринади. Бу тўғри, аммо бунинг учун у эмас, мен айбдорман. Характерлар ҳаракати ва характер тўқнашувини кўрсатишдан ташқари олдимда тарихни (тўғри) тасвирлаш нияти ҳам турибди, бу ҳолат ишимни ниҳоятда қийинлаштирмоқда, чамаси мен буни уддалай олмаётганга ўхшайман. Шу туфайли мен 1-қисмда тарихий жиҳатларга кўп урғу бердим, характер эса ҳаракатсиз туриб қолди. Сизнинг мактубингиздан кейин мен бу нуқсонни тўғри англай олдим ва тўғриладим деб умид қиламан. Марҳамат, азиз дўстим, мен ҳақимда, яъни заиф машқларим хусусида нимани ўйлаган бўлсангиз, шуни (яширмасдан) ёзиб юборинг. Бу менга жуда катта ёрдам беради, сиздан бошқа ҳеч кимим йўқ…

1870 йил

А.А. Фетга

17 ноябр. Ясная Поляна

…Сизни соғинаман, ҳеч нарса ёзмай қўйдим, аммо қийналиб ишлаяпман. Мен уруғ сепиладиган далани яна қайтадан чуқур ҳайдашга мажбурман, бунинг учун қанчалик оғир меҳнатга дучор бўлганимни сиз тасаввур ҳам қилолмайсиз. Бўлажак асарда иштирок этадиган одамларнинг тақдири қандай кечишига боғлиқ воқеалар ичидан миллиондан бир имкониятни танлаб олиш ва унга ишлов бериш учун ўйлаш ва хаёлдан қайта ўтказиш даҳшатли даражада қийин. Мен шу иш билан бандман. Шу кунларда Беранженинг охирги жилди қўлимга тушди. Унда ўзим учун янги бўлган “Бахт” шеърини учратдим. Уни таржима қиласиз, деган умиддаман…

1873 йил.

П.Д. Голохвастовга

30 март. Ясная Поляна

…Кўпдан бери бунчалик завқланмаган эдим десам, ишонмасангиз керак, сўнгги пайтларда, сиздан кейин “Белкин қиссалари”ни ҳаётимда еттинчи марта қайта ўқияпман. Ёзувчи бу ноёб хазинадан муттасил баҳраманд бўлиши керак. Янгидан ўқиганимда у ниҳоятда кучли таъсир қилди…

Н.Н. Страховга

11 май. Ясная Поляна

Мен Пётр I га ҳеч қандай алоқаси бўлмаган роман ёзяпман[22]. Бир ойдан кўпроқ ёзиб, қораламасини тамомладим. Бу роман – айнан роман, ҳаётимда биринчи марта ўзимга маъқул бўлди, у бутун борлиғимни забт этди, шунга қарамасдан, бу йилги баҳорда фалсафа масалалари ҳам қизиқтирмоқда. Сизга жўнатмаган мактубимда бу роман илоҳий Пушкин туфайли хаёлимга ихтиёрсиз келиб қолгани ҳақида ёзган эдим, уни (Пушкин қиссаларини) тасодифан қўлимга олдим ва охиригача янгича завқ билан ўқидим…

1878 йил

И.С. Тургеневга

6 апрель. Ясная Поляна

Иван Сергеевич!

Кейинги пайтларда орамиздаги муносабатларни эслар эканман, ўзимдан ҳайратланиб ва қувониб шуни сездимки, сизга нисбатан ҳеч қандай душманлигим йўқ экан[23]. Худо шоҳид, Сиз ҳам шундай бўлсангиз керак. Тўғрисини айтганда, сиз жуда олижанобсиз. Орамизга тушган адоват туйғусига сиз мендан олдин барҳам берганингизга тўла ишонаман.

Агар шундай бўлса, марҳамат, бир-биримизга қўл узатайлик ва сиз марҳамат қилиб олдингизда айбдорлигимни бутунлай кечирсангиз.

Мен, табиийки, сизнинг фақат яхши фазилатларингиз ҳақида ўйлайман, чунки ана шу фазилатларингиз ўзаро муносабатларимиз давомида кўп марта намоён бўлган. Сиз туфайли адабий шуҳрат қозонганим яхши эсимда, ёзганларимни ва истеъдодимни не чоғли ардоқлаганингиз асло ёдимдан чиқмайди. Балки сиз ҳам мен ҳақимда шундай ўйларсиз, чунки бир пайтлар сизни ниҳоятда яхши кўрганимни биласиз.

Агар мени кечира олсангиз, кучим етганича қадрдон дўст бўлиб қолар эдим. Бизнинг ёшимизда одамларга яхшилик қилишдан кўра юксак мартаба йўқ. Орамиздаги шундай муносабат қайта тикланса – ниҳоятда бахтиёр бўлардим.

Гр. Л.Толстой.

(Тургенев бу мактубга 8 майда шундай жавоб ёзади:

“Бугун… хатингизни олдим. У мени қаттиқ севинтирди ва ҳаяжонга солди. Юксак мамнуният билан аввалги дўстлигимизни тиклашга тайёрман ва менга узатган қўлингизни қаттиқ сиқаман. Сизга нисбатан ҳеч қандай кек сақламаганимни ниҳоятда тўғри топгансиз, агар бўлганда ҳам улар аллақачон йўқолиб кетган, Сиз ҳақингизда бир пайтлардаги қадрдон дўстлигимиз, ёзувчи сифатида эса Сизни ҳаммадан олдин табриклаганим ва ҳар бир янги асарингиз менда қизғин хайрихоҳлик уйғотгани ҳақидаги яхши эсдаликларгина қолган. Орамиздаги англашилмовчиликлар бар-ҳам топганидан чин юракдан қувонаман. Шу ёзда Орёл губерниясига бориш ниятидаман – шунда биз, албатта, учрашамиз. Шунгача Сизга энг яхши тилакларимни билдираман ва яна бир бор қўлингизни дўстона сиқаман”.

(Икки буюк ёзувчи 1878 йил 8 августда Ясная Полянада учрашадилар).

Н.Н. Страховга

5 сентябр. Тула

…Агар мен подшо бўлганимда, ўзи ишлатган сўзнинг маъносини тушунтириб беролмайдиган ёзувчини ёзиш ҳуқуқидан маҳрум қилар ва юз дарра билан калтаклаш ҳақида буйруқ чиқарган бўлардим…

Тургенев ҳамон дилга яқин ва ёрқин…

1888 йил

Кундаликдан

29 ноябр. Эльснер романини олиб келди[24]. Яна сокин телбалик.

13 ноябр. Кавказда бўлган Бороздиннинг мукофот олиш умидида бир татарни ўлдириб, унинг қўлини қандай кесишгани ҳақидаги ҳикояси яхши[25].

19 декабр. Тунда ўқидим. Чернишевскийнинг Дарвин ҳақидаги мақоласи гўзал. Кучли ва тиниқ.

22 декабр. Лесковнинг “Коливанлик эркак” ҳикоясини ўқияпман, яхши. «Болалар орасида” эса гўзал.

1900 йил

Максим Горький (А.М. Пешков)га

9 феврал, Москва

Қадрли Алексей Максимич, мени кечирасиз (агар исмингизни адаштирган бўлсам, яна бир бор узр), сизга ўз вақтида жавоб ёзолмадим ва суратни юборолмадим. Сизни таниганим учун жуда-жуда хурсандман, сизни ёқтириб қолдим. Аксаков шундай деган эди: одамлар ўз китобларидан яхши (у ақлли деб айтганди) ёки ёмон бўлади. Сизнинг ёзганларингиз менга ёқди, ўзингизни эса ёзганларингиздан ҳам яхши деб ҳисобладим. Энг яхши фазилатингиз – самимийлик, сизни шундай деб эркалатиб қўймоқчиман. Хўш, майли, хайр, қўлингизни дўстона сиқаман.

Лев Толстой.

Мактубим соғайиб қолганингизда етиб боради деб умид қиламан. Чеховнинг “Ҳаёт”даги[26] ҳикояси нақадар яхши. Мен ундан жуда хурсанд бўлдим.

1901 йил.

Шаҳзода П.А. Ольденбургскийга

6 май. Москва

…Ўтган йили Сиз билан гаплашганимиз – унинг асарлари Сизга жуда манзур бўлган эди, Горький (ҳақиқий исми Алексей Максимович Пешков) ҳозир оғир аҳволга тушиб қолди: уни оиласидан юлиб олдилар, ҳомиладор хотини туғиш арафасида, ўзи ўпка силига чалинган, суд қилмай туриб, санитария ҳолатига мутлақо зид бўлган Нижегород турмасига қамаб қўйишган. Уни ёзувчи ва инсон сифатида яхши биламан. Шу туфайли хотини ва дўстлари мендан мадад сўрашмоқда. Мен ёзувчи ва унинг оиласини бу оғир кулфатдан фақат Сиз қутқара оласиз деб қаттиқ ишонганим учун Сизга мурожаат этаяпман.

Эзгулик йўлида туғилган бу имкониятни қўлдан чиқармаслигингизга ишонаман[27].

Кундаликдан

1851 йил

Апрел-май. Ёзувчи қалбидан отилиб чиққан, ҳатто олий шаклда ўз ифодасини топган бадиий лавҳаларни ҳам омма тушунмайди. Ва аксинча, ёзувчи халқ англасин деб омма даражасига пасайиб борганда ҳам уни тушунмайдилар.

Бу худди романда тасвирланган зўрлаш манзарасини ўқиб, бахти қаро қизга ачиниш ўрнига ўзини ана шу ишратпараст эркакдек ҳис қилиб роҳатланаётган 16 ёшли боланинг ҳолатига ўхшайди – халқ сизнинг нима демоқчи эканингиз-ни англашга қодир эмас. Наҳотки халқ “Антон Горемика”[28] , “Jenevieve”ни[29] тушунади деб ўйласангиз? Сўзлар унга таниш албатта, аммо у фикрингизни англаб етмайди. Халқнинг ўзига хос гўзал, қўл етмас адабиёти бор; унга сохталик ёт, у халқ ичида пишиб етилган. Юксак адабиётга унда эҳтиёж йўқ, бундай адабиётнинг ўзи ҳам мавжуд эмас. Халқ билан баравар юришга уриниб кўринг, у сиздан нафратлана бошлайди.

Юқори табақа олдинда юраверсин, халқ ҳам орқада қолиб кетмайди; у юқори табақага қоришиб кетолмайди, аммо орқада ҳам қолмайди. Қанчадан-қанча катта вазифалар олдинда турганда, назокат ҳақидаги гаплар кимга керак?

Ҳамма одамлардаги заиф жиҳатлар ва ёмон иллатларни ўзлари тўқиб чиқарган шахсларга тиқиштиришади, улар орасида ёзувчидаги истеъдод даражасига кўра баъзан муваффақиятли чиққанлари ҳам учраб қолади, аммо кўпчилиги табиийликдан йироқ. Сабаби нимада? Сабаби шуки, одамлардаги нуқсонларни ўзимизга қиёслаб биламиз, уларга тўғри баҳо бермоқ учун ўз қалбимизни очиб кўрсатишимиз лозим, чунки катта иллатларни катта шахсларгина намоён қила олади…

3 июл. Ҳозир лагерда ётибман. Ажойиб оқшом! Ой эндигина тепалик орқасидан чиқиб кўтарилди ва пастлаб сузаётган иккита ушоққина, нафис булутлар бағрини ёритди; ёнимда чирилдоқ тинимсиз мунгли қўшиғини куйлайди; олисдан қурбақалар овози келади, овул тарфадан гоҳ татарларнинг қичқириқлари, гоҳ итларнинг вовуллаши эшитилади, сўнг яна тинчлик, яна биргина чирилдоқлар наъраси; олис ва яқиндаги юлдузлар ёнидан сайр этиб бораётган ҳарир булутлар кўзга ташланади. Мен кўрганларимни қоғозга тушираман деб ўйладим. Аммо қандай қилиб? Хонага кириб, сиёҳ тўкилган столга ўтирсам, кулранг қоғоз ва сиёҳдонни олсам, ручкани сиёҳдонга ботириб, қўлимни қимирлатиб, ҳарфларни қоғозга туширсам – ўз-ўзидан ёзилиб кетаверадими? Ҳарфлардан сўзлар, сўзлардан иборалар тизилади, аммо улар туйғуларни ифодалай оладими? Табиатдан олган завқ-шавқларимни бошқа бирон йўсинда кўрсатишнинг иложи борми? Тавсифлашнинг ўзи кифоя қилмайди. Нега наср билан назм, бахт билан бахтсизлик бир-бирига бу қадар қоришиб кетган? Қандай яшаш керак? Назм билан насрни бирлаштиришга уриниш самара берадими ёки биттаси билан қаноатланиб, кейинчалик иккинчисига қўл урган маъқулми?..

4 июл. “Орас”ни[30] ўқияпман. Акам бу қаҳрамон сенга ўхшайди, деганда янглишмаган экан. Унинг асосий фазилати: табиатидаги олижаноблик, ҳамма нарсадан завқланиш, шон-шуҳратга интилиш ва ҳар қандай меҳнатга қобилиятсизлик. Қобилиятсизлик одатланмаганликдан келиб чиқади, одатланмаганлик эса тарбия ва ортиқча кеккайиш оқибатидир…

Кнорринг портретини чизишга уринмоқдаман. Менга шундай туюладики, инсонни шунчаки тасвирлаб бўлмайди, аммо у менга қандай таъсир кўрсатгани ҳақида ёзиш мумкин. Буюк одамни у ўзига хос табиатли, ёқимтой, ақлли, аҳмоқ, қатъиятли ва ҳоказо… деб таърифлаш мумкин, аммо бу сўзлар маълум киши борасида ҳеч қандай тасаввур бермайди, аксинча уни шундай кўрсатаман деб ўйлаш ёзувчини йўлдан чиқаради.

10 август. Чекинишларга ёмон маҳлиё бўлаётганимни сезаяпман; фикрий теранлик ўрнига ана шунга маҳлиёлик, дастлаб мен буни тўғри деб ҳисоблагандим, ёзишга халал бериб, ёзув столимдан туриб кетишга ва бошқача ёзишга мажбур қилмоқда. Бу ёмон одат! Ҳатто катта истеъдод эгаси ва мароқли тўқималар устаси – мен севган ёзувчи Стерндаги чекинишларнинг ҳам оғирлиги сезилади.

1852 йил.

“Болалик” қиссасидан

Балки мен янглишгандирман, аммо ақл билан ёза бошлаганимда ҳар доим ўзимни тўхтатдим ва фақат қалб амри билан ёзишга ҳаракат қилдим.

Н.А. Некрасовга

3 июл. Старогладковская қишлоғи

…Илтимосим сиз учун заррача қийин эмаслигига ва уни рад этмаслиги-нгизга астойдил ишонаман. Мана шу қўлёзмани[31] кўриб чиқинг ва босиб чиқаришга лойиқ топмасангиз, менга қайтариб юборинг. Агар бошқача бўлса, унинг баҳосини айтиб, ўз мулоҳазаларингизни билдиринг ва журналингизда босиб чиқаринг. Сиз зарур деб ҳисоблаган барча қисқартиришларга аввалдан розилигимни билдираман, фақат уни ўзгатирмасдан узлуксиз чоп этишингизни хоҳлайман…

Тажрибали ва виждонли муҳаррир, айниқса Россияда, ўз мавқеига кўра ёзувчи ва ўқувчи ўртасида доимий воситачи бўлгани учун асарнинг муваффақият қозониши ҳамда оммага ёқиши ёки ёқмаслигини олдиндан яхши билади, деб ишонаман. Шунинг учун ҳукмингизни интизорлик билан кутаман. У менга севимли машғулотимни давом эттиришга йўл очади ёки уларни бутунлай ёқиб юборишга мажбур қилади.

Н.А. Некрасовга

27 ноябр. Старогладковская қишлоғи

Марҳаматли муҳаррир!

Журналингизда нашр этиш учун янги нарсалар юбориш ҳақидаги илтимосингизни дарҳол бажара олмаётганимдан афсусланаман; бунинг устига, менинг олдимга қўяётган талабларингизни ўзим учун мутлақо фойдали деб ҳисоблайман ва уларга тўла қўшиламан.

Гарчи нималарнидир қоралаган бўлсам ҳам, уларнинг биронтасини ҳозир жўната олмайман, сабаби, биринчидан, илк асарим эришган муваффақият мендаги шуҳратпарастликни қўзғатиб юборди, ва мен кейинги ёзганларим ҳам аввалгидан кам бўлмаслигини хоҳлайман, иккинчидан, “Болалик”даги цензура томонидан қирқиб ташланган ҳолатлар бундан кейин яна такрорланмаслиги учун ёзганларимни қайта-қайта кўриб чиқаман. 1) Баъзи майда ўзгартиришларни айтиб ўтирмасдан мени ҳайратга солган икки нуқтани алоҳида қайд этмоқчиман. Аввало, бу Наталья Савишнанинг севги тарихи асардан чиқариб ташланганига боғлиқ, у маълум даражада эски замондаги турмуш инсон феъл-атворига қай даражада гўзал жозиба бахш этганини кўрсатар эди. “Болалик” сарлавҳаси ва муқаддимадаги бир неча сўз асар моҳиятини очишга хизмат қиларди; “Болалик тарихим” деган ном эса, аксинча, бунга зид келади. Менинг болалигим тарихи кимга керак? Мазкур ўзгартириш менга мутлақо маъқул бўлмади, сабаби, мен сизга йўллаган илк мактубимда ёзганимдек, “Болалик” романнинг биринчи қисми бўлиши, кейин Ўсмирлик, Ёшлик, Йигитлик даври келиши керак эди.

Марҳаматли муҳаррир, бундан кейин ҳам ёзганларимни журналингизга қабул қилсангиз, бирон жойини ўзгартирмаслигингизни илтимос қиламан. Буни рад этмайсиз деган умиддаман. Менга келганда, босишга лойиқ деб ҳисоблаган асаримни биринчи навбатда сизга жўнатишга ваъда бераман.

Ўз исми шарифим билан имзо чекаман, аммо бу таҳририят сири бўлиб қолиши керак.

Кундаликдан

7 июн. “Современник”нинг апрель сонини ўқидим, тоқат қилиб бўлмайдиган даражада тубан.

20 июн. Доктор олиб келган “Современник”даги “Тўқувчи аёл” қиссаси жуда яхши, айниқса рус тилининг тозалиги жиҳатидан – распуколка (ғунча) мафтункор.

29 июн. “Савой епископи ёрдамчисининг диний иқрори”ни[32] ўқидим. У зиддиятларга, мавҳумликларга ва ҳайратда қолдирадиган гўзалликларга тўла. Ундан олган асосий сабоғим – руҳнинг ўлмаслигидир.

7 июн. Кавказдан хатлар[33] сатирасини[34] тезроқ тугатишим керак, сатира менинг таъбимга тўғри келмайди.

12 июл. “Давид Копервильд” нақадар гўзал.

18 октябр. “Жигарбанд”ни [35]ўқидим. Жуда яхши.

19 октябр. Соддалик ахлоқий гўзалликнинг шартидир. Ўқувчилар қаҳрамонга ҳамдард бўлмоғи учун унинг сиймосида имкон қадар ўз заифликлари ва ўз фазилатларини кўра олишлари лозим.

Романнинг[36] ғояси – бахтни улуғлаш, у ҳам қиёмига етмаган, аммо ҳар

доим фойдали ва олижаноб китоб бўлиши мумкин.

“Рус заминдори қиссаси”нинг асосий йўналиши: Қаҳрамон бахт ҳақидаги идеалларини қишлоқ ҳаёти заминида амалга оширмоқчи бўлади. Бу орзулар саробга айлангач, уни оилавий бахт тимсолида рўёбга чиқаришга уринади.

Дўсти идеалнинг ўзи бахт келтиролмайди, ўзгаларни бахтли қилиш мақсадида яшаган одамгина бахтли бўлади, деган фикрни унга сингдиради.

28 ноябр. Ҳеч қачон фойдани ўйлаб, мақсадсиз ёза олмайман.

3 декабр. Кўп ёзаяпман. Чамаси, яхши бўлади. Ҳажвдан воз кечдим. Қандайдир ички туйғу ҳажвни мутлақо йўлатмайди. Шахслар эмас, бутун бир синфга хос иллат ҳақида ҳам ёзишни хуш кўрмайман.

1854 йил

Кундаликдан

15 июл. Шиллернинг “Фиаскога қарши фитна” драмасини ўқидим. Драмани энди умуман тушуна бошладим. Гарчи бу борада мен ўзгалардан бутунлай бош-қа йўлдан бораётган бўлсам-да, менга янги шеърий лаззат бағишлаётган бу воситадан (жанрдан – тарж.) мамнунман.

21 июл. Кеча Шиллер ўзининг “Рудольф Габсбургский” ва бир қанча кичик фалсафий шеърлари билан қанчалик завқ бағишлаганини ёзиб қўйиш ёдимдан кўтарилибди. Биринчидан, гўзал соддалик, манзаравийлик ва табиийлик билан суғорилган сокин шеърият. Кейингисида, Бартоломей айтганидек, мени фикр забт этиб, кўнглимга ўрнашиб қолди, бирон-бир улуғ ишни адо қилиш учун қалбдаги барча куч-қудратни бир нуқтага йўналтириш керак.

23 июл. …Бернарнинг[37] яхшигина қиссасини ўқидим.

13 август. Эрталаб яхши ишладим, аммо тушдан кейин Островскийнинг ажойиб “Қўйнидан тўкилса кўнжига” комедиясини ҳисобга олмаганда, бекорчилик қилдим.

24 август. Некрасовнинг “Ўсмирлик”ни мақтаб ёзган мактубини олдим. Ҳар галгидек, у кайфиятимни кўтариб, янги машғулотларга рағбатлантирди.

Некрасовнинг мактуби билан фахрланаман.

(Н.А.Некрасов Толстойга шундай ёзган эди: “..сўнгги асарингизни мақташ учун муносиб сўз тополмаяпман. “Ўсмирлик” муаллифининг истеъдоди туғма ва юксак даражада мафтункордир ва ёздаги йўл, момақалдироқ, ётоқхонадаги учрашувлар тасвири сингари кўп фазилатлар бу ҳикояни адабиётимиздаги умри узоқ асарлардан бирига айлантиради.”)

1856 йил

А.В. Дружининга

21 сентябр. Ясная Поляна.

“Современник” учун ваъда берганим “Ёшлик”нинг ярмисини ёзиб битирдим. Мен уни ўқиш учун ҳеч кимга берганим йўқ, шунинг учун қатъий ҳукм юритолмайман – ҳамма нарса миямда алғов-далғов бўлиб кетди. Аммо, назаримда, индаллосини айтганда, у анча ёмон – айниқса эътиборсизлик оқибатида тили ғализ, расво ҳолда, бунга сабаб шуки, ёлғиз ўзим ҳеч кимга кўрсатмасдан ишлаганимда одатда ё бутунлай яхши ёзаяпман, ё мутлақо ёмон деган фикрга бораман, ҳозир кўпроқ кейингиси тўғри деб ўйлайман. Аммо мен фикрингизга қўшиламан, модомики, адабиётга қўл ургандан кейин бу соҳада ҳазил кетмайди, унга бутун умрни бағишлаш керак, шунинг учун мен энди бутунлай яхши нарсалар ёзишга, ёмонларини нашрга бермасликка ҳаракат қиламан. Илтимосим шундан иборат. Сизга қўлёзмани юборяпман, – сиз ўқиб, у “Болалик”ка қараганда яхши ёки ёмонлиги ҳақидаги кескин фикрларингизни очиқчасига айтинг, уни қайта ишлаб яхши қилиш мумкинми ёки ташлаб юборган маъқулми? Менга қолса, кейингиси маъқул, чунки ёмон бошлаб, уч ой беҳуда вақт сарфлаганимдан кейин у жонимга тегиб кетди…

(Дружинин 1856 йил 6 октябрда Толстойга ёзган хатида бир қатор тан-қидий мулоҳазалар билдирган ҳолда, умуман “Ёшлик”ка юксак баҳо берган.)

В.В. Арсеньева ва Ж.Верганига

1 декабр. Петербург.

…Тургеневни мадҳ қилиб ёзган хатингизни кеча олдим; у ҳақда айтган ҳамма гапларингиз яхши. “Катта йўлдаги суҳбат” сизларга ёқмаслиги керак эди, сабаби, биринчидан, у жуда заиф, иккинчидан, заминдорлар ҳаётининг бўм-бўшлиги ва ахлоқсизлигини танқид қилиб ёзганман, буни эса ҳали англаб етмагансизлар.

В.В. Арсеньевага

7 декабр. Петербург.

…Диккенс ва Теккерей ҳақида нега сукут сақлаяпсиз, наҳотки улар сизга ёқмаган бўлса? Яна “Опера ҳақида мулоҳазалар”ни ўқиб нима қиласиз?

Аввалги почта билан бир китобни[38] юбордим, уни ўқинг, ажойиб. Қандай яшашни ўрганасиз. Ҳаётга, муҳаббатга турлича ёндашишни кўрасиз, уларнинг биронтасига ҳам қўшилмаслигингиз мумкин, аммо фикрингиз тўлишиб, тиниқлашиб боради…

Кундаликдан

19 апрел. “Оталар ва ўғиллар”ни битириб, тузатиб ҳам чиқдим, Некрасовнинг маслаҳатига кўра уни “Икки гусар” деб номладим – яхши бўлди.

8 май. Кечқурун Оболенскийникида Аксаков, Кириевский ва бошқа славянофиллар билан бирга ўтирдик. Улар йўқ жойдан душман қидирадилар. Қарашлари ниҳоятда тор, ҳаётдан узоқ, ҳатто рад этишгаям арзимайди. Аслида, бунга ҳожат ҳам йўқ…

13 май. “Денгизчилар тўплами”ни ўқидим. Погодиннинг юзига роҳатланиб мушт туширган бўлардим. Славянофиллик билан заҳарланган, ғирт ёлғон. Москвадаги дабдабабозликлар тасвирида русларга хос қиёфа йўқ.

17 май. “Ортиқча одам”ни[39] ўқидим. Ниҳоятда чучмал, жилвагар, гўё доно, лекин олифтанамо.

22 май. …Аксаковларникига бордим, тўртинчи ва бешинчи қисмларидан[40] парчалар тингладик. Яхши, аммо қарияни мақтадик.

26 май. Муаллифга шуҳрат келтирадиган биринчи омил – ўзини яхши кўрсата олиш, яъни ўқувчи муҳаббатини қозонишдир. Бу шундай муҳаббатки, у ўз ички дунёсини бутун борлиғича кўрсата олсин. Шунинг учун ҳам Диккенс яратган инсоний қиёфалар бутун дунёдаги одамларнинг дўстига айланиб қолди; улар Америка ва Петербургдаги инсонларни бир-бирига боғлаб туради; Теккерей билан Гоголь қаҳрамонлари ишонарли, ёвуз, бадиий жиҳатдан кучли, аммо суюкли эмас.

9 июн. Пушкиннинг таржимаи ҳолини завқ билан ўқияпман.

12 июн. Теккерей шу даражада холисликка эришганки, қаҳрамонларининг ўзлари ёлғон, бир-бирига мутлақо зид қарашларини заковатли истеҳзо билан яшириб туришади.

13 июн. Николенканинг ниҳоятда ажойиб “Чечен қиз” ҳикоясини[41] ўқидим.

Июл. Муаллиф предметдан озгина бўлса-да юқори тургани маъқул, акс ҳолда унинг холислиги ёки тарафкашлигини билолмасдан тинимсиз шубҳаланасан.

Октябр-ноябр. Менинг адабиётчи дўстларим – эски бўйдоқларда битта қайғули умумий камчилик бор: улар бирон кишини кўрганда ўзларича дарҳол унинг характерини ўрганиш лозим деб ҳисоблайдилар ва ўз хулосаларини ақлнинг гўзал маҳсули сифатида авайлаб асрашга уринадилар. Бундай сохта, майда билимлар билан одамларни англаш ва севиш мумкин эмас.

4 ноябр. “Қутб юлдузи”ни[42] тугатдим.

5 ноябр. Театрда “Ақллилик балоси”ни[43] кўрдим – аъло.

1 декабр. …“Сarmen”ни[44] ўқиб тугатдим, заиф, французларга хос.

3 декабр. …Меримени ўқидим – яхши.

4 декабр. …Мафтункор “Оддий воқеа”ни ўқияпман.

1857 йил

А.Н. Островскийга

5 январ. Петербург.

…Писемский кеча ўзининг “Кекса бойвучча”сини ўқиди. Ажойиб асар, менимча, унинг барча ёзганлари ичида энг яхшиси шу.

В.П. Боткинга

20-28 январ. Москва.

Мен Островский билан бултур танишганимда унинг тили ширали ва кучли эди. У ёлғизланиб қолган пайтларида ҳам букилмади ва ўз назарий ақидаларидан чекинмади. Қарашлари бир қадар мустаҳкамланди-ю, тезда қовжираб сўлди[45]. Аксаков унинг “Сердаромад жой” комедиясини бўш деб ҳисоблайди. Бу комедияни “Современник” нашрга тайёрлаб қўйган, яқин орада мен уни тинглайман. Дружининнинг бу ердаги танқидчилари менга, айниқса Аксаковга жуда- жуда ёқади. Унинг Писемский билан мунозараси ҳам гўзал. Аммо Фуфлигин нақадар ифлос латта[46]. Уни шу ҳолида “Современник”да кўришдан худо сақласин…

В.П. Боткинга

29 январ. Москва.

…Иккинчи ажойиб асар: С.Т.Аксаковнинг болалик хотиралари ва Островс-кийнинг “Сердаромад жой”ини тингладим… Менингча, Островский ёзган комедия унинг энг яхши асари, бу ерда ҳам худди “Банкрут”дагидек[47] ҳамда Сологублар, Шчедринлар давраси тасвирлашга интилган зулмат дунёси қаъридан садолар эшитилиб туради. Ниҳоят бу иллатлар ҳақида охирги ва ҳақиқий сўзни эшитдик. Асарда “Банкрут”даги каби бугунги нуқсонларга қарши кучли норозилик жўш уриб туради. Бир пайтлар “Ақллилик балоси”да ёш иш юритувчи Фамусов бу чиркин дунёни фош этган эди, комедияда эса кекса порахўр мирза Юсув ана шу вазифани бажаради. Бу шахс нақадар мафтункор! Аммо… муаллиф тўгараклар ичида эмас, чинакам ҳаёт қўйнида яшаганда эди, асар дурдонага айланган бўларди, ҳозир эса у мусибатли оғир ўйлардир. Островский ҳазилакам драматик ёзувчи эмас, аммо у чинакам гениал нарсалар яратмаяпти, чунки ноёб истеъдодлигини ҳис қилиш даражаси ўз сарҳадларидан чиқиб кетди. Бу сезги энди унинг истеъдодини ҳаракатга соладиган куч эмас, балки ҳар бир қилган ишини оқлайдиган ишончга айланиб қолди. Мен бу ерда Чичерин билан яқиндан танишдим, бу одам менга жуда-жуда ёқди…

Н.А. Некрасовга

18 декабр. Москва.

Самимий мактубингиз учун, Некрасов, сиздан жуда, жуда миннатдорман. Сизга ёзганимдек, бу асардан кўнглим тўқ эди; уни қайта ишлаб қария Аксаковга кўрсатдим, у ҳам ниҳоятда мамнун бўлган эди; аммо ҳозир фикрингизга тўла қўшилмасам-да, сизга ишонаман; бунинг устига унга жиддий қаршилик кўрсатмагансиз. Шундай бўлса-да, уни босиб чиқариш мумкин эмас, сабаби, сизга ёзганимдек, ҳали кўп жойларини тузатиш ва ўзгартириш лозим. 30-санада уни қайтариб юборишингизни сўраб хат ёзган эдим. Қайтармасдан бекор қилгансиз. Бу қисса мазмунига кўра баён услубида эмас, аксинча психологик ва лирик йўналишда бўлгани учун кўпчиликка ёқмаслиги мумкин, бунга шубҳа йўқ; мақсад қай даражада амалга ошгани, бу бошқа масала… Бу нарса устида бир йил қаттиқ тер тўкишимга тўғри келди, аммо кўриб турибманки, у бошқаларга ҳам манзур бўлмайди, ундан воз кечилгани маъқул, шунинг учун сиздан бағоят миннатдорман. Марҳамат қилиб, қўлёзмани ёки корректурани қайтариб юборсангиз, илиқ-иссиғида зарур жойларини тузатиб, кўздан нарига ташлаб қўйишдан яхшиси йўқ. Тургенев сизга қисса жўнатгани ҳақида хабар юборди[48]. Марҳамат қилиб, у нима ҳақида экани ва қайси сонда босилишини ёзиб юборсангиз…[49]

1860 йил

А.А. Фетга

23 феврал. Ясная Поляна.

…“Арафа”ни ўқидим. Менинг фикрим шундай: доимо маъюс юрадиган ва ҳаётдан нимани излаётганини ўзи яхши билмайдиган одамлар учун асар ёзишдан ҳеч қандай наф йўқ. Умуман, “Дворянлар уяси”га қараганда “Арафа” анча яхши, унда ажойиб салбий шахслар – жумладан, санъаткор ва ота бор. Бошқалар тип даражасига кўтарилмаганидан ташқари, улардан кўзланган мақсад ҳам, вазият ҳам типик эмас, ҳатто улар ярамас одамлардир. Умуман, бу Тургеневга теккан ашаддий касаллик. Асардаги қиз дуруст чизилмаган: оҳ, мен сени қандай севаман… унинг киприклари узун эди… Умуман, мен Тургенев шунчалик ақли ва шоирона қалби билан бу қадар жўн, ибтидоий усуллардан ўзини тия олмаганига ҳайрон қоламан… Сирасини айтганда, яхши-ёмонлигидан қатъи назар, ҳозир шу тарзда повесть ёзиб бўлмайди. Островскийнинг “Момақалдироғ”и аянч асар, аммо у муваффақият қозонади. Бунга Островский билан Тургенев эмас, замона айбдор…

1864 йил

С.А. Толстойга

6 декабр. Москва.

…Бугун, эрталаб бир соатга яқин Таняга осойишта ва ҳаяжонсиз диктовка қилдим, бу яхши эмас, чунки ҳаяжонсиз ёзувчилик ишларимиз олға силжимайди…

С.А. Толстойга

11 декабр. Москва.

Бугун Жемчужниковнинг ҳузуримга келганим мен учун ниҳоятда қувончли воқеа бўлди, сен берган маслаҳатга амал қилмасдан, унга бир неча бобни ўқиб бердим. Шу пайтда ҳеч кутилмаганда Аксаков ҳам келиб қолди. Уларга Ипполит бир қиз ҳақида сўзлайдиган жойгача ўқиб бердим. Ҳар иккаласига, айниқса, Жемчужниковга бу қисмлар жуда ёқди. Улар парчани юқори баҳолашди. Мен хурсанд бўлдим ва мамнуният билан давомини ёзишга киришдим. Мақтамасалар ёки ёлғон гапирсалар ёмон, аммо қандай кучли таассурот олганларини кўриб турсанг катта фойдаси тегар экан[50].

1865 йил

М.Н. Катковга

3 январ. Ясная Поляна

Бир неча марта уриниб кўрганимга қарамай, сўзбошини[51] ўзим ўйлагандек қилиб ёза олмадим. Айтмоқчи бўлган гапим шундан иборат эдики, мазкур асар роман ҳам, қисса ҳам эмас, унда ечилиши билан тамом бўлиб қоладиган ва қизиқишни сўндирадиган биронта тугун ҳам йўқ. Буларни сизга ёзаётганимга сабаб шуки, мундарижада ҳам, бўлажак эълонларда ҳам менинг асаримни роман деб атаманг. Бу мен учун жуда муҳим бўлганидан сиздан шуни илтимос қилаяпман.

Л.Н. Волконскаяга

3 май. Ясная Поляна

Суюкли княгиня, Сизга мени эслашингиз учун баҳона туғилганидан жуда хурсандман ва буни исботлаш мақсадида, гарчи бажариш мумкин бўлмаса-да, зудлик билан саволингизга жавоб ёзишга шошилмоқдаман. Андрей Болконский асарда иштирок этадиган барча шахслар каби ёзувчи учун ҳеч ким эмас. Агар меҳнатларим кимнидир портретини кўчириш, насл-насабини аниқлаш ва эслашга қаратилганда эди, уларни нашр эттиришдан уялган бўлардим. Жаноб Ахшарумов истеъдодли мутахассис сифатида буни яхши билиши керак. Аммо юқорида айтганимдек, сиз учун энг қийин вазифани ҳам бажариш истагида бўлганим туфайли менинг Андрейим кимлигини айтишга ҳаракат қиламан.

Мен тасвирлайдиган Аустерлиц жангида, романнинг бошланишида, ёш нав-қирон йигит ўлмоғи керак эди; романимнинг давомида менга кекса Болконский ва унинг қизи зарур бўларди; кейинчалик романга ҳеч қандай алоқаси бўлмаган шахсни тасвирлашдан маъно йўқлигини сезганимдан кейин бояги навқирон ёш йигитчани кекса Болконскийнинг ўғлига айлантирдим. Кейин у мени қизиқтириб қолди, унга романдан муносиб ўрин ажратилди, мен унга шафқат кўрсатиб, ўлдириш ўрнига қаттиқ ярадор қилиш билан чекландим. Суюкли кинягиня, жудаям аниқ бўлмаса-да, Болконскийнинг кимлиги ҳақидаги бор ҳақиқат ана шундан иборат…

П.Д. Боборикинга

Июл-август. Николское-Вяземское

…Бадиият мақсадларини (математиклар айтганидек) ижтимоият мезонлари билан ўлчаб бўлмайди. Санъаткорнинг мақсади ўткир муаммоларни узил-кесил ечиб беришдан иборат эмас, балки бутун мураккаблиги, битмас-туганмас қирралари билан ҳаётни севишга даъват этишга қаратилгандир. Агар менга ўзимга маълум ижтимоий масалаларга бағишлаб роман ёзишни таклиф қилсалар, мен бундай роман учун ҳатто икки соат вақтимни ҳам ажратмаган бўлардим, аммо-лекин менга ҳозирги болалар 20 йилдан кейин ўқиб йиғлайдиган, куладиган ва ҳаётни севадиган роман ёзгин десалар, мен бунинг учун бутун умрим ва бор куч-қудратимни бағишлаган бўлардим.

1870 йил

А.А. Фетга

21 феврал. Ясная Поляна

Мен сизникидан жўнаб кетаётганимда ҳикоянгиз[52] мазмунига кўра жуда яхши эканини, уни ташлаб юборсангиз ёки бир қисминигина нашрга берсангиз, у увол бўлишини яна бир карра эслатиб қўйишни унутибман. Асар яна қўлга олишга муносиб, мазмуни жиддий ва шоирона… фақат ортиқча нарсаларни чиқариб ташлаш ва Анненков айтганидек, уни жавоҳирга айлантириш кифоя. Олтинни ажратиб олинг. Фақат ўтиринг ва танқидий кўздан кечирган ҳолда уни қайта кўчириб чиқинг, кейин ўқиш учун менга беринг…

А.А. Фетга

11 май. Ясная Поляна

Қадрдон дўстим Афанасий Афанасьич, мен барча сохталиклар, айниқса ўз ишимиздаги бемаъниликлардан безиб, минглаб чақирим узоқда юрган киши, қора терга ботиб ишлаб, болта ва белкурагимни кўтариб уйга қайтган чоғимда мактубингизни олдим. Уни очиб, биринчи навбатда шеърингизни ўқидим[53] ва хотинимнинг олдига кириб уни ўқиб бермоқчи бўлганимда, бурним ачишиб, кўзимдан ёш қуйилиб келди-да, уни ўқий олмадим. Бирон сатрини ўрнидан қўзғатиб ёки ўзгартириб бўлмайдиган ноёб шеър бўпти. У ўзича жонли ва гўзал. Жуда яхши ва назаримда шунчаки тасодифий шеър эмас, балки у бир пайтлар тўхтатиб қўйилган оқимнинг дастлабки томчилари эди. Бу шеър менга шунчалик кучли таассурот қолдирдики, у қандайдир “Хабарнома” қоғозида босилиб чиққандан кейин Сухотинга ўхшаганлар ўқиб: “Қаранглар-а, Фет ҳам яхши ёзади-я”, деб ҳукм юритишларини ўйлаб, оғир қайғуга толдим.

“Сен нафиссан ва бутун борлиғинг гўзал”. Сизнинг яхши нарсаларингизни билмайман. Ҳаммаси ажойиб…

Кундаликдан

28 октябр. Шеърият инсон юрагида ёнаётган оловдир. Бу олов ёндиради, иситади, ёритади.

Баъзи одамлар ҳароратни ҳис қилади, баъзилари илиқликни, учинчилари фақат ёруғликни кўради, ёруғликни ҳам кўрмайдиганлар бор. Кўпчилик – омма – шеъриятга ҳакамлик қиладиганлар ҳарорат ва илиқликни сезадилар, аммо нурни кўролмайдилар. Уларнинг ҳаммаси шеъриятнинг вазифаси фақат ёритиш деб билади. Шундай фикр юритадиганлар ёзувчига айланадилар ва ҳаётни ёритаман деб фонар кўтариб юрадилар. Улар, табиийки, қоронғилик ва тартибсизлик бор жойларга ёруғлик керак деб ўйлайдилар. Бошқалар эса ҳамма гап иссиқликда деган тасаввурга бориб, сунъий йўл билан иссиқлик тарқатишга уринадилар (кўксида олов ёнаётган баъзи шоирлар ҳам кўпинча шундай йўл тутадилар). Аммо чинакам шоирлар беихтиёр равишда азоб, заҳмат чекиб ёнадилар ва бошқаларни ҳам ёндирадилар. Ҳамма гап мана шунда.

1871 йил

Н.Н. Страховга

13 сентябр. Ясная Поляна

…Сиз кетганингиздан кейин темир йўлда Тютчев билан учрашиб қолдим ва тўрт соат гаплашиб ўтирдик. Мен кўпроқ тингладим. Сиз уни биласизми? У даҳо, улуғвор ва болажон қария. Тириклар орасида мен ўзимга ўхшаб ҳис қиладиган ва фикр юритадиган сиз билан ундан бошқа одамни билмайман…

1872 йил

3 март. Ясная Поляна

А.Ф. Писемскийга

Марҳаматли жаноб Алексей Феофилактович! Мактубингиз ва юборган китобларингиз учун чин дилдан миннатдорман. Хатингизни ҳам, романингизни[54] ҳам иккинчи марта роҳатланиб ўқиб чиқдим ва бу иккинчи ўқиш сизга аввал айтган таассуротларимни янада мустаҳкамлади. У пайтда ўқий олмаганим учинчи қисм ҳам биринчи ўқиганимда мени ҳаяжонга солган дастлабки боблар каби жуда гўзал ёзилган…

1873 йил

А.А. Толстойга

Январнинг охири-февралнинг бошлари

…Тютчевнинг касали ҳақида эшитдим, бу менга қанчалик таъсир этганини айтсам, сиз ишонмайсиз. Мен у билан ҳаётим давомида ўн мартача учрашдим; уни мен яхши кўраман ва шу туфайли уни ҳамиша ёлғизликка маҳкум этилган бахтсиз одамлардан бири деб ҳисоблайман. У яқинлашиб келаётган ўлимини қандай қаршилар экан?

Агар у ўзини яхши ҳис эта бошласа, уни қанчалик севишимни айтиб қўйсангиз…

А.А. Толстойга

1 март. Ясная Поляна

…Менинг ишларим ёмон кетаяпти[55]. Ҳаёт ниҳоятда яхши, енгил ва қисқа, унинг тасвири эса ҳар доим хунук, оғир ва узун кечади.

Н.Н. Страховга

25 март. Ясная Поляна

…Бу йил қишдаги барча иш вақтларимда Пётр билан шуғулландим, яъни у замонлар руҳи билан ҳамнафас бўлдим ва бирдан, бир ҳафта олдин – Серёжа – катта ўғлим “Юрий Милославский”ни[56] завқ билан ўқишга киришди. Мен бу нарса ҳали унга эрта деб ҳисобладим ва бирга ўқий бошладим, хотиним Серёжа учун “Белкин қиссалари”ни олиб келди, кейин эса, табиийки, унга ҳали эрта деб ҳисоблади. Мен ишдан сўнг Пушкиннинг мана шу жилдини (чамаси еттинчи марта) ўқишга тутиндим, худди янгидан ўқиётгандек китобдан бошимни кўтаролмас эдим. Бундан ташқари у барча шубҳаларимни тарқатиб юборди. Пушкиндан бошқа, чамаси, мен ҳеч кимнинг асарини бунчалик завқ билан ўқимаган эдим. “Ўқ”, “Миср тунлари”, “Капитан қизи”! Унда “Меҳмонлар чорбоққа тўпландилар” деган парча бор эди. Мен беихтиёр, негалиги ва нима билан тамом бўлишини ўзим билмаган ҳолда шахсларнинг қиёфалари ва воқеаларни кўз олдимга келтириб, ўзимча давом эттиришга киришдим, сўнг табиийки, уларни ўзгартирдим, бирдан улар бир-бири билан ғалати тарзда ўзаро боғланиб, чиройли бир романга айланди, унинг қораламаси кеча пайдо бўлди[57]. Роман жуда жонли, ҳароратли ва қуйма чиқдики, бундан ўзим ҳам мамнун бўлдим, худойим саломатлик берса, у икки ҳафтадан кейин қиёмига етади. Бир йилдан бери қийналиб ёзаётган нарсамга унинг ҳеч қандай алоқаси йўқ…

Мен “Уруш ва тинчлик”нинг иккинчи нашрини тайёрлашга киришдим, биринчи жилддаги барча ортиқча нарсаларни чиқариб ташлаш, янгисини қўшиш учун қайта кўчиртирдим. Агар кейинги уч жилдни кўриб чиқишга вақтингиз бўлса, мендан маслаҳатларингизни аямасангиз. Ёмон деб ҳисоблаган ўринларни менга эслатиб туринг…

1882 йил

И.С. Тургеневга

1-5 май. Москва

Азиз Иван Сергеич!

Сизни касаллигингиз ҳақида Григоровичдан эшитдим, бу ҳақда ёза бошлаганларидан кейин хасталик жиддийлигига ишонгач, қаттиқ хафа бўлдим. Сизни ниҳоятда яхши кўришимни ҳис қилдим. Яна сездимки, агар мендан олдин вафот этсангиз, бу мен учун жуда оғир бўлади. Газеталарда таскин берувчи хабарлар чиқди. Балки буларнинг ҳаммаси докторларнинг ваҳимаси ва беҳуда шубҳа-гумонлардир ва биз сиз билан Яснаяда ҳамда Спасскийда дийдор кўришармиз. Худоё, ўзинг мадад бер!

Сизнинг оғир дардга чалинганингизни эшитган илк дақиқаларда умидворманки, бу бекор бўлиб чиқади, Сиз билан учрашиш учун Парижга йўл олсаммикин, деган фикр калламга келди. Хасталигингиз ҳақида аниқ ва батафсил ёзиб юборинг ёки ёзишга буюринг. Мен жуда миннатдор бўлардим. Аниқ билишни хоҳлайман.

Сизни, кекса, азиз ва мен учун ниҳоятда қимматли инсон ва дўстимни қучиб қоламан.

Сизнинг Толстойингиз

1883 йил.

С.А. Тостойга

30 сентябр. Ясная Поляна

…Тургенев ҳақида кўп ўйладим, уни даҳшатли даражада яхши кўраман, ачинаман ва доим ўқийман. Мен у билан бирга яшайман. Албатта уни ўқийман ёки у ҳақда ёзаман ва ўқишга бераман…

…Ҳозир Тургеневнинг “Бас энди” асарини ўқидим. Ўқиб кўр, нақадар гўзал…

(Толстой рус адабиёти мухлислари жамияти томонидан Тургенев хотирасига бағишлаб ўтказиладиган кечада нутқ сўзламоқчи бўлган. Матбуот ишлари бўйича Бош бошқарма бошлиғи Е.М.Феоктистов Ички ишлар вазирига Толстойнинг чиқишига йўл қўймаслик керак, “у ўринсиз мулоҳазалар билдириши мумкин” деб маълумот беради. Қўрқиб кетган вазир “узрли сабабларга кўра Тургеневнинг хотирасига бағишланган Жамият мажлиси “номаълум муддатга кечиктирилгани” ҳақида буйруқ чиқаради. Кеча ўтказилмасдан қолиб кетади).

1884 йил

А.Н. Пипинга

10 январ. Москва

Александр Николаевич!

Сиз билан шахсий муносабатлар ўраната бошлаганимиз билан жуда хурсандман. Мен сизни кўпдан биламан ва эъзозлайман. Тургеневнинг хатларини бажону дил сизга юбораман. Кўпчилигини тополмайманми деб қўрқаман. Мен ўта палапартиш одамман. Баҳор айёмида қишлоққа бораман. Шунда излаб кўраман ва ниманики топсам сизга жўнатаман. Менинг бировлардан яширадиган ҳеч қандай сирим йўқ. Бу хатларни нима қилсангиз – ихтиёрингиз.

…Тургенев ҳақида ҳеч нарса ёзмайман, сабаби унинг ҳақида бир-бирига боғлиқ жуда кўп воқеаларни айтишим мумкин. Мен уни ҳар доим яхши кўрганман, фақат вафотидан кейингина чинакам қадрига ета бошладим. Ишонаманки, Тургеневнинг аҳамаятини иккимиз ҳам бирдек ҳис қиламиз, шунинг учун мўлжаллаган ишингиз мени қувонтиради. Айни замонда, у ҳақидаги бир мулоҳазамни айтмасдан туролмайман. Ундаги энг муҳим фазилат ҳаққонийлик эди. Менингча, ҳар бир санъат асарида (бадиий ижодда ҳам) уч омил кўзга ташланади:

1.Ким ва қандай одам гапиряпти?

2.Қандай – яхши ёки ёмон гапиряптими?

3.У нимани ўйласа, мутлақо ўйлагани ва ҳис қилганини гапиряптими?

Мана шу уч омилга кўра инсоният тафаккури яратган ҳамма бадиий асарларга баҳо бериш мумкин. Тургенев гўзал одам (жудаям теран эмас, бир қадар заиф, аммо олижаноб, яхши одам), у ҳар доим ўзи ўйлаган ва ҳис қилган нарсаларни очиқчасига гапирар эди. Бу уч омил камдан-кам яхлит намоён бўлади ва одамдан бундан ортиқ нарсани талаб қилиш мумкин эмас. Тургенев адабиётимизга жуда яхши ва самарали таъсир кўрсатди. У яшади, изланди ва топган нарсаларининг ҳаммасини асарлари орқали баён қилди. У ўз истеъдоди (яхши тасвирлаш маҳорати)ни суиистеъмол қилмади, баъзиларга ўхшаб кўнглидагини яширмади, дилида борини очиқ айтди. Уни қўрқадиган жойи йўқ эди…

1905 йил

7 март. Ясная Поляна

…Мен 15 ёшимдан бошлаб Руссони устозим деб билганман. Руссо ва инжил – ҳаётимга жуда кучли ва самарали таъсир кўрсатди.

Руссо эскирмайди. Яқингинада унинг баъзи асарларини қайта ўқишимга тўғри келди ва мен ёшлик чоғимда ўқиб улардан қандай юксак руҳ ва илҳом олган бўлсам, ҳозир ҳам айнан шу туйғуларни қайта ҳис қилдим.

Рус тилидан Ортиқбой Абдуллаев таржимаси

“Жаҳон адабиёти” журнали, 2010 йил, 11-сон.

———————–

[1] “Ўлик жонлар” нинг иккинчи китоби назарда тутилмоқда. (Муҳ.)

[2] Д.В.Григоровичнинг помешчиклар ҳаётига бағишланган “Қишлоқ йўллари” романи. Толстой бу асар Гоголнинг “Эски замон помешчиклари”га тақлид деб ҳисоблайди.

[3] “Болалик”нинг иккинчи қисми ( XVI боб, “Шеърлар”дан кейинги саҳифалар) назарда тутилган.

[4] “Современник”нинг 1852 йил 8-сонида босилган Николай М. (П. Кулиш) нинг “Ульяна Терентьевна қисмати” қиссаси ҳақида гап боради.

[5] “Ҳисобчининг мактублари” ҳикояси.

[6] “Инвалид” – Петербургда 1813-1917 йилларда нашр этилган расмий ҳарбий газета.

[7] Бальзакнинг “Водийдаги нилуфар” романи.

[8] Пушкиннинг “Тош меҳмон” драмаси.

[9] Пушкин асарларининг 2-3-жилди.

[10] Дружинин таржима қилган В.Шекспир трагедияси.

[11] 1857 йил январ-июл ойларида Л.Н.Толстой чет элга биринчи марта саёҳатга чиқиб, Франция, Швейцария ва Германияда бўлган эди.

[12] “Люцерн” ҳикояси.

[13] “Жимжитлик” шеъри.

[14] Газетада “Люцерн” ҳикояси қаттиқ танқид қилинган эди.

[15] “Альберт” повести.

[16] Григоровичнинг “Пойтахтдаги қариндошлар” повести бўлса керак.

[17] “Мижози тўғри келмади” комедияси.

[18] Н.П.Огарёв.

[19] “Уруш ва тинчлик” романи назарда тутилмоқда.

[20] “Уруш ва тинчлик” романи назарда тутилмоқда.

[21] “Касал теккан оила” комедияси.

[22] “Анна Каренина” романи.

[23] Икки ёзувчи 1861 йилда қаттиқ жанжаллашиб қолган эди. Толстой 17 йил ўтгандан кейин биринчи бўлиб И.С.Тургеневга хат ёзади.

[24] А.О.Эльснернинг “Санам ҳимоясида” романи.

[25] Кавказ халқларига доир тадқиқотлар ёзган К.А.Бороздиннинг ҳикояси.

[26] “Ҳаёт” журнали.

[27] А.М.Горький 17 майда уй қамоғига ўтказилиб, сўнг озод этилган. Бу эзгу ишда Толстойнинг мактуби катта хизмат қилгани маълум.

[28] Д.В.Гигоровичнинг шу номдаги қиссаси.

[29] Ламартин асари.

[30] Ж.Санд романи.

[31] “Болалик” қиссаси.

[32] Жан Жак Руссонинг “Эмил” асари.

[33] “Босқин” ҳикояси дастлаб “Кавказдан хатлар” деб номланган эди.

[34] Бу ерда ҳажв эмас, танқидий руҳдаги асар кўзда тутилган. (Тарж.)

[35] Евгения Турнинг романи. Дастлаб “Современник”да босилган, 1851 йилда алоҳида нашр этилган.

[36] “Рус заминдори қиссаси” асари назарда тутилади.

[37] Бернарнинг қайси асари ҳақида гап кетаётгани номаълум.

[38] ИА.Гончаровниг “Одиий воқеа” романи.

[39] И.С.Тургеневнинг “Ортиқча одамнинг кундалиги” асари.

[40] С.Т.Аксаковнинг “Оила солномаси” асари.

[41] Н.Н.Толстойнинг бу ҳикояси сақланиб қолмаган.

[42] Герцен Лондонда нашр эта бошлаган журналнинг илк сонлари.

[43] Грибоедовнинг асари.

[44] П.Мерименинг “Кармен” қиссаси.

[45] Бу ўринда “Современник”чилар ва “соф санъат” тарафдорлари ўртасидаги баҳс-мунозаралар назарда тутилмоқда.

[46] Писемскийнинг “Пойтахтдаги қариндошлар” қиссаси қаҳрамони.

[47] Островскийнинг “Қўйнидан тўкилса қўнжига” комедияси дастлаб шундай номланган эди.

[48] “Ася” қиссаси.

[49] Н.А.Некрасов Толстойнинг “Альберт” қиссаси ҳақида анча кескин хат ёзган эди. Адиб шоирнинг барча мулоҳазаларини қабул қилган.

[50] Гап“Уруш ва тинчлик” романи ҳақида кетяпти.

[51] “Уруш ва тинчлик” романи учун ёзишга мўлжалланган сўзбоши назарда тутилмоқда.

[52] А.А.Фетнинг “Гольцлар оиласи” қиссаси.

[53] А.А.Фетнинг “Май кечаси” шеъри.

[54] А.Ф.Писемскийнинг “Гирдоб” романи.

[55] Пётр 1 даври ҳақидаги роман назарда тутилган.

[56] М.Н.Загоскин романи.

[57] “Анна Каренина” романининг илк қораламаси кўзда тутилмоқда.