Қафас тайёр бўлгач, Бальтасар одати бўйича уни кўчага қараган айвонга илиб-қўйди. Кўнгли жойига тушиб, эрталабки нонуштага ўтирди. Бежирим ишланган қафас ўтган-кетганнинг диққатини ўзига тортди, тез орада Бальтасарнинг уйи рўпарасида одамлар тўпланишди. Йиғилганларнинг қафасни кўкларга кўтариб мақташаётганини эшитган Бальтасар уни олди-да, устахонасига олиб кириб қўйди.
— Соқолингни олмайсанми? — деди унга Урсула. — Назаримда гўрдан чиққанларга ўхшаб қолибсан…
— Қорин тўйгандан сўнг соқол олиш мушкул-да, — деди эринчоқлик билан Бальтасар.
Юзида болаларча алдамчи қўрқув аломати сезилиб турган, икки ҳафталик соқоли билан, кичиккина ва айни пайтда хачир думига ўхшатиб ўрилган дағал сочи елкасига осилиб тушган Бальтасар февралда ўттизга кирди. Урсула билан тўрт йилдан бери никоҳсиз яшаяпти, фарзандлари ҳам йўқ. Ҳаёт Бальтасарни қўрқоқ эмас, эҳтиёткор қилиб қўйган эди. Шу кеча энг чиройли ва бежирим қилиб ясаган қафаси кимга насиб бўлишини, билмасди ҳам. Болалигидан қушлар ва бошқа жониворларга қафас ясашга ўрганиб қолган Бальтасар учун охирги иши аввалгиларидан бир оз қийин бўлди, холос.
— …Унда дамингни олақол. Туни билан мижжа қоққанинг йўқ, — деди аёл. — Шу аҳволда одамларга кўринмаганинг маъқул.
У итоаткорона гамак*ка ётди, қафасни Пепега кўрсатиш кераклиги ҳақида ўйлади. Сўнгра эса дон Хосу Монтьелнинг қафас учун унга билдираётган миннатдорчилигини хаёлан кўз олдига келтирди, шу кўйи уйқуга кетди.
Эрининг дурадгорликни бир чеккага йиғиштириб қўйиб, икки ҳафтадан бери арзимаган қафас ясаш билан кунини ўтказиши, устига-устак кечалари чала ухлаб, тушларида ҳам вайсаб чиқишлари, соқол олиш эсига келмагани — ҳамма-ҳаммаси Урсуланинг энсасини қотирган эди. Лекин тайёр бўлган қафасни кўрди-ю, ҳангу манг бўлиб қолди. Бальтасар уйғониб қолмасидан, Урсула кўйлак-шимига дазмол босиб, гамак ёнидаги стулга илиб қўйди ва устахонага кириб, қафасни кўтариб чиқди. Уни столнинг ўртасига қўйиб, анчагача томоша қилди.
— Қафас учун қанча сўрайсан? — деди у Бальтасар уйғонганида.
— Қайдам, — жавоб қайтарди Бальтасар. — Ўттиз песо сўрайман, балки йигирма песо тўлашар.
— Эллик песо сўра, — деди Урсула. — Икки ҳафтадан буён тиним билмайсан, ундан кейин қафас ҳам шу нархга арзийди-да…
Бальтасар соқол олишга кириша туриб, хотинига гап қотди:
— Эллик песо тўлашади, деб ўйлайсанми?!
— Дон Хосе Монтьел учун арзимаган пул. Қафас бўлса чакки эмас, — деди хотини. — Олтмиш песо сўрасанг ҳам арзийди.
Улар яшайдиган уй ярим қоронғи, бунинг устига дим эди. Бальтасар кийиниб бўлиб, ҳаво алмашсин учун патио эшигини ланг очиб юборди. Улар хонадонига қафас дарагини эшитган болалар югургилаб киришди. Бальтасар ўзида йўқ хурсанд эди.
Янгилик аллақачон қанот ёйганди. Ўз ҳаётидан мамнун, бироқ касби анча толиқтирган кекса табиб Октавио Хиральдо бир неча йилдан бери бемор хотини ёнида нонушта қиларкан, Бальтасарнинг янги қафаси ҳақида ўйга толди. Иссиқ кунларда эр-хотин хиральдолар уйларининг орқа томонидаги ана шу айвончага кириб олиб, туваклардаги анвойи гулларга ва иккита қафасчадаги сайроқи тўтиларга тикилганча, узоқ ўтиришарди. Табибнинг хотини тўтиларни севарди, шундай севардики, уларга ҳамла қилиши мумкин бўлган жонзот — мушукни кўрарга кўзи йўқ эди.
Табибни бир беморникига чақириб кетишди. Октавио Хиральдо у ердан қайтаётганида янги қафасни кўриш ва унга маъқул тушиб қолгудек бўлса, бемор хотинига совға қилиш иштиёқида Бальтасар яшайдиган кўчага бурилди. Бальтасарнинг хонадони гавжум эди. Хонанинг ўртасидаги стол устида симдан ясалган, уч қаватли, гумбазсимон қафас ўзини кўз-кўз қилиб турарди. Кичиккина эшикчалари-ю, овқатланиш ва ухлаш бўлмалари ҳамда қушларнинг дам олишлари ҳисобга олинган ҳолда тўртбурчак шаклида ўрнатилган ёғочлар борми — ҳамма-ҳаммасини кузатган киши бу ерда гўё муз ишлаб чиқарадиган улкан фабрика макетини кўраётгандай бўларди.
Октавио Хиральдо қафасга яқин келиб, диққат билан кузатди. Ҳақиқатдан қафас эшитган мақтовларидан ҳам аъло даражада ясалганига иқрор бўлди ва беозор хотинининг маҳзун чеҳраси кўз олдидан ўтди.
— Ижодий хаёлотнинг жасорати-ку, ахир, бу нарса! — деди-да, кўпчиликнинг орасидан Бальтасарни қидирган бўлди. — Сендан машҳур меъмор чиқиши мумкин эди, эсиз…
Бальтасар табибнинг баҳосидан ўнғайсизланди, юзи ловиллади.
— Раҳмат, — деди эшитилар-эшитилмас.
— Ҳа, рост айтаяпман, — деди табиб. У кексайиб қолган бўлса-да, тўлагина аёллардек текис ва нозик семирган, қўллари ҳам нафис эди. Унинг овози лотинда сўзловчи авлиёларникидай жарангдор эди: — Бунинг ичига қушларни солмаса ҳам бўлади, — дея ҳайратомуз тарзда қафасни қўлига олиб, тепароқ кўтарди. — Уни дарахт шохига илиб қўй: ўзиёқ сайраб беради сенга…
Табиб қафасни авайлаб жойига қўйди. Бир сония ўйлаб турди-да:
— Бўпти, мен оламан, — деди.
— Қафас аллақачон сотилган, — афсусланган кўйи жавоб қайтарди Урсула.
— Дон Хосе Монтьелнинг ўғлига, — тушунтирди Бальтасар, — у шу қафасни буюртганди.
Табибнинг юзидан қон қочди.
— Нима, у сенга андазасини чизиб берганмиди, мана шундай бўлсин деб?..
— Йўқ, шунчаки иккита зарғалдоқ сиғадиган катта қафас керак, деганди.
— Бу қафас зарғалдоққа увол, — табиб шундай дея яна бир бор қафасни кўздан кечирди. — Ҳа зарғалдоққа увол.
— Ўшанга, доктор, — деди Бальтасар унга яқинроқ келиб. Уларнинг атрофини болалар ўраб олишди. — Ҳаммаси ҳисобга олинган, — деди-да, қафас қисмларини тушунтира кетди. Бармоқлари билан гумбазни бир-икки чертди, қафасдан турли товуш таралди. — Симларини кўринг, бундайи топилмайди, ундан кейин, ҳар бири ички ва ташқи томонларидан маҳкамланган, — деди ўз меҳнатини мақтаб.
— Маймунга ҳам чидайди-ёв, — гап қўшди кимдир.
— Жуда тўғри, — тасдиқлади Бальтасар. — Маймун ҳам сиғаверади.
Табиб норози оҳангда бош қимирлатди.
— Хўп, майли, лекин у сенга андозасини бермаган-ку! Кейин, зарғалдоқ учун катта қафас бўлиши шарт, деб қатъий айтмагандир ҳам. Тўғрими?
— Тўғри, — жавоб қайтарди Бальтасар.
— Унда ҳаммаси равшан, — деди табиб. — Зарғалдоқ учун катта қафас керак, дегани бошқа гап. Буюрилган қафас айнан шу эканини ким исботлайди?
— Ана, Урсула, — деди Бальтасар ҳижолат чекиб. — Пепега айтиб қўйганман-да, ахир, қафас ясаб бераман деб.
Октавио Хиральдо ачинганнамо елка қисди.
— Бошқасини ясаб берақол, — деди Урсула эрига диққат билан тикиларкан, сўнгра табибга қаради: — Сизга шошилинч эмас-ку, а, дон Октавио?
— Тўғрику-я, лекин бугун олиб келаман, деб хотинимни ишонтириб қўйгандим…
— Сизни тушуняпман, доктор, — деди дурадгор, — лекин бировга сотиб қўйилган нарсани қандай қилиб… бериб юборай?
Октавио Хиральдо елка қисди. Терга ботган бўйнини дастрўмоли билан артди-да, яна кафас ёнига яқин борди. Узоқдаги кемага тикилгандек, унинг ҳеч ким илгамас нуқтасига анчагача қараб қолди.
— Қанча тўлашди? — сўради Бальтасарга қарамасдан.
Бальтасар жавоб қайтаролмади, нигоҳи билан Урсулани қидирди.
— Олтмиш песо, — деди аёл.
Табиб ҳамон қафасдан кўз узмасди.
— Жуда чиройли, — оғир тин олди у. — Ажабланарли даражада чиройли.
У шундай деб дастрўмолини ҳилпиратди. Сохта табассум билан эшик томон юрди. Айни шу дақиқаларда Октавио Хиральдо бир умр эсдан чиқмайдиган аҳволда эди.
— Монтьел жуда бой, — деди у кетатуриб.
Ҳақиқатда эса Хосе Монтьел у даражада бой эмасди. Янада бойиши учун барча пасткашликларга тайёр шахс эди, холос. Бальтасарникидан бир неча кўча наридаги данғиллама уйда ўзига тўқ, пичоғи мой устида турган, ҳеч нима сотиб олиши унча шарт ҳам бўлмаган (сотиб олавермайди ҳам), Бальтасарнинг янги ясаган қафаси ҳақидаги кўпчиликнинг ҳикояларига мутлақо бефарқ қараган шахс хотиржам ҳаёт кечирарди. Тушликдан сўнг, унинг хотини барча дераза ва эшикларни беркитиб олиб, нимқоронғи хонада, икки соатлар чамаси, кўзи очиқ ҳолда ўлими ҳақидаги ваҳималарга берилавериб азобланиб кетган дамда, Хосе Монтьел қўшни хонада ширин пинакка кетганди. У шовқин-сурондан уйғониб кетди, деразадан кўчага мўралади. Уйининг қаршисида бир тўда одамни кўрди, улар орасидаги оқ кўйлак, оқ шим кийиб олган, соқоли ҳам қиртишлаб олинган Бальтасарни таниди. У қўлида қафас ушлаб турар, юзидан камбағалларга хос самимий табассум аримасди.
— Бу мўъжиза-ку, ахир, — Монтьелнинг хотини дурадгорни ичкарига бошлаб кираркан, ҳайратини яширолмади.
— Пепе уйдами? —деди Бальтасар қафасни столга қўятуриб.
— Ҳали мактабдан келгани йўқ, — жавоб қайтарди Хосе Монтьелнинг хотини. — Билмадим, нега ҳаяллади экан? — сўнг қўшиб қўйди: — Монтьел ювиняпти.
Ҳақиқатда эса Хосе Монтьелнинг ювинишга вақти йўқ эди. У камфарага спирт қўшиб тезда артинди-да, меҳмонхонада нима бўлаётганини билишга ошиқди. У ниҳоятда эҳтиёткор шахс эди. Ҳатто ухлаётганида электр вентиляторни ҳам ўчириб қўярди, гўё туш кўраётганида уйидаги барча шовқинни ва шитир-шитирни эшитиб ётиши шарт эмиш.
— Аделаида! — қичқирди у. — Тинчликми?.,
— Буёққа чиқ. Қара, қандай ажойиб қафас!     — дея     ҳаяжонини яширолмай чақирди хотини.
Қорувли, кўкракларини юнг босган Хосе Монтьел елкасига сочиғини ташлаганча, ётоқхона деразасидан мўралади:
— Қанақа қафас?
— Пепе учун, — жавоб қилди Бальтасар.
Ҳеч қандай воқеа содир бўлгани йўқ, фақатгина Бальтасарнинг олдида ҳаммомнинг эшиги очилгандек бўлди. Хосе Монтьел ётоқхонадан узун, ўзига ярашмаган иштонда чиқди.
— Пепе! — ўшқирди у. — Ярамас! Қани ўзи?
— Ҳали келгани йўқ, — турган еридан жавоб қайтарди Аделаида хоним.
Остонада Пепе кўринди. Ўн икки ёшдаги бу бола хам худди онасиники каби узун киприкли, юз тузилиши ҳам уникидек думалоққина ва айни пайтда касалманд кўринарди.
— Буёққа кел, — чақирди дадаси. — Қафас буюртганмидинг?
Бола бошини хам қилди. Хосе Монтьел ўғлнинг жингалак сочидан чангаллади-да, ўзига қаратди:
— Жавоб бер, сенга айтяпман!
Бола индамай лабини тишлади.
— Монтьел… — шипшиди хотини.
Хосе Монтьел қўлини олиб, тоқатсизланиб Бальтасарга ўгирилди.
— Чатоқ бўлибди-да, Бальтасар, — деди у. — Ишга киришишдан илгари мен билан маслаҳатлашишинг керак эди. Шу мишиқи билан гаплашибсан-да.
У гапираркан, чап ва ўнг кўзи учар, юзидаги хотиржамлик аломати йўқолганди. Қафасга қиё боқмай, уни столдан олиб, Бальтасарнинг қўлига тутқазди.
Бола тош қотган эди. Ниҳоят, қўлида қафас ушлаб турган Бальтасар унга ўнғайсизланиб боқди. Тўсатдан Пепе кучук боласидай хириллади-ю, ўзини полга отиб, чинқиришга тушди.
Ота уни тинчлантиришга уринаётган хотинига бефарқ тикилди.
— Турғизма уни, — деди. — Бошини ёриб кўрсин-чи, кейин туз сепилган лимон бос. Ана ўшанда билади қутуришнинг оқибатини.
Бола йиғидан тўхтади. Онаси уни турғазишга ҳаракат қилди.
— Қўявер, ётаверсин, — қайтарди яна Монтьел.
Бальтасар болага ўлим талвасасида ётган қутурган ҳайвонга қарагандек боқди. Соат тўртга яқинлашганди. Шу дақиқаларда уйида Урсула пиёз артатуриб, жуда эски, аммо ёқимли қўшиқни хиргойи қилаётгани аниқ эди.
У болага яқинлашди-да, кулумсираб, қафасни унга тутқизди. Пепе худди ўзидай келадиган қафасни икки қўллаб қучоқлаб олди ва унинг симлари орасидан Бальтасарга Нима дейишини ҳам билмай, узоқ қараб турди. Кўз ёшларини кафти билан артди.
— Сенда қолаверсин, — деди Бальтасар ва Хосе Монтьелга мурожаат қилди: — Тушунинг, ахир, қафас Пепе учун ясалган.
Бальтасар эшик томон юрди. Хосе Монтьел эса унинг кетидан ошиқди:
— Жиннилик қилма, Бальтасар,— деди йўлини тўсиб,— кўтар матоҳингни. Бари бир бир сент ҳам тўламайман…
— Шарт эмас, — деди дурадгор, — мен уни Пепега совға қилиш учун ясаганман. Пул олишни ўйлаганим ҳам йўқ.
Дурадгор эшик остонасидаги тўдага яқинлашганда, меҳмонхона ўртасида турган дон Хосе Монтьел сўкинганча қолаверди. У жуда рангсиз, кўзлари эса қонга тўлганди.
— Аҳмоқ! — деб қичқирди у. — Кўтар лаш-лушингни!
…Бильярдхонада Бальтасар шод-хуррамлик билан кутиб олинди. У ўзи қилган ишдан мамнун эди. Пепега совға қилиниши керак бўлган энг чиройли қафас, ҳа, оламдаги энг чиройли қафас эгасига топширилди.
— Шундай қилиб, қафас учун эллик песо тўлашди дегин?
— Олтмиш песо, — жавоб қайтарди Бальтасар.
— Бир ис чиқариб юборишинг керак, — деди кимдир. — Сен дон Чепе Монтьелдан пул ундирган ягона кишисан. Буни ювмасак бўлмайди.
Унга бир кружка пиво келтиришди, ўз навбатида Бальтасар ҳам атрофидагилар учун пиво буюрди. У ҳаётида биринчи марта ичаётгани туфайли кечга яқин маст бўлиб қолди ва ғаройиб лойиҳа ҳақида сўз очди: ҳар бири олтмиш песодан бўлган мингта қафас, кейин эса олтмиш миллион песо бўлиши учун миллионта қафас… «Ҳа, ҳа, бойлар ўлиб кетмаслариданоқ, иложи борича кўпроқ қафас ясаб, уларга сотиш керак, — дерди у ҳеч нарсани англамасдан. — Уларнинг ҳаммаси касалванд ва яқин-орада ўлиб ҳам кетади. Қандай аянчли ҳаёт-а, сиқилиш ҳам мумкин бўлмаса!..» Икки соатдан бери музикали автомат унинг ҳисобига қарта айлантирар эди. Тўпланганлар Бальтасарнинг саломатлиги учун, бахти ва омади, бойларнинг ўлими учун қадаҳ бўшатишди. Вақт алламаҳал бўлганда, у ёлғиз қолди.
Урсула устига пиёз майдалаб тўғралган гўшт қовурдоқни тайёрлаб, соат саккизгача Бальтасарни кутди. Қўшнилардан бири, Бальтасар бильярдхонада экани, суюнганидан эси оғиб қолиб, ҳаммани пиво билан сийлагани ҳақида маълум қилди. Урсула ишонмади, чунки Бальтасар умрида ичкиликка ружу қўймаганди. Урсула ётгани кирганда, ярим кеча эди — Бальтасар ҳамон кўчама-кўча сандирақлаб юрарди. У гандираклаб, рақс майдончасигача етиб келди. Неон нури ғира-шира тушиб турган дарахтга етар-етмас, «тап» этиб ерга қулади. Унинг юзи ёғупадан доғ бўлган, қимирлашга мадори келмас, лекин шу дамда иссиқ ўринда ётиш орзуси билан ёнарди. Киссасида бир сент ҳам қолмаган, бунинг устига эртага қарзини қайтариш шарти билан соатини гаровга қўйганди. Аммо дунё унинг кўзи олдида гўзаллашиб борарди!
У оҳиста эмаклаб, кўчанинг ўртасига чўзилди. Кўзи илинар-илинмас, кимдир оёғидан туфлисини ечиб олаётгандай туюлди, лекин у ҳаётидаги энг ажойиб туши билан хайрлашгиси келмасди. Эрталабки ибодатга шошилаётган аёллар ўлиб ётган деб гумонсирашиб, уни четлаб ўтишарди…

Русчадан Аббос Саидов таржимаси
“Шарқ юлдузи” журнали, 1983 йил, 12-сон.

__________
* Гамак — тўр беланчак.

* * * * *

УНУТИЛМАС КУН

Қафас битиши билан ўз одатига кўра Балтасар уни том бўғотига осиб қўйди. У нонушта қилишга ўтирган пайтдаёқ, дунёда энг ажойиб қафас яратилгани ҳақидаги шов-шувлар чор-атрофга ёйилган эди. Уйи теграсида қафасни томоша қилишга иштиёқмандлар қуршови қалинлашиб боравергач, Балтасар уни устахонасига киритиб қўйишга мажбур бўлди.
— Соқолингни олсанг бўлармиди? — cўради Урсула ундан, — худди маймунга ўхшаб қолибсан.
— Нонуштадан кейин соқол олиш яхшимас, — деди Балтасар.
Унинг юзига икки ҳафтадан бери устара тегмаган, калта ва қаттиқ сочлари патак бўлиб кетган, башараси худди нимадандир қўрқиб турган боланикига ўхшарди. Бироқ унинг қиёфасидаги бу ифодалар алдамчи эди.
Февралда Балтасар ўттизга тўлди, Урсула билан ноқонуний ва бефарзанд никоҳда яшай бошлаганига эса тўрт йил бўляпти. Ҳаёт синовлари унга жуда эътиборли ва жасоратли бўлишни ўргатди. У айни пайтда ўзи тайёрлаган қафас кимлар учундир дунёда беқиёс бўлиб туюлишини ҳали билмасди. Ахир, қафассозлик ҳунари унга болаликдан ёд бўлиб кетган. Фақат сўнгги ижод маҳсули аввалгиларидан бир оз қийинроқ битди, холос.
— Бўлмаса, ётиб дамингни олақол, — деди аёл. — Бунақа соқол билан одамларга кўриниш уят.
У мутеълик билан осма беланчакка чўзилди. Бироқ айни пайтда ҳозироқ ўрнидан туриб, қафасни қўшниларига опчиқиб кўрсатиш нияти ҳам йўқ эмасди. Урсула қафасга энди эътибор берди. У Балтасар икки ҳафтадан буён дурадгорлик ишларини ташлаб, фақат шу қафас устида ишлагани, кечалари алаҳсираб, тузукроқ ухлолмагани, ҳатто соқол олишга ҳам қўли тегмаганидан норози эди. Бироқ тайёр қафасни кўриши билан норизолик кайфияти ўз-ўзидан йўқолди. Балтасар ухлаб ётганида Урсула унинг кўйлаги ва шимини дазмоллаб, беланчак қаршисидаги курси суянчиғига осди ва қафасни хонадаги стол устига келтириб қўйди. Кейин эса, жимгина унга тикилиб қолди.
— Шунга қанча пул олишинг мумкин? — сўради эри уйғониб кийина бошлаганида.
— Билмадим, — жавоб қайтарди Балтасар. — Ўттиз песо сўрайман, ҳеч бўлмаса, йигирма песо беришар.
— Элликта сўрайвер, — деди Урсула. — Ахир сен шуни деб икки ҳафта ухламадинг. Кейин унинг катталигини қара. Биласанми, умримда бунақа катта қафасни кўрмаганман.
Балтасар соқол ола бошлади.
— Элликта беришади, деб ўйлайсанми?
— Дон Хосе Монтьел учун бу пул нима деган гап. Қафас ҳам шу пулга арзийди, — деди Урсула. — Олтмишта сўрасанг ҳам бўлаверади.
Уй одамнинг нафасини бўғадиган даражада рутубатли, буям етмагандай, ундаги иссиққа чидаш ҳам амримаҳол эди. Балтасар ҳавони янгилаш учун эшикни қия очиши билан хонага бир тўда бола отилиб кирди.
Янгилик ҳаммаёққа ёйилганди. Ўз ҳаётидан хурсанд, бироқ касбидан анчайин зада бўлган доктор Октавио Хиральдо сурункали хасталикка учраган хотини билан нонушта қиларкан, Балтасар ясаган қафас ҳақида ўйларди. Улар ёз кунлари ички ровон олдидаги стол устига анвойи гуллар билан тўла туваклар ва иккита қафасдаги канарейкани қўйиб қўйишарди. Докторнинг хотини қушларини шу қадар яхши кўрардики, ҳатто табиатан уларга душман бўлган мушукларни кўрарга кўзи йўқ эди. Доктор касал хотинининг ёнидан чиқиб, қафасни кўриш учун тўппа-тўғри Балтасарнинг уйига келди.
Балтасарнинг уйи одамлар билан тўла эди. Стол устида уч қаватли айлана гумбаз қўр тўкиб турарди. Қафас ичида қушлар учун махсус емак ва ётоқ бўлмалари йўлаклар билан беркитилган, улар ораси эса панжара билан тўсиб қўйилганди. У ана шу кўринишда муз фабрикасининг кичкина шаклини эслатарди. Врач қафасни қўл теккизмасдан қизиқиб томоша қиларкан, бу санъат асари у эшитганидан кўра ҳам нафис, хотинини хурсанд қилиш учун олиб беришни орзу қилган қафасдан ҳам беқиёс даражада гўзал эканига ич-ичидан амин бўлди.
— Ҳақиқий хаёлот маҳсули бу, — деди у нигоҳи билан издиҳом орасидан Балтасарни излаб топаркан ва унга меҳр билан қараб қўшиб қўйди, — сендан иқтидорли меъмор чиқиши мумкин эди.
Балтасар дув қизариб кетди:
— Раҳмат, — деди ерга қараб.
— Бор гап-да, — деди врач. Унинг товуши худди лотин тилида гапираётган роҳибнинг овозини эслатарди. — Унга ҳатто қуш солишнинг ҳам кераги йўқ, — деди у қафасни томошабинларга сотиб олишни тавсия қилаётгандай айлантириб кўрсатаркан. — Уни дарахт шохига илиб қўйсанг, бас, ўзи сайраб беради.
У қафасни жойига қўяркан, бироз тараддудланиб унга тикилиб турди ва деди:
— Яхши, уни олганим бўлсин.
— У аллақачон сотилган, — деди Урсула.
— Дон Хосе Монтьелнинг ўғлига, — қўшиб қўйди Балтасар, — ўшанинг буюртмасига кўра ясаганман.
Врач самимият билан Балтасарга юзланди:
— У сенга қафаснинг андозасини берганмиди?
— Йўқ, у шунчаки иккита тўрғай сиғадиган, худди мана шунга ўхшаган каттакон қафас ясаб беришимни сўраганди.
Врач яна қафасга разм солди.
— Бу тўрғай учунмас-ку!
— Тўрғай учун, доктор, — эътироз билдирди Балтасар столга яқинлашиб. Уни болалар қуршаб олганди. — Ҳамма томони ҳисобга олинган, — деди алоҳида бўлмаларни кўрсатиб. Кейин эса у панжараларни секин чертиб қўйганида, атрофни майин оҳанглар тутиб кетди.
— Яхши, лекин у сенга андозасини бермаганди-ку! Аниқ бир нима демаган. Фақат тўрғай учун катта қафас ясаб беришни илтимос қилган, холос. Тўғрими!
— Тўғри, — деди Балтасар бош ирғаб.
— Унда ҳаммаси равшан, — деди врач, тўрғай учун каттакон қафас, бошқа масала. Мана бу қафас умуман бошқа гап. Ахир, бу ўша буюртма асосида ясалган қафас эканини ким тасдиқлайди.
— Бу ўша, — кажбаҳслиги тутди Балтасарнинг, — уни ўзим ясаганман-ку!
Врач унинг ўжарлигидан ажабланиб елка қисди.
— Сен яна бошқасини ҳам ясаб беришинг мумкин-ку, — деди эрига қатъиятли тикилиб Урсула ва врачга юзланди, — сизга жуда ҳам зарурми!
— Мен хотинимга бугун етказишни ваъда қилганман, — деди врач.
— Минг афсус, доктор, — деди Балтасар, — сотилган нарсани яна сотиб бўлмайди.
Врач яна елка қисди. У бўйнидан оқаётган терни рўмолча билан артаётиб, умидсизлик билан қафасга тикилди. Кейин эса, узоқда кўздан ғойиб бўлаётган кемага қараётгандек, номаълум бир нуқтага тикилиб қолди.
— Сенга улар қанча тўлашди!
Балтасар жавоб бермай Урсулага қаради.
— Олтмиш песо, — деди у.
Врач яна анча пайт қафасга тикилиб турди.
— Жуда зўр, — хўрсинди врач, — ҳайратланарли даражада зўр.
Кейин эса, у эшик томонга йўналди. Тушунарсиз илжайганича рўмолчасини силкиди ва ана шу лаҳза унинг хотирасида умрбод муҳрланиб қолди.
— Монтьел жуда бой-да, — деди хонадан чиқаётиб.
Аслида Хосе Монтьел бошқалар ўйлаган даражада бой эмасди, бироқ бойиш учун у ҳамма нарсага тайёр эди. Унинг қулоғига ғайриоддий қафас тўғрисидаги узуқ-юлуқ гаплар етиб келган бўлса-да, бунга эътиборсизлик билан қараганди. Хосе Монтьел ширин хуррак отаётган паллада унинг аёли ўлим ҳақидаги мудҳиш хаёллар исканжасида, эшик-деразаларни беркитиб, нимқоронғу хонада кўзлари очиқ ҳолда қимирламай ётарди. Монтьел ғайритабиий шовқиндан уйғониб кетди. Эшикни очганида уйи атрофида оломонни, унинг ўртасида эса, қўлига қафас тутганича юзида бойлар эшигини илинж билан қоқадиган фақирлардагина бўладиган камтарона илтифот акс этган, яқиндагина соқолини қиртишлаб, бошдан оёқ оппоқ кийинган Балтасарни кўрди.
— Ахир бу мўъжизанинг ўзи-ку, — қувончли ҳайрат билан қичқириб юборди Хосе Монтьелнинг рафиқаси Балтасарни уйга бошлаб кираркан. — Умримда бунақасини кўрмагандим.
У Балтасарнинг ортидан ҳаш-паш демай ёпирилиб келаётган кишиларнинг ичкарига кирмаслиги учун ғижиниб эшикни беркитди ва қўшиб қўйди:
— Яхшиси ичкарига олиб кира қолинг, бўлмаса, анавилар меҳмонхонамизнинг тўс-тўполонини чиқариб юборишади.
Балтасар илгари ҳам Хосе Монтьелнинг уйида бир неча марта бўлганди. Унинг маҳорати ва ўз ишини ғоятда пухта бажаришини билганлари боис уни бу ерга бир неча марта майда-чуйда дурадгорлик ишларига ёрдам бериш учунгина таклиф қилишганди. Бироқ у ҳамма вақт ҳам бойларнинг хизматида бўлавермасди. Баъзи пайтлардагина улар ҳақида, уларнинг жиззаки ва хунук хотинлари ҳақида, кундан-кунга уларни таъқиб этаётган мудҳиш касалликлар, кўз кўриб қулоқ эшитмаган жарроҳлик операциялари ҳақида ўйлар, кўпинча бу тоифага ачиниш билан қарарди. У бу хонадонга кирган чоғида оёғи ўзига бўйсунмай қолганини, ҳар бир қадам унга азобдай туюла бошлаганини пайқади.
— Пепе уйдами, — сўради у қафасни стол устига қўяркан.
— Ҳали мактабдан қайтмади, — жавоб қайтарди Хосе Монтьелнинг хотини, — лекин ҳали замон келиб қолади, — ва қўшиб қўйди: — Монтьел ювиняпти.
Ҳақиқатда эса Монтьелнинг ҳозир ювинишга вақти йўқ ва шу боис тезроқ нима бўлаётганини кўриш учун тез-тез камфорали спирт билан баданини артаётган эди. У шу қадар эҳтиёткор одам эдики, ғашга тегадиган шовқини билан оромини бузмаслиги учун вентиляторни ҳам ёқмай ухларди.
— Аделаида, — қичқирди у, — нима шовқин бўляпти?
— Бу ёққа кел, қара, қанақанги ажойиб нарса, — қичқирди хотини.
— Нима бу!
— Пепе айтган қафасни олиб келдим, — жавоб қайтарди Балтасар.
Аёл унга асабий тикилди:
— Ким дедингиз?
— Пепе, — такрорлади Балтасар ва Хосе Монтьелга юз бурди, — Менга Пепе буюртма берганди .
Аслида ҳеч нарса бўлмаганди, бироқ Балтасарнинг назарида худди ҳаммом деворидан дарча очилгандай туюлди. Хосе Монтьел битта лунгида ётоқхонадан чиқиб келди ва ғазаб билан бақирди:
— Пепе!
— Ҳали қайтгани йўқ, — деди ҳайкалдек қотиб турган хотини пичирлаб. Шу аснода бўсағада Пепе пайдо бўлди. Унинг киприклари онасиникига ўхшаган қайрилма эди. Ўн икки ёшли болакайнинг юзида сокин бир саросима акс этарди.
— Бу ёққа кел, — чақирди уни Хосе Монтьел, — манавини сен буюрганмидинг?
Болакай индамай бошини эгди. Отаси унинг сочидан чангаллаб ўзига каратди:
— Гапирсанг-чи?
Бола жимгина лабини тишлади.
— Монтьел… — журъатсизгина шивирлади хотини.
Хосе Монтьел чангалини бўшатиб, пешонаси тиришганча, Балтасарга ўгирилди:
— Яхши иш бўмапти, Балтасар, — деди у. — Ишга киришишдан илгари мен билан маслаҳатлашишинг керак эди. Келиб-келиб шу гўдакнинг гапига кирасанми?
У гапираётганида юзи бирданига жиддий ва сокин тус олди, қафасга қиё ҳам боқмай, кўтариб Балтасарга узатди:
— Буни ҳозироқ олиб кет ва истаган одамингга сотиб юбор. Сендан илтимос, мен билан бу ҳақда мутлақо тортишма, — у Балтасарнинг елкасига қоқиб тушунтира кетди, — дўхтир айтган, менга асабийлашиш мумкин эмас.
Болакай тошдек қотиб қолган, Балтасар эса унга талмовсираганча қараб турарди. Шу пайт бола бўғзидан итларнинг ириллаганига ўхшаш товуш чиқариб, ўкириб юборди ва ўзини полга ташлади.
Онаси уни юпатмоқчи бўлганида Хосе Монтьел унга бефарқ қараб тураверди:
— Қўявер, — деди у, — майли, бошини полга уриб ёрсин, кейин ярасини тузланган лимон билан артиб қўйсанг, бу хархаша янаям ширинроқ бўлади унга.
Бола бир томчи ёшсиз ариллар, онаси эса унинг қўлидан ушлаб олганди.
— Тегма, — унга буюрди яна Монтьел.
Балтасар болага маъносиз тикилди. Соат тўртга яқинлашиб қолганди. Бу пайтда Урсула уйда пиёз тўғраётиб, алмисоқдан қолган аллақайси қўшиқни хиргойи қилмоқда эди.
— Пепе, — деди Балтасар ва жилмайганича унинг қўлига қафасни тутқазди. Бола бир зумда оёққа қалқди ва икки қўли билан қафасни оларкан, Балтасарга қандай миннатдорчилик билдиришни билмай, сўзсиз тикилиб қолди. Унинг кўзларида бир томчи ҳам ёш кўринмасди.
— Балтасар, — гап қотди Хосе Монтьел зўраки мулойимлик билан, — қафасингни олиб кет дедим сенга.
— Ҳозироқ қайтариб бер, — буюрди аёл ҳам ўғлига.
— Ўзингда қолаверсин, — деди Балтасар ва кетишга чоғланаркан, Хосе Монтьелга ўгирилиб қўшимча қилди, — ахир, буни мен фақат ўғлингиз учун ясаганман.
Хосе Монтьел унинг ортидан меҳмонхонагача эргашиб борди.
— Майнавозчиликни йиғиштир, Балтасар, — дея унинг йўлни тўсиб талаб қилди уй эгаси. — Анави матаҳингни олиб кет бу ердан ва бунақа тентакликни бас қил! Барибир сенга бунинг учун сариқ чақа ҳам бермайман.
— Кераги ҳам йўқ, — деди Балтасар, — мен уни Пепега совға қилиш учун ясаганман. Бундан ҳеч нарса таъмагир эмасман.
Балтасар шундай дея ўзини эшик оғзидаги ҳангоматалаб оломон орасига урди. Хосе Монтьел меҳмонхона ўртасида турганича, унинг ортидан бўғилиб қичқирар, юзи докадай оқариб, кўзлари қонга тўлганди.
— Тентак, — бақирарди у, — савилингни ҳозироқ йўқот. Сенга ўхшаганлар уйимни оёқости қилишига йўл қўймайман. Жин урсин сенларни!
Билярдхонада Балтасарни олқишу қийқириқлар билан кутиб олишди. У шу пайтга қадар шунчаки илгари ясаган қафасларидан кўра яхшироғини ясаганман, холос, дея хаёл қилар, унинг назарида ушбу қафасни аслида ҳам Пепенинг йиғламаслиги учун унга туҳфа қилиши лозимдек туюлар ва булар ҳаммаси арзимас нарсалар бўлиб кўринарди. Энди ўйлаб қараса, кўпчилик учун арзирли тарафларни ҳисобга олмаган экан.
— Демак, эллик песо беришди, дегин?
— Олтмиш песо, — деди Балтасар.
— Ў-ҳу, унда дўппингни осмонга отсанг бўларкан, — деди кимдир, — сендан бошқа ҳеч ким Дон Хосе Монтьелдан бунча пул ундиролмаган бўлса керак. Бунақа ютуқни бир ювмасанг бўлмайди.
Унга пиво келтиришди, у эса шу ердагиларнинг ҳаммаси учун пиво буюрди. У умрида маст бўлмаган, ўша оқшом илк бор қўлига қадаҳ олиши эди. Кечга бориб унинг кайфи тамоман ошди ва ажабтовур режалари ҳақида алжирай бошлади: “Ҳар бири олтмиш песодан мингта, кейин яна миллионта қафас ясаса, нақ олтмиш миллион песо бўларкан. Иложи борича кўпроқ қафас ясашим ва бойлар қирилиб битмай туриб уларга пуллаб олишим керак, — дерди у ҳеч нарсанинг фарқига бормай. — Уларнинг бари касал ва ҳадемай ўлиб кетишади. Уларнинг ҳаёти шу қадар аянчлики, ҳатто ўйлашга ҳам арзимайди”.
Мусиқа қурилмаси карийб икки соат тинмасдан унинг ҳисобидан «сайради». Ҳамма Балтасарнинг соғлиғи, унинг бахти ва омади, бойларнинг эса тезроқ ўлиб кетиши учун ичди. Ярим кечаси, соат бирга бориб у билярдхонада бир ўзи қолиб кетди.
Урсула устига пиёз сепилган гўштли қовурдоқ билан уни кечки соат саккизгача кутди. Кимдир унга Балтасарнинг билярдхонада хурсандчиликдан ичиб маст бўлиб қолгани ва ҳаммани пиво билан сийлаётганини айтганида, ишонмади, зеро, Балтасар умрида бир марта ҳам ичкиликни оғзига олмаган эди. У ухлагани ётганида тун ярмидан оққан, бу пайтда Балтасар ҳамон сутдек ойдин дўкон ёнида, очиқ осмон тагида, тартиб билан стол ва стуллар териб қўйилган майдончада ўтирар, икки юзи лаб бўёғининг излари билан тўлиб тошган, ўрнидан қўзғалолмайдиган аҳволда бўлса-да, юмшоққина тўшакда ётиб ухлаш ҳақида хаёл сурарди. У бугун шунчалик кўп пул сарфладики, қарзини бошқа куни тўлаш шарти билан соатини гаровга қўйишга мажбур бўлди. У кўп ўтмай кўчанинг ўртасида судралиб кета бошлаганида кимдир оёғидаги туфлисини ечиб олаётганини пайқади, бироқ арзимаган нарсани деб ҳаётидаги энг гўзал тушни йўқотиб қўймаслик учун бунга парво ҳам қилмади. Эрталабки ибодатга ошиқаётган хотинлар уни кўриб, ўлик дея гумон қилишди ва ўтакалари ёрилди.

Рустам Жабборов таржимаси